Қазығұрт өңірі топонимиясының этнолингвистикалық сипаты
ӘОЖ 811.512.122’373.21 Қолжазба құқығында
ТАСПОЛАТОВ БАҚЫТ ТОҚПОЛАТҰЛЫ
Қазығұрт өңірі топонимиясының этнолингвистикалық сипаты
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында орындалды
Ғылыми жетекшісі филология ғылымдарының докторы,
профессор, ҚР ҰҒА академигі Ә.Т.Қайдар
Ресми оппоненттер филология ғылымдарының докторы М.Атабаева
филология ғылымдарының кандидаты
З.Құламанова
Жетекші ұйым Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті
Диссертация 2010 жылы «02» шілдеде сағат 1600-де ҚР БжҒМ Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы10.02.06 – түркі тілдері және10.02.02 – қазақ тілі мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2010 жылы «02 » маусымда таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Манкеева Ж.А.
ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ тіл білімінде ұлт, тіл, мәдениет арақатынастарының, өзара байланысының жаңаша антропоцентристік парадигмада зерттелуі ономастикалық материалдарды кешенді түрде, яғни қазақ халқының санасымен, дүниетанымымен, өмір сүрген табиғи ортасымен, ғасырлар бойы қалыптасқан шаруашылығымен, т.б. тұрғыда қарастыруға үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Қазақ тіліндегі өте бай ономастикалық қорда, соның ішіндегі географиялық жалқы есімдер жүйесінде қазақ этносына қатысты орасан мол этнотанымдық ақпараттар жинақталған. Осындай мол ақпараттық байлықты антропоцентристік парадигма аясында қарастыру зерттеушілерге қазақ жалқы есімінің онтологиялық табиғатын, көп қырлы ерекшеліктерін тану мен сипаттауға жаңа жол ашады.
Антропоөзектік ұстанымда жүргізілетін лингвистикалық зерттеулердің бір нысаны ретінде қазақ топонимиясының аймақтық (регионалдық) жүйесін қарастыру белгілі бір шектеулі аймақ – жер-су аттарының сол өңірдің этномәдени, рухани тарихымен байланысын зерттеу болып табылады. Аймақтық топонимиялық материалдар сол аймаққа ғана тән лингвотарихи, этномәдени, этнотанымдық тарихына қатысты және сонымен бірге жалпы қазақ топонимиясына тән заңдылықтарды айшықтап, аражігін көрсетіп бере алады. Зерттеу тақырыбының осындай ауқымда таңдалуының өзі диссертациялық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Қазығұрт тауы, Қазығұрт атауы қазақ тілі ономастикалық кеңістігіндегі түркі халқы мәдениетінде айрықша мәнге ие феномендік атау. Қазығұрт – адамзаттың алтын бесігі, ұлтымыздың бойтұмары десе болады.
Оңтүстік Қазақстан облысының топонимдік жүйесін зерттеуге үш диссертациялық жұмыс арналған.
Қ.Рысбергенова облыстық шөлейт батыс аудандарының жер-су атауларын тарихи-лингвистикалық тұрғыдан сипаттаса, Б.Тілеубердиев оның этномәдени ерекшеліктерін зерттеген.
Ж.Исмаилова облыс топонимдік жүйесінде бір ғасыр аралықта (1905-2005) болған өзгерістерді салыстырмалы-диахрондық бағытта сипаттаған.
Қазығұрт өңірінің топонимдік жүйесін зерттеудің өзектілігі, біріншіден, оның таулы, қыратты аймақта орналасуымен, осыған байланысты жергілікті топонимиканың қапыптасуында табиғи-географиялық фактор алға тартылады. Жер бедері мен флора, фауна ерекшелігімен айқындалады. Екіншіден, зерттеу өзектілігін арттыра түсетін басты себеп – Қазығұрт атауының мифологиялық таным жүйесіне сәйкес ерте заманнан қазақ халқының, жалпы түркі әлемінің рухани құндылықтар (аксиологиялық) жүйесінен мықтап орын алғандығы. Ал әріден алатын болсақ, жер бетін топан су басатын әлемдік аңызбен ұштасып, қазақ жеріндегі адамзат тарихымен ерте кезден сабақтастырып тұрған бірден-бір мәдени дерек.
Аңыздан туындаған тау төңірегінде көптеген ірілі-ұсақты топоним, микротопонимдер, тау, төбе, жота, бұлақ, елді мекен атаулары аңызға, ғажайып әнгімелерге толы. Сондықтан да Қазығұрт аймағы ерекше мәдени, феномендік шектеулі территория ретінде микротопонимдік аймақ құрайды. Қазақ ономастикасында микротопонимия мәселесі әлі күнге арнайы зерттеу нысаны болмағандығын ескерсек, осы жұмыста қазақ микротопонимиясының ғылыми-теориялық мәселесі алғаш рет қарастырылатындығы да зерттеу өзектілігін айқындайды.
Жұмыста қарастырылатын және зерттелетін аймақтық топонимдер жиынтығы мен жүйесінде көрініс беретін қазақ елінің әлеуметтік-рухани тарихы, өмір сүру жағдайы, шаруашылығы, дүниетанымы, т.б. мәдени мұра құндылықтары санатына жататындығы жұмыстың өзектілігін айқындай және арттыра түседі.
Зерттеу нысаны – Қазығұрт өңірі аймақтық топонимиялық жүйесінің жер-су, елді мекен аттары.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазығұрт өңірі топонимиясына этнолингвистикалық сипаттама беру. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді:
— Қазығұрт өңірі физика-географиялық жағдайының аймақтық топо-нимиялық жүйеде бейнеленуін анықтау;
— Қазығұрт аймақтық топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени факторларға сипаттама беру;
— аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздерін айқындау;
— этникалық дүниетанымның Қазығұрт өңірі топонимдеріндегі көрінісін сипаттау;
— Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктерін анықтау;
Қазығұрт феномені мен Қазығұрт прецеденттік топониміне этнолингвистикалық сипаттама беру.
Зерттеу пәні – Қазығұрт топонимиясының физика-географиялық, тарихи, этномәдени алғышарттары мен этнотанымдық негіздері.
Зерттеу материалдары. Зерттеу барысында негізгі дереккөздер ретінде Қазығұрт өңіріне қатысты топонимиялық деректемелер алынды. Топонимдік, энциклопедиялық сөздіктердегі, картографиялық өнімдер мен әкімшілік-аумақтың бөлінісі анықтамалардағы топонимдік деректер және көркем әдебиет, фольклорлық мәтіндер, Қазығұрт өңіріне жеке экспедиция барысында жиналған мәліметтер пайдаланылды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертациялық жұмыста сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы, типологиялық, сонымен қоса лексика-семантикалық, этнолингвистикалық талдау әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері
– белгілі бір өңір топонимдерінің жиынтығы аймақтық топонимиялық жүйе ретінде алғаш рет арнайы зерттелініп, этнолингвистикалық тұрғыдан қарастырылды;
– Қазығұрт өңірінің физика-географиялық жағдайларының аймақтық топонимиялық жүйедегі бейнеленуінің ерекшеліктері анықталды;
– Қазығұрт аймақтық топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени экстралингвистикалық факторлардың рөлі айқындалды және оларға сипаттама берілді;
– аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи-хронологиялық негіздері айқындалды;
– этникалық дүниетаным түрлері мен формаларының Қазығұрт өңірі топонимиясындағы көріністері сипатталды;
– Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз-әпсаналардың этно-танымдық ерекшеліктері анықталды;
– Қазығұрт феномені мен Қазығұрт прецеденттік топониміне этно-лингвистикалық талдау жасалынып, сипаттама берілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыстың ғылыми нәтижелері мен қорытындылары өз деңгейінде қазақ топонимикасы, қазақ ономастика теориясы бойынша жаңа пайымдаулар мен шешімдер жасауға мүмкіншілік береді. Кешенді және пәнаралық тұрғыдан зерттелетін аймақтық топонимиялық материалдармен деректелетін болашақ зерттеу жұмыстарына осы ғылыми еңбектің кейбір теориялық ұстанымдары мен қисындары белгілі дәрежеде негіз бола алады. Зерттеу нәтижелері мен тұжырымдары қазақ этнолингвистикасы, ономастикасы, топонимиясы, лингвогеографиясына қатысты кейбір теориялық мәселелерді шешуде өз деңгейінде үлес қосады.
Диссертацияның нәтижелерін және кейбір материалдарын жоғары оқу орындарында арнайы оқытылатын лексикология, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, этнология, ономастика, топонимика пәндері бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, теориялық курстар мен арнайы семинарларда пайдалануға, сондай-ақ лексикографиялық тәжірибеде қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
– аймақтық топонимияны тілдік (топонимиялық) жүйе ретінде қалыптастыратын және алғышарттары болып табылатындар: физика-географиялық, тарихи-хронологиялық және этномәдени факторлар;
– жергілікті табиғат ерекшеліктерінен көрініс беретін аймақ топонимдері мен микротопонимдері және өңірде орын алған этногенездік, тарихи, әлеуметтік, шаруашылық үрдістер мен құбылыстардың нәтижесінде қалыптасқан географиялық атаулар бірнеше этнотанымдық стратиграфиялық қабаттарды құрайды;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының лингвоменталды (этнотанымдық) кеңістігі мифтік (мифологиялық), тарихи-топонимиялық қабаттар негізінде қалыптасқан;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының этнотанымдық жүйесін арғықазақ (пратүркілік) мифологиясына тән «тас», «үңгір», «ағаш», «тау» ежелгі наным-сенімдері, ислам дінімен байланысты сопылар мен әулиелер культі және өңір батырлары мен тарихи тұлғаларға қатысты ұғымдар мен түсініктер құрайды.
– аймақтық топонимияның этноменталды ерекшеліктері мен сипатына арқау мен негіз болған тарихи-топонимиялық, жалпы топонимиялық, діни-мифологиялық аңыздар мен әпсаналар;
– Қазығұрт феномені қазақ мәдени кеңістігінде рухани эталон, әулиеліктің (киеліктің) бір метафорасы мен символы ретінде танылады; бұл феноменнің және оған қатысты Қазығұрт прецеденттік топонимнің мәдени-философиялық, тарихи-танымдық, діни, идеологиялық және аксиологиялық мәні өте жоғары.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен нәтижелері «Әуезов оқулары-5»: «Қазақстанда гуманитарлық ілімдердің дамуы: ізденістер, даму перспективалары мен бағыттары» атты халықарарлық ғылыми-практикалық конференцияда (Шымкент, 2006), Ж.Баласағұн атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің «Жарчы» журналында (Бішкек, 2006), «Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2007), «М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 2007); «Әуезов оқулары – 7: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 2008), «Әуезов оқулары – 8: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда, «Этнос және тіл» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2009), сондай-ақ ҚР БжҒМ А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы «Лингвистикалық жұма» атты ғылыми-әдістемелік лингвистикалық семинарда (2008 ж.) баяндалды. ҚР БжҒМ Білім және ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау бақылау комитеті бекіткен тізімдегі республикалық ғылыми басылымдар мен жинақтарда диссертация тақырыбына сәйкес 3 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, сарапталуы және қорғауға ұсынылатын тұжырымдар айқындалып көрсетілді.
Бірінші тарау “Қазығұрт өңіріндегі топонимиялық жүйенің қалыптасуының физикалық-географиялық, тарихи, этномәдени алғышарттары” деп аталады. Бұл тақырып үш тараушада сараланған.
Кез келген аймақтың (аумақтың, регионның, өңірдің, өлкенің) топонимиялық жүйесі ғасырлар бойы қалыптасқан: аймақтың табиғат жағдайларын, сол өлкені мекендеген халықтың көне және жаңа тарихын өн бойында сақтаған, ұлттың материалдық және рухани мәдениеттерінен көрініс бере алатын көптеген жалқы географиялық есімдер жиынтығы, кешені болып келеді.
«Аймақтық топонимиялық жүйе ұлттық топонимиялық жүйенің құрамдас бөлігі, сонымен қатар өзіндік аймақтық өзгешіліктері бар жүйелік топонимикалық құрылым болып табылады. Топонимиялық аймақтың межелері әкімшілік-экономикалық аумақтық межелерімен сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ әкімшілік-экономикалық құрылыстың тарихи, саяси, шаруашылық, этномәдени факторлары аймақтық топонимиялық жүйені сипаттауда назарға алынады. Сонымен қатар жергілікті тіл ерекшеліктерінің де аймаққа қатысы ескерілмек» [1, 44 б.].
Біздің пікірімізше, белгілі бір аудан аумағындағы топонимдер жиынтығы аймақтық топонимиялық жүйесін құра алады, себебі кейбір аудан (барлығы емес) топонимиясы сол алғышарттар мен олардың топонимиялық көріністерінің байланысын аймақтық деңгейде паш етеді. Басқаша айтқанда, аймақтық сипат сол аудан көлеміндегі топонимиялық жүйеге тән, демек, аудан топонимиясы басқа аудандар, басқа өңірлер, өлкелер топонимиясынан өзгеше, өзіндік ерекшеліктерге ие.
Кіші аймақтық топонимияның тағы бір ерекшелігі – аудан тіпті белгілі бір ауыл әкімшілік (ұжымшар) территориясы көлемінде микротопонимдік жүйе құра алатындығы.
Микротопонимдерге тән тағы бір басты өзгешелігі – белгілі бір аса көлемді емес (шектеулі) аймақтың аудан, ауыл (ауыл іші немесе маңайы) микротопонимдік жүйесінде болуы. Осыған байланысты микротопоним шартты түрде азғана адамдарға мәлім, уәжділігі жергілікті тұрғындарға ғана белгілі және ұсақ нысан (объект) атауы ретінде карталарда белгіленбеген. Микротопонимдердің осындай сипаттары кіші аймақ (аудан) топонимдерге, яғни аудан аймақтық топонимиялық жүйе бірліктеріне тән деп айта аламыз.
1.1 Қазығұрт өңірі физикалық-географиялық жағдайының аймақтық топонимиялық жүйеде бейнеленуі. Қазығұрт өңірі топонимиясының өзіндік, яғни аймақтық кейпін қалыптастырудағы географиялық фактордың мәні мен маңызы ерекше.
Қазығұрт өңірі Оңтүстік Қазақстан облысының таулы аймақтарына жатады, сол себепті тауалды, таулы ландшафттарының физикалық-географиялық жағдайлары аймақтық топонимдер мен микротопонимдердің бірқатарында өз көрінісін тапқан.
Жер бедерінің сипаты және ерекшеліктері Қазығұрт өңірі оронимиясында өзіндік белгілері бар. Қазақ тіліндегі көптеген оронимдер орографиялық терминдер арқылы жасалады. Мәселен, биік орографиялық нысанды атайтын «тау» термині арқылы Қазығұрт аймақтық топонимиясында Әлімтау мен Қаржантау оронимдері құралған.
Қазығұрт өңірі топонимиясында төбе термині арқылы жасалған орографиялық нысандар: Алтынтөбе, Әбдірәсіл төбе, Бекзаттөбе, Жаумен төбе, Көктөбе, Қытайтөбе, Төрткүлтөбе т.б.
Төбе термині арқылы жасалған орографиялық нысандардың физикалық-географиялық сипаттары аталмыш терминнің алдында тұрған анықтауыш сөздермен көрсетіледі.
Қазақ оронимиясында қолданылатын бел халықтық географиялық термині Қазығұрт аймақтық топонимиясында «тау жоталарындағы кең асу» мағынасына ие. Алайда кейбір оронимиялық атауларда аталмыш термин аса биік емес орографиялық нысандарды атау үшін де қолданылады. Қазығұрт топонимиясында (оронимиясында) Беласар, Бел, Көкібел атаулары кездеседі.
Кейбір халықтық географиялық терминдер жергілікті жер ерекшелігіне қарай семантикалық «ығысуға» ұшырайтындығы дәлелденді [2].
Қазығұрт аймақтық топонимиясында ұшырасатын, жер бедерінің ерекшеліктерін айқындайтын оронимдер құрамында тас орографиялық термині де қолданылады. Сондай оронимдер қатарында Күйеутас, Келіншектас, Түсіктас, Тесіктас, Айнатас, Үйтас, Адам тас, Ата тас, Ана тас, Бесіктас, Емдік тас, Керегетас, Қаратас, Монтайтас, Түйетас, Тұғыртас, Шілде тас сынды атаулар. Құрамында тас термині бар оронимиялық атаулар айрықша көрініп тұратын жеке тастарға немесе қатты жыныстардан тұратын қалдық тауларға, төбелерге қатысты қойылған. Тас термині алдындағы анықтауыш сөздер орографиялық нысанның пішінін, түсін айғақтайды немесе ұқсату негізінде қойылады. Осындай оронимдердің кейбір анықтауыш сөздері елеулі этнолингвистикалық ақпараттарға ие.
Қазығұрт топонимиясында кен, қазба байлықтарға қатысты атаулар кездеседі: Көмірлісай, Алтынтөбе, Алтынтыққан, Алтынарық, Күмісбұлақ т.б.
Ежелгі замандардан бері (б.з.д. ІІ мыңжылдықтардан бастап) Орталық Қазақстан (Жезқазған) мен Оңтүстік Қазақстан (таулы аймақтар) өңірлерінде кен, металлургия орындары болған, зергерлік өнер дамыған. Академик Ә.Марғұланның пікірінше, кейбір көне атаулар геологиялық барлау жұмыстарында қосымша дереккөзі бола алады. Мәселен, Алтынтөбе, Алтынқазған, Мыңшұқыр, Шұрық, Кентөбе, Кеншоқы, Көктас сияқты топонимдер бұл өңірде ежелгі кен өндіру ісінің өркендегенінен хабар береді [3].
Қазығұрт өңірі топонимиясында алтын сөзімен байланысты Алтынарық, Алтынтөбе, Алтынтыққан атаулары бар. Жергілікті тұрғындар осы атаулардың мағынасын, шығу себептерін көне кен орындарымен байланыстырмайды, кейбір топонимдердің этимологиясы халықтық, яғни жалған болып келеді.
Таулы аймақтар жер бедерінің ерекше көріністерінің бірі – тау шатқалдарының болуы. Әдетте, тау шатқалдары тар болып келеді, өткел, есік сипатында кездеседі. Қазақстан топонимиясында тау шатқалдары Қапшағай (моңғол тілінен енген), дар (дара) (иран (тәжік) тілінен енген), дарбаза (иран тілінен енген), қақпа терминдерімен беріледі.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында Қақпақ – өзен аты, Қақпақ – ауыл аты, Қақпақ тас-тау қойнауындағы жер (тас) аты бар. Біздің ойымызша, таудың тар шатқалын меңзейтін қақпа термині өзен, ауыл аттарына негіз болған, яғни шатқал аты транстопонимизацияға ұшыраған.
Таулы аймақтардың (ландшафттардың) тағы бір көрінісі – үңгірлер. Үңгірлер әдетте тау баурайларында, биіктерінде, шатқалдарында орналасады.
Үңгір термині арқылы құралған спелеонимдер дара бір лексика-семантикалық топ құрайды, демек, Қазығұрт өңірі таулы ландшафттарының ерекшелігін бейнелейді.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында аз болса да, «саз» термині арқылы жасалған топонимдер кездеседі: Тортасаз, Сопбексазы ауыл аттары.
Аймақтық топонимиялық жүйесінде географиялық ортаның жергілікті ерекшеліктерінен мағлұмат беретін және белгілі бір өңір топонимиясының тілдік сырларын ашатын борбас (Борбас) сынды халықтық географиялық терминдер мен топонимдер (микротопонимдер) болып табылады. Осы жайт, әсіресе, аймақтық микротопонимдерге тән. Өйткені көп жағдайда тек микротопонимдер ғана тарихи географияның бізге белгісіз деректерін, баяғыда ұмыт болған жергілікті географиялық терминдерді, сөз жасалудың көне үлгілерін бойында сақтап, осы кезге дейін жеткізеді [4].
Мәселен, Қазығұрт өңірі микротопонимиясында аңқи деген жергілікті географиялық термин кездеседі. Оның семантикалық уәжділігі ұмыт болған, табиғи географиялық негіздері аңғарылмайды, сол себепті бұл термин (осы термин арқылы жасалған топоним) халықтық, яғни жалған этимологияға ұшыраған.
Ала қысырақ аңқи – Рабат ауыл әкімшілігі Аманкелді бөлімшесінде он шақырымдай батысындағы жер атауы. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, бұл микротопонимнің этимологиясы былай түсіндіріледі: «Қатты қыста болған жұтта барлық жылқысынан айырылған бай аңқиып тұрған ала қысыр байталын көрген екен. Сол жер осы уақытқа дейін Ала қысырақ аңқи деп аталады».
Қазығұрт микротопонимиясында осы терминмен байланысты тағы бір атау кездесті – Аңқи-Ыза бұлақ.
Эндемикалық түрде, яғни басқа жерде кездеспейтін жергілікті географиялық терминдер заңды түрде диалект сөздері болып келеді. Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінде аңқи сөзі ұшыраспады, бірақ осы сөзбен түбірлес келетін географиялық мағынасы бар аң сөзі Сайрам, Қызылқұм аудандарында: 1. «шұңқыр, жыра жер»; 2. Түлкібас ауданында, «аңыз жер, егіндік жердің орны» мағыналарында қолданылады екен [5, 80 б.].
Аңқи жергілікті халықтық географиялық терминімен тағы бір түбірлес географиялық апеллятив-термин – аңғар.
Сонымен, аңқи терминімен түбірлес болып келетін аң, аңғар сөздерінің ортақ мағынасы мен құраушы семантикалық компоненттері тау аралығындағы аңғарды, сайды, кең шатқалды, тау жайлауын меңзейді (тау жайлаулары, әдетте, тау бөктеріне ұласатын тау етегіндегі немесе тау биігіндегі қыраттармен қоршалған алқаптардағы жайлаулар). Аңқи термині және оронимдік атау, міне, осы мағыналарда қолданылған болуы керек деп топшылауға болады. Уақыт өте аңқи термині семантикалық редукцияға, десемантизацияға ұшыраған, бұрынғы (бастапқы) мағынасы ұмытылған және де басқа сөзге (аңқиға) ұқсатылып, халықтық (жалған) этимологияға ие болған.
Сонымен, аңқи таулы жайлауды атайтын термин (топонимі), болатын болса, анықтауыш сөз қысырақ сол жайлаудың сипатын, ерекшелігін көрсетуі керек. Демек, аңқи жайлау аты қысырақ сөзімен тіркескенде «тың», «соны», «малдың тісі тимеген» мағынадағы жайлау аты болғаны (қысырақ жайлау). Қазақ тілінде жайлау терминологиясы өте дамыған. Тілші-ғалым Н.Уәлиев жайлаудың мерзімдік түрлері мен орналасу жағдайына қарай түрлерінің бірқатар атауларын көрсетеді: Қанжайлау, Саржайлау, етек жайлау, бөктер жайлау, тер жайлау, кер жайлау [6, 120 б.]. Ала қысырақ аңқи атауындағы бірінші лексикалық компонент ала ала-құла түсін немесе «үлкен (кең)» мағынасында қолдануы мүмкін (салыстырыңыз: Алатау (үлкен, биік тау).
Қазығұрт аймақтық топонимиясында кең тараған географиялық атаулардың түрі – бұлақ аттары. Оның себебі тау бөктерлері мен тауалды жазықтарында табиғи су көздері, бұлақтар молынан шоғырланады. Бұлақтардың таралу ареалы ландшафт ерекшелігіне, жердің физикалық-географиялық жағдайына байланысты болып келеді.
Бұлақ термині арқылы құралған микрогидронимиялық аймақтық атаулардың біразына қатысты ақпар диссертацияда берілді. Бұлақтар мен бастаулардың түрлі сипаттарын төменде берілген атаулардан да байқауымызға болады: Алты бұлақ, Ащы бұлақ, Бүлдіргенді бұлақ, Бөрішбұлақ, Басқыбұлақ, Дайрабайбұлақ, Жарбастау, Жылы бұлақ, Жылысу, Жалғызбастау, Жамау бұлағы, Жыландыбұлақ, Ембұлақ, Есбұлақ, Көмешбұлақ, Көздіката бұлағы, Күмісбұлақ, Кезенбұлақ, Көкбұлақ, Кемербастау, Көлбастау, Кекілікбастау және т.б. Қазығұрт топонимиясында өсімдік атауларымен байланысты төмендегідей жалқы географиялық есімдер бар: Алмалы, Бадам, Бүлдіргенді бұлақ, Доланалы сай, Жалғыз долана, Жалғыз тал, Жүзімдік, Көкжаңғақ, Кәтіреңкі әулие, Қауынбайсай, Пиязды, Талдыбұлақ, Қызылтал, Жиделі, Сарыалма т.б.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында осы өңірде өсетін мынадай өсімдік атаулары кездеседі: бүлдірген, жаңғақ, алма, кәтіреңкі, күріш, терек, жүзім, бадам, пияз, тұт , тал, долана, жиде, ағаш.
Қазығұрт географиялық атауларының құрамында төмендегідей аң, құс, жәндік аттары кездеседі: теке, қошқар, киік, айғыр, ит, түйе, қозы, шошқа, құндыз, жылан, доңыз, лашын, кекілік, көбелек т.б.
Тау теке, жабайы ешкі таралу ареалдарын көрсететін Қазығұрт топонимиясында (оронимиясында) мынадай оронимдер кездесті: Азартеке, Текесу, Текеқамау, Ешкілі (Әлімтаудың бұрынғы аты), Дегерес (моңғол тілінде «жабайы ешкі»).
Қазығұрт өңірінде жылан сөзімен байланысты топонимдер бар: Жыландыбұлақ, Жыланды, Жылан ордасы. Құрамында жылан сөзі бар топонимдер аталған географиялық нысандарда жыланның бар екенін аңғартады. Кейбір тауларда немесе терең сайларда жыландардың ордасы да кездеседі. Жергілікті тұрғындар ордалы жерлерді қасиет тұтып, жыландарға тимейді.
Қазығұрт өңірінде кездесетін үй жануарлары атауларына байланысты топонимдерді бір бөлек лексика-семантикалық топқа жатқызуға болады. Олардың құрамында үй жануарларының мына тәрізді атаулары кездеседі: бие, айғыр, түйе, нар, теке, қозы, қошқар, ит, ешкі т.б.
1.2 Аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері. Аймақтық топонимиялық жүйенің өзіндік келбетін қалыптастыратын алғышарттар ретінде ықпал ететін сол өңірдің физикалық-географиялық жағдайларымен қоса сол өлкеде орын алған ел тарихы мен жер тарихының рөлі аймақтық топонимдерді қалыптастырудағы орны өте зор және маңызды.
Ықылым замандардағы бастапқы географиялық атаулар мен географиялық терминдердің фономорфологиялық тұлғасын Қазығұрт өңіріне қатысты топонимдері құрамында кездескеннің өзінде дәл келтіру (реконструкциялау) мүмкін емес сияқты. Дегенмен, алғашқы немесе бастапқы географиялық атаулардың сипаты мен көрінісі фоносемантикалық (имитатив) теориясы тұрғысынан түсіндірілуі ықтимал. Г.Е.Корниловтың болжауынша алғашқы тіл (тілдер) имитативтік (идефондық) сипатқа ие болған. Идеофон және солардан құралған имитативтер аталған нысанның дыбыс бейнелеушісі (дыбыс символикалық) сипатта түрлі ерекшеліктерін өз тұлғасында көрсете білген. Алғашқы (бастапқы) сөздердің осындай қасиеті ностратикалық тілдерде өз көрінісін тапқан.
Қазығұрт аймақтық топонимиясындағы өте көне географиялық есімдердің бірі – Өгем (өзен және тау аты). Тау аты Өгем өзені атымен қойылған топонимияда бұл белгілі заңдылық және де гем (кем) терминінің ежелгі (көне) мағынасы «өзен» («су») гем (кем, хем, кам) гидрографиялық термині тұңғыс-манжұр, финн-угор, үнді-еуропа, моңғол, түркі тілдерінде және Азия, Сібір, Еуропа, Моңғолия, Тува т.б. жерлерде кездеседі [7, 653 б.] Осыған қарағанда, Өгем атауы ең көне «ностратикалық» фоносемантикалық (имитативтік) сипаты бар атау болуы мүмкін.
Қазығұрт өңірі жер-су аттарына қатысты өте көне тарих парақтары сақталмағанымен, жергілікті халық жадында, танымында өзіндік, тарихи сипаты бар топонимикалық атаулардың бүгінге дейін жеткен жағдайы бар. Мәселен, осындай деректерді осы өлкенің тұрғыны, шежіреші Зайыр Сәдібекұлы Қаржанидің «Шежіре шеңбері» кітабынан кездестіруге болады: «Геродотқа дейінгі тағы бір әйгілі грек тарихшысы Кіші Азиядан шыққан Милеттік Гекетейдің жазбасы бойынша, Тұрбат қыстағына жақын маңайда б.з.б. V ғасырда үлкен сақтардың Парикан деген хандығы дәуірлеп тұрған. Оның ордасының тамтығы осы күнге дейін төбе-төбе болып, қалың топырақ астында жатыр. Ол: «Үлкен Ақпарақ, Орта Ақпарақ және Кіші Ақпарақ делінеді»,– дейді бір шежіре дерегінде.
Қазығұрт өңірі төрінде өте ерте замандарда сақ дәуірі болып өткен. Тарихшы ғалымдардың пікірінше б.з.б. VI-II ғасырларда сақ тайпалары осы жерлерді мекен еткен. Е.Қойшыбаевтың болжауынша: «Келес сөзі көне топоним, өйткені Келес даласы, тарихшылардың дәлелдеуінше, б.з.б. VI-II ғасырларда сақ тайпаларының мекендеген жері (Г.В.Григорьев). Атаудың түркі-моңғол тілдері негізіндегі Келе («тіл») сөзінен шықты деген гипотеза онша дөп келмейді. Келес – көне тайпалар тілінде үлкен кесіртке. Бұл атауды алтайдың Келес – келу гидронимімен салыстырыңыз. Сөзбе-сөз мағынасы: «Кесірткелі», «Кесірткелі өзен» мәніндегі атау [8, 256 б.].
Халық танымында сақ дәуірін меңзейтін тағы бір жергілікті атаулар Ескендір (Александр Македонский) есімімен байланысты. Қазығұрт аймағында «Ескендір төбесі», «Ескендір көпірі» деген географиялық атаулар бар.
Көне тарихтың деректеріне сүйенсек, «жарты әлемді» жаулап алған Александр Македонский сақ елінен жеңіліспен қайтады. Академик В.Струве «Кавказ бен Орта Азия жөніндегі дерекнамалар» деген кітабында былай жазады: «Александр Македонскийге қарсы соғыста Орта Азия халқының бостандығын сақтап қалған Спитаменнің соңғы жорығы туралы Арианның әңгімесіндегі оқиға сақтардың Ұлы ордасы орналасқан кең даланың құпия сырын толық ашып береді. Спитамен Соғдианаға жасырын өтіп кетіп, македониялықтарға соққы бергісі келді, ал Спитаменнің шабуылынан сескенген Александр Соғдианада қыстап қалды» [9, 543 б.].
Қазығұрт өңірі көне замандағы Кангюй мемлекетінің аумағында болған.
Қазығұрт өлкесі – көне қаңлы тайпаларының байырғы мекендерінің бірі, бүгінде қаңлылардың жиі отыратын жерлері.
Қаңлының көне жұрты мекен еткен сонау Кангюй заманынан бері келе жатқан ежелгі жер-су атаулары Қазығұрт аймақтық топонимиясында да бар екені даусыз мәселе.
Қаңлы/кангюй дәстүрінің бір көрінісі ретінде қой культін сипаттайтын Қошқарата топонимін атауға болады.
Қаңлы/Кангюй мемлекетінің тарихи дәуірі өткеннен соң, Қазығұрт өңірін оғыз бен қыпшақ ұлыстары жайлайды.
Қолда бар деректерге қарағанда, Қазығұрт аты алғаш рет ІХ ғасырда кездеседі. Оғыз бен печенегтер қаңғарлар арасында болған соғысты бейнелейтін Қорқыт туралы жырда Қазығұрт тау ретінде кездессе, Әбілғазының «Түркі шежіресінде» Қазығұрт туралы екі дерек бар. Оның бірі Оғызханның күңінен туған алты ұлының бірінің аты Қазығұрт болса, екіншісі тау аты ретінде аталады. 1043 жылы Оғыз ұлысы ыдырап, кейбір тайпалары батысқа көшкен сәттен бастап, бұл өлкені «Қазығұрт халқы» деп атай бастағаны туралы деректер де бар» [9, 145 б.].
Оғыз заманындағы Қазығұрт өлкесінің кейбір жер-су атаулары «Қорқыт Ата кітабы» деп аталатын көне қолжазбада өз көрінісін береді.
«Қорқыт Ата кітабындағы» әңгімелердің көбінде оқиға Қаратаудан басталып, Қазылық тауының баурайында аяқталып жатады.
Ал «Басаттың Төбекөзді өлтірген әңгімесінің баяны» дейтін тарауында үңгірде болған оқиға баяндалған. Ал Қазығұрттың үстінде қос үңгір бар. Оның бірі үлкен, екіншісі шағындау. Кітаптағы оқиғаның көбінде Қаратау негізгі тірек те, Қазылық тауы қарсы жатқан тау ретінде, кейде Алатау ретінде (Өгем деп түсіне беру керек) сипатталады. Кітапты түгелдей топтап шықсақ, Қорқыт Атаның Қазығұртты да өз елі деп санап, оның қыры-сырын жетік білгені сезіледі» [9, 213 б.].
Диссертациялық жұмыста «Қазығұрт» атауының бірқатар этимологиясының талдауы келтіріледі. Мәселен, зерттеуші Е.Қойшыбаев атаудың шығу тегін «қаз» және «құрт» этнонимдері негізінде пайда болған десе, С.Бақбергенов «қазы» – төреші және «құрт» – қасқыр тілдік элементтерімен байланыстырады. Қ.Өмірәлиевтің пікірі бойынша, Қазығұрт атауы бір кездерде Гаргурд, Гузкурд, Геркурд болып қолданылған: «кер» – есім түбірімен байланысты. Ал топонимист А.Әбдірахмановтың пікірінше, «кер» бөлімі «құрылу», «бөліну» мағынасын, ал «курт» сөзі «қасқыр» мағынасында қолданылған тотемдік ру, тайпа атынан шыққан дегенді айтады.
Қазығұрт өңірі топонимиясында сол өлке халықтарының ұзақ ғасырлар бойы қалыптасқан тарихына қатысты түрлі тілдерден енген топонимдер де пайда болды. Басқа тілдерден енген географиялық атаулар бөгде этностың сол өңірді жаулап алған себептерінен туындайды және де басқа елдер мен тілдер арасындағы өзара мәдени, тарихи, сауда-саттық, экономикалық қарым-қатынасының нәтижесінде пайда болады, жергілікті топонимиялық жүйеге енеді.
Мәселен, Өгем тауының атауындағы —гем /кем-ді кейбір зерттеушілер көне иран терминіне жатқызады. Кей жағдайда ирандық терминдер қазақ тіліне кеңінен сіңісіп кетіп, өзіндік мағыналық жүктемеге ие болады. Сондай ирандық терминдердің бірі – сеңгір «тік жарқабақты жартас» мағынасында қазақтың халық терминологиясында белгілі. Қаратаудың солтүстік-шығыс беткейіндегі Қызылсеңгір тауы (786 м.), шындығында да, тауалды жазығымен тік жартасты беткей жасап жалғасады.
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағындағы, соның ішінде Қазығұрт өңіріндегі сырттан енген атаулар тобына араб тіліндегі лексикалық элементтер де жатады.
Қазығұрт өңірінде араб басқыншылығымен қатысты топонимдер түгелімен сол бір кезде пайда болып, тұрақты түрде «қатып» қалып, ғасырлар бойы өзгермей қалды деп айту қиын. Басқа тілден қалыптасқан топонимдердің автохтондық топонимияға енуі ұзақ жылдар, ғасырлар бойы жүреді деп атап көрсеткеніміз жөн.
Дегенмен, араб тіліндегі кейбір географиялық терминдер мен сөздер жергілікті, байырғы (автохтондық) топонимияға сіңісіп, күні бүгінге келіп жеткен. Сондай араб географиялық терминдерінің бірі – рабат.
«Қазығұрт» энцилопедиясында Рабатқа мынадай түсінік берілген: «Рабат – жер аты. Көне ауылдың ежелден келе жатқан аты. Рабат деген ұғым алғашқы кезде шекарадағы бекініс, соңынан керуен сарай баламасына тең. Тау қойнауында орналасқан, көк жасыл алқап, Жібек жолының бойы. Осы жерде әулиелі бекет болған. Ташкентке қарай өткен керуендер бекетке тоқтап, демалып, көлік ауыстырып, ары қарай жол тартқан» [9, 278 б.].
Қазығұрт өңіріндегі жер-су атаулары құрамындағы моңғолдық элементтер үш кезеңде пайда болуы мүмкін: 1. Болжамды (гипотеза) түрінде айтылған моңғол-түрік тілдік дәуірде; 2. ХІІІ ғ. Шыңғыс ханның шапқыншылық дәуірімен; 3. Кейінгі ғасырларда жоңғарлардың шапқыншылық жасауымен байланысты. Сондай атаулардың бірі – Дегерес (моңғол тілінде «жабайы ешкі»). Дегенмен, Қазығұрт өңірінде моңғол тілінен енген топонимдер жоқтың қасы.
Қазығұрт өңірінің аймақтық топонимиясына өте көп те елеулі өзгерістер енгізген орыс тілінен енген топонимдер болды. Бүкіл Қазақстанға сияқты Оңтүстік, соның ішінде Қазығұрт өңіріне ХІХ-ХХ ғғ. жүрді. ХІХ ғ. екінші жартысында орыс шарауаларын жаппай қоныстандыру саясаты іске асырылды.
Кеңес өкіметі дәуірінде ел топонимикасының 90 пайызы өзгеріске ұшырағанын байқауға болады. Мәселен, 1993 жылға дейін аудан көлемінде бір ғана В.И. Лениннің есімімен Ленин ауданы, Ленин селосы, Ленин аудандық кеңесі, Ленин атындағы колхоз, Ленин және Ленин жолы елді мекені, Ленин алаңы, Ленин көшесі, Ленин орта мектебі, Ленин мектеп-интернаты, «Ленин өсиеті» газеті деп аталып келді.
Қазығұрт өңірі топонимиялық жүйесі, көріп отырғанымыздай, ғасырлар бойы қалыптасып, түрлі тарихи кезең мен дәуірлерде өзгерістерге ұшырап отырған. Бұл өзгерістер біз қарастырып отырған өлкенің және Оңтүстік, ары барғанда Қазақстан аумағындағы болып өткен үлкенді-кішілі тарихи процестерге, оқиғаларға қатысты өрбіді. Яғни өлке тарихының іздері сол өңірдің жер тілі топонимиясында қалып отырады. Осы тұрғыдан келгенде, шын мәнісінде «топонимия – тарих айнасы».
1.3 Қазығұрт өңірі топонимиясының қалыптасуындағы этномәдени факторлар. Қазығұрт өңірінің физикалық-географиялық жағдайы мен ерекшеліктері бұл өлкеде көне замандардан бері көшпелі, жартылай көшпелі түрінде мал өсіру, түрлі дақылдар шаруашылықтарымен айналысу үшін өте қолайлы болған. Сонымен қатар бұл өңірде ежелден қала мәдениеті мен өркениеті дамыған әрі ол Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан.
Шаруашылық жүргізудің әр түрі сол шаруашылық саласымен айналысқан халықтың материалдық және рухани мәдениетіне өз ізін қалдырады, тіпті сол халықтық мәдениеттің негізі мен алғышарты болып келеді. Халықтың шаруашылық түрі, материалдық және рухани мәдениеті ұлттың лексикалық жүйесінде бейнеленеді, ономастикалық сөз қорында өз көрінісін табады.
Көшпелі малшаруашылығының әдіс-тәсілдері қоршаған ортаны, табиғатты тиімді пайдалануға қатысты қалыптасып, дамыды. Көшпелі малшаруашылығы географиялық ортамен тығыз байланысты, сол себептен табиғаттың физикалық-географиялық жағдайлары мен ерекшеліктері қазақ тілінің халықтық географиялық лексикасында, ұлттық топонимиясында кеңінен және нақты бейнеленеді. Қазақ халқының табиғат танымы өте жоғары деңгейде болған.
Қазығұрт өңірінің тау жайлаулары кезінде жергілікті елдің малшаруашылығында кең түрде пайдалынылған. Сондай жайлаулардың қатарында Ала қысырық аңқи, Аңқи жайлауларын атауға болады. Мәселен, Аңқи – Қазығұрт тауынан 40-45 шақырым қашықтықта Оңтүстік-батыста созылып жатқан тау аңғарындағы кең жайлау. Көктем, жаз айларында шөп жамылғысы көрікті, қызғалдағы құлпырып, шырыш, сасыр, құлқайыры жайқалып, тартып тұрады.
Аймақтық (жергілікті) тіл ерекшеліктерінің бір көрінісі (дерегі) ретінде Қазығұрт өңірінде жайлау атауы ретінде аңқи сөзі қолданылған.
Көшпелілердің әдетте қыстау маңында арнайы қоршалған ашық немесе жабық қалқалары бар тастан, ағаштан, қамыстан, шымнан, қидан, шөп-шаламнан жасалған қоражайлары болған. Шөл және шөлейт аудандары мен таулы өңірлеріндегі мал қораларының айырмашылықтары едәуір екені байқалады. Мәселен, Мойынқұм мен Қызылқұм жерінде сексеуілден, тоқылған қамыстан ашық қоралар салынса, таулы аудандарда тастан тұрғызылған, төбесі жабық қоралар немесе үңгірлер қоражайлар ретінде пайдаланылған. Осындай тас қоралар Қазығұрт өңірінде Қазығұрт қорасы, Қазығұрттағы қос үңгір, Жалтыр үңгір, Айшақора, Тасқора сынды жергілікті топонимдермен аталған.
Мал өсіру ісінде табиғи сулар, су көздері, суаттар үлкен рөл атқарған. Өзендер мен бұлақтар тау өлкелерінде көп болғандықтан, мал шаруашылығында сол табиғи суаттар пайдаланылған. Қазығұрт таулы өңірінде табиғи су көздері – өзендер мен бұлақтар, бастаулар молынан кездеседі: Қотырыза, Ызабұлақ, Атбұлақ, Ортабұлақ, Жарбастау, Суықбастау, Базарбай бұлақ, Бөрішбұлақ, Сырлы, Көзді ата бұлағы, Көктөбе бұлағы, Сасықбастау, Күмісбұлақ, Кезеңбұлақ, Көкбұлақ, Кемербастау, Көлбастау, Кекілікбастау, Қарабастау, Қызылбұлақ, Қотырбұлақ, Құндыбұлақ, Маржанбұлақ, Молбұлақ, Майбұлақ, Талдыбұлақ, Тасбастау, Тәттібастау, Тасбұлақ, Терісбұлақ, Ұябұлақ, Үшбастау, Шарбұлақ, Шошқабұлақ, Бадам, Доңызбұлақ, Борбас, Жалпақсу, Қаржан, Өгем, Рабат, Ұя т.б.
Қазығұрт аймақ топонимиясында Қарақозы, Нарқұлаған, Ақбура, Ала қысырақ аңқи, Айғырұшқан, Айғыржыққан, Азартеке, Айғыржар, Биесыймас, Жылқыбайбұлақ, Итөлген, Қошқарата, Қошқарсойған, Текесу, Түйетас, Текеқамау, т.б. зоотопонимдер бар. Осы келтірілген мал (төрт түлікке) атауларына қатысты топонимиялық тізбекте басым көпшілігі жылқы мен қойға қатысты атаулар. Осы кішкене тізбектің өзінен де қазақ малшаруашылығында жылқы мен қой түлігінің басты орын алатынын байқауымызға болады.
Қазығұртта құс атауларына байланысты да жер атаулары кездеседі. Мысалы, Кекілікбастау – су көзі, Лашынхана – биік шың, Бүркітұя – шың, т.б. Бұл зоонимдік географиялық атаулар Қазығұрт өңірінде аталған құстардың болғанын, кездесетінін көрсетеді және сонымен бірге осы өңірде құсбегілік, саятшылық кәсіптің дамығаны жайында да хабардар етеді.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында қазақтардың көзбен көру қабілеті ерекшелігіне негізделген топонимдер жиі кездеседі. Қазығұрт топонимиясында, мәселен, түске байланысты географиялық атаулар аз емес. Бұлардың құрамында қара, ақ, қызыл, сары, көк, боз сын есімдері ұшырасады. Бұл түсті білдіретін сын есімдер әдетте аталған нысанның түсін немесе түрін білдіреді де, тау, тас, төбе, бұлақ, су, құм, сай т.б. географиялық нысандарды анықтау үшін қызмет етеді.
Қазығұрт өңірі топонимиясы қалыптастырған этномәдени факторлар қатарына малшаруашылығымен қоса егін шаруашылық (отырықшылық) факторын да жатқызуымызға болады.
Егіншілік кәсібіне байланысты топонимдер мен микротопонимдер Қазығұрт аймақтық топонимиясында кездеседі. Солардың қатарына мынадай топонимдерді келтіруге болады: Ащы Қарабау, Алмалы, Жиделі, Жеті Зағара, Жүзімдік, Көкжаңғақ, Қарабау, Құларық, Қауынбайсай, Қызылдиқан, Мүсірәлінің арығы, Мыңтүп т.б.
Қазығұрт өңірінің ежелден бері қала мәдениетінің орны болғанын деректейтін археологиялық жәдігерлер мен, әрине, топонимиялық атаулар. Мәселен, Қазығұрт өңіріндегі Тұрбат елді мекені Қазақстанның көне қалаларының бірі болып саналады: «Тұрбат өңірі ескі қалалардың орны болатын. Бір кезде Ұлы Жібек жолының дәл төсінде жатқан маңызды қаланың бірі. Ол көне дәуірдегі бір-біріне жапсарласып жатқан көне қалалардың шоғырланған орнының бірі болатын» [9, 327 б.].
Тарихи жазба деректеріне көз салсақ, көне Қазығұрт өңірінде Газгерд қаласы болған көрінеді. Х ғасырдың араб географы Кудама «Жер салығының кітабы» еңбегінде: «Шаш қаласынан Газгердке дейін бес фарсах, ал Газгердтен Исфиджабқа дейін төрт фарсах», – десе, ортағасырлық араб географы әл-Махдиси «Елдерді танудың ең жақсы бөлінісі» деген кітабында: «…Бинкеттен Анфаран рабадына дейін бір күндік жол, одан Газгердке дейін бір күндік жол, одан Исфиджабқа дейін бір күндік жол» деп жазады Ұлы Жібек жолының сипаттамасында.
Ұлы Жібек жолында орналасқан Қазығұрт өңірі көне замандардан бері қала мәдениетінің бір ошағы болған. Отырықшылыққа, яғни қала мәдениетіне байланысты өңір топонимиясында жоғарыда сөз еткен және де басқа астионимдер мен топонимдер кездеседі. Солардың бірі – «қорған» термині арқылы жасалынған аймақтық топонимдер Қышқорған, Ордақорған т.б.
Сонымен қатар қала құрылысы терминдерімен байланысты Рабат, Шұқырбекет, Бижан сарайы атты топонимдер Қазығұрт аймақтық топонимиялық жүйесінде өз көрінісін тапқан.
Жергілікті топонимдер жүйесінде сол өлкені мекендеуші халықтың өмірі, тұрмыс-тіршілігі, танымы т.б. көрініс тапқан. Халқымыздың және де белгілі бір өңірді мекендеуші елдің ұлттық ерекшеліктерін бейнелейтін топонимдер мен географиялық терминдердің Қазығұрт өңірі аумағында қатары айтарлықтай.
Осындай ұлттық орографиялық терминдер арқылы қалыптасқан жергілікті топонимдер Қазығұрт өңірі топонимиясында кездеседі: Керегетас, Биіктас, Ескішанақ, Күбіқұдық, Қазаншұңқыр, Рысқұлбектің қазаны, Тоқымдық, Бағаналы т.б.
Қазығұрт аймақтық топонимиясының өзіндік келбетін ғасырлар бойы қалыптастырған этномәдени факторлардың бірі – жергілікті елдің наным-сенімдері. Халықтық наным-сенімдерінің аймақтық топонимиясындағы бірден-бір көрініс әулиелі жер-су аттары немесе агиотопонимдер. Қазақстанның барлық өңірінде, соның ішінде Оңтүстікте агиотопонимдер белгілі мөлшерде кездескенмен, дәл Қазығұрт өңіріндегідей көптеп және топталып кездеспейді. Қазығұрт өңірі киесі мол жер деп айтуымызға болады және де осы рухани феноменнің басты себебі Қазығұрттың шыңында топан суда Нұхтың кемесі тоқтап, Қазығұртта бүкіл адамзаттың тіршілігі бастау алды деген ұғым түсінікте деуімізге болады. Қазығұрттың көптеген киелі жерлеріне күні бүгінге дейін халық зиярат етеді, тілек тілейді.
Қазығұрт тауындағы киелі орындар белгілі бір микротопонимиялық кешенді құрайды. Төменде сөз етілген микротопонимиялық кешеннің өзіндік ерекшеліктеріне төмендегідей жайттарды (белгілерді, сипаттарды) жатқызуға болады: 1) кешенге енетін микротопонимиялық атаулар Нұх пайғамбардың есімімен, Қазығұрттың басында тоқтаған оның кемесімен байланысты болып келеді; 2) осы кешендегі микротопонимиялық атаулар ұсақ нысандарға қатысты қойылған және де шын мәнінде жалқы есімдер қатарына толыққанды жатпайды, сонымен қатар бұл атаулар жалпы есімдер де емес – жалқы және жалпы есімдер «ортасындағы» атаулар (себебі кейде «үлкен әріппен» жалқы есімдер сияқты жазылады, кейде «кіші әріппен» де жазыла береді).
Қазығұрттың 1720 метрлік ұшар биігінде Кеме қалған деген жер бар, ал кейде сол жер Нұх пайғамбардың кемесінің ізі деп аталады. Сондай-ақ, Нұх пайғамбардың жанындағы адамдарымен мекендеген үңгірі, оның намаз оқыған жері, үңгірдегі бес саусағының ізі, су ішкен бұлағы деген микротопонимиялық атаулар осы кешенге кіреді.
Қазығұрт тауының етегінде Ғайып ерен – қырық шілтен, періштелер түнеген жер деген киелі орын бар. Осы қасиетті жерде Үш бұлақ немесе Бабалар бастауы деп аталатын ерекше бір үн шығып тұратын бұлақтар бар.
Екінші тарау “ Қазығұрт өңірі топонимиясының этнотанымдық сипаттары ” деп аталып, үш тараушаға бөлінді.
Ғаламның жалпы ұлттық топонимиялық бейнесінің құрамында аймақтық (регионалдық) топонимиялық бейнесін зерттеу нысаны ретінде қарастыруымызға болады, себебі ол белгілі бір мәдени-тарихи аймақтың (регионның) топонимдер мен микротопонимдер деңгейіндегі тілдік-менталды көрінісі болып табылады. Демек, сол аймақта ежелгі замандардан бері тұрып жатқан елдің, халықтың этнотанымдық (дүниетанымдық) ерекшеліктерін аймақтық топонимиялық жүйеде вербалдайды.
2.1 Этникалық дүниетанымның Қазығұрт өңірі топонимдеріндегі көрінісі. Этнотанымдық топонимиялық қабаттар дүниетанымның белгілі бір түрлеріне негізделген және соларды тілдік-менталдық түрде көрсететін топонимиялық қабаттар (топонимдер типтері немесе топонимдер жиынтығы). Мәселен, кейбір топонимдер мифтік (мифологиялық) таным негізінде туындаған (қалыптасқан). Сол себепті оларды мифтік (мифологиялық) топонимдер немесе мифтік (мифологиялық) этнотанымдық (дүниетанымдық) қабатына жатқызуымызға болады. Танымның бір түрін «тарихи таным» деп айқындайтын болсақ, жалпы топонимияда немесе аймақтық топонимияда сол танымға негізделген «тарихи топонимдерді» немесе тарихи топонимиялық қабатты қарастыруымызға болады.
Ал енді, сол түрлі таным түрлеріне негізделген топонимиялық қабаттарды хронологиялық (диахрониялық) тұрғыдан қарастыратын болсақ, олар стратиграфиялық қабаттарды құрайды, себебі пайда болған, қалыптасқан дәуіріне, кезеңіне сәйкес бірінен кейін бірі, кезектесіп стратиграфиялық мәдени-тарихи хронологиялық қабаттар құрылымын жасақтайды.
Алғашқы немесе ең көне стратиграфиялық дүниетанымдық топонимиялық қабатқа мифтік (мифологиялық) танымға негізделген топонимдер жатады.
Қазығұрт аймақтық топонимиясында мифтік (мифологиялық) танымның көріністерін беретін топонимдер «адамдардың тасқа айналуы» мотивіне (уәжіне) байланысты туындаған. Сондай жер-су атауларының және микротопонимдер қатарында Ата тас, Ана тас, Күйеу тас, Қырық қыз сынды агиотопонимдер бар. Бұл атаулармен аталған табиғи нысандар – тастар киелі болып саналады және әр атауға қатысты аңыз-әңгімелер күні бүгінге дейін жергілікті халық жадында сақталған.
Адамдардың тасқа айналу сюжеті өте көне замандардағы мифтік танымға негізделген деп айтуымызға болады. Ежелгі дәуірлерде (мүмкін, палеолит пен неолит тас дәуірінде) анимистік көзқарастар негізінде адам мен тастың изоморфизмі (екеуінің жаны бір, яғни таста да жан бар, жалпы барлығының жаны бар, «жансыз дүние жоқ») деген ұғым -түсінікке қатысты наным-сенімдер қалыптасқан болуы мүмкін.
Көне мифиологиялық ұғымдар мен түсініктерге қатысты Қазығұрт топонимиясында тағы бір географиялық атаулар тобы «әулие ағаштармен» байланысты қойылған. «Ағаш мифологиясы» өте көне «ғаламдық ағаш» культімен байланысты.
Қазығұрт өңірінде «киелі ағаштар» культіне қатысты жергілікті географиялық атаулар да, сол нанымға қатысты аңыз-әңгімелер де сақталған. Мәселен, Көктерек әулие деп аталатын жер де биік жуан терек және одан кішілеу көптеген көк теректер бір гектардай жерді алып жатыр. Жергілікті халықтың сенімінше, ілгеріде бала көтермеген әйелдер Көктерекке барып сиынып, тілектері қабыл болған. Ал енді терегін әлдекім кессе, бір жағдайларға ұшыраған немесе көктеректің өзінен қан аққан.
Өте көне мифологиялық танымдардан көрініс беретін аймақтық топонимдердің бір тобы үңгір атауларымен байланысты. Қазығұрт өңірінде Жеті үңгір, Қос үңгір, Жалтыр үңгір, Бір ауызды, Үш ауызды үңгірлер сынды спелеонимдер белгілі. Осы микротопонимдік атауларға және аталған нысандарға қатысты ақпараттарда мифологиялық сипаттағы танымдық деректер бар. Әрине, бір кездерде киелі орындар саналған үңгірлердің сакральді мәні уақыт өте бәсеңдей берген, сол себепті үңгірлерге қатысты кейбір мифологиялық ақпараттар ұмыт болған. Егер көне замандарда үңгірлер зиярат ететін, белгілі бір ырым-жоралар (ритуалдар) өткеретін киелі орындар қызметін атқарған болса, кейінгі дәуірлерде олар киелі функцияларынан айрылған.
Ал Қазығұрт аймақтық топонимиясында сумен байланысты мифологиялық танымдардың мейлінше қарабайырланған сарқыншақтарын кейбір гидронимдік атаулардан байқауымызға болады. Ежелгі замандарда бұлақ, су атауларында имплицитті (жасырын) түрде «толыққанды» мифологиялық ұғымдар кешенді түрде болған шығар, ал талай дәуір өткен соң сол атауларда (су нысандарында) тек «қасиетті», «әулиелі», «емдік шипасы» бар деген қарабайырланған ұғымдар ғана сақталған. Мысалы, Көктөбе бұлағы қасиетті, емдік шипасы бар су көзі болып саналады. Көктөбе бұлағы төңірегінде Ана бұлақ, Ата бұлақ, Бала бұлақ, Қыз бұлақ сынды бұлақтардың орналасуында да мифологиялық астарлар бар.
Қазығұрт тауының солтүстік жағында бес-алты шақырымдай жерде Ғайып ерен – Қырық шілтен деп аталатын киелі (кешенді) әулие орналасқан.
Ғайып ерен қырық шілтенге қатысты диссертацияда келтірілген деректер мен дәйектемелерге қарағанда, қазақ жерінде, соның ішінде Оңтүстіктегі Қазығұрт аймағында сопылық исламның өткен замандарда кең етек жаюы орын алған сияқты. Сопылық дүниетанымның кейбір көріністерін жанама түрде болса да топонимикалық материалдардан да аңғаруымызға болады.
Ясауи тариқатының пірлері (әулиелері) өз есімдерін Қазығұрт аймағының топонимиясында (микротопонимиясында) азды-көпті болса да қалдырды. Әдетте, ондай агитопонимдер (агиомикротопонимдер) сопы қайраткерлерінің жерленген орындарымен байланысты болып келеді. Сопы-пірлердің жерленген орындары киелі болып саналған және де сол сопылардың өмірі мен жасаған кереметтері аңыз-әпсана түрінде халық арасында кеңінен таралған.
Мәселен, Қожа Ахмет Ясауидің шәкірті болып саналатын Ақбура әулие Қазығұрт баурайынан Түркістандағы намазға қас қағым сәтте жетіп, сол намазға қатысып тұрады екен. Ақбура әулие Қазығұрттың етегіндегі бұлақтың басында жерленген, күні бүгінге дейін осы жер қасиетті болып саналады. «Ақбура әулие» деп аталатын киелі орынға баратын зияратшылардың қатары азаймайды.
Қазығұрт өңіріндегі сопылар культімен байланысты тағы бір микротопоним Қазығұрт тауының оңтүстігіндегі Тұрбат ауылында жерленген Ысмайыл атамен байланысты.
Елі мен жерін қастерлеген халықтың әулиесі де, киелі жерлері де көп. Салыстырмалы түрде Оңтүстік Қазақстанның өзге өңірлеріне қарағанда, Қазығұрт аймағы киелі, қасиетті жерлерге, тарихи ескерткіштерге бай. Олардың көпшілігіне халық зиярат етіп, жәрдем тілейді.
Әулиелік, көріпкелдік қасиет дарыған кісілердің есімдерімен байланысты топонимдер мен микротопонимдер: Ақ ата, Қызыл ата, Кісен ата, Жүрек ата, Жанкел әулие, Нау ата, Салиха ана, Мейрам ана, Көктен ата, Жалаулы ата, Қыз әулие, Шоқы ата, Көзді ата, Қазығұрт ата т.б. болып келеді. Бұл келтірілген атаулардың бәрінің де түрлі нұсқада айтылатын аңыздары кездеседі.
Қазақ халқының аксиологиялық рухани құндылықтарының бірі – ел батырларын қастерлеу; елін, жерін қорғаған елі, жері үшін жанын қиған батырлар есімдерін жер-су аттарында мәңгі етіп қазақ халқы «топонимиялық жадында» сақтай білген.
2.2 Қазығұрт өлкесі топонимдеріне қатысты аңыз — әпсаналар. Жалпыұлттық және де аймақтық топонимдеріне (микротопонимдеріне) қатысты аңыздар мен әпсаналар үлкен этнотанымдық рөл атқарады. Ғасырлар бойы қалыптасқан жер-су аттарына байланысты аңыздық және әпсаналық әңгімелер ел өмірінің өткен кезеңдерінен, ескі күннің естегі тарихынан мағлұмат береді, халық дүниетанымынан, әлденеше ұрпақ өкілдерінің бастан кешкендерінен, өмір тәжірибесінен хабардар етеді.
Қазығұрт өңірінің жер, су, тау-тас, мекен, әулие орындары аттарына байланысты айтылатын аңыздар мен әпсаналардың үлкен этнотанымдық (дүниетанымдық) мәні бар, сол өлкенің тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, әдет-ғұрыптарынан мағлұматтар береді. Осыған қарағанда, топонимдер мен топонимикалық аңыздар белгілі бір өңірдің (аймақтық) топономиялық ғалам бейнесін құруда, қалыптастыруда үлкен рөл атқарады.
Қазығұрт өңірі топонимиясына қатысты топонимикалық аңыздар мен әпсаналарды шартты түрде тарихи-топонимикалық, жалпы топонимикалық, мифологиялық (діни-әлеуметтік) аңыздар мен әпсаналар деп бөлуімізге болады. Тарихи-топонимикалық аңыздар – белгілі бір немесе жалпы тарихи оқиғаларға, тұлғаларға қатысты мекендік әңгімелер. Жалпы топонимикалық аңыздарда пәлендей тарихи оқиғаларға (немесе дәуірге, кезеңге) қатысы жоқ, бірақ жергілікті халықтың түсінігіне сай келетін шындыққа жақын оқиғаларға құрылған әңгімелер баяндалады. Мифологиялық (діни-әлеуметтік) топонимикалық аңыздар мен әпсаналарда ертедегі мифтік танымдық (дүниетанымдық) іргетасы мүжіліп, өзгеріп немесе мүлдем жойылып кетуі салдарынан аңызда өзгеріп немесе тіпті ұмыт болып жойылып кетуі әбден мүмкін.
Қазығұрт өңірінің түп қазығы, ең киелі, қасиетті орны – Қазығұрт тауы жөнінде топонимикалық аңыз-әпсаналар ғасырлар қойнауынан күні бүгінге жетті деп айтуымызға болады.
Осы аңыз-әпсаналарда топан су кезінде Қазығұрт тауына тоқтаған Нұхтың кемесі жөнінде, кеме үстінде аман қалған төрт түліктің осы Қазығұрттан тарағаны жайында баяндалады. Әлемдік мифологиясында «топан су және киелі тау басында тоқтаған кеме» мәселесін тарататын басқа да әпсаналар нұсқалары бар екенін ескерсек, Қазығұрт тауына және Нұхтың кемесі жайындағы қазақ нұсқасының өзіндік ерекшеліктерін атап көрсеткеніміз жөн болар.
Қазақ арасында Қазығұрт тауына байланысты әпсаналар сақталып, кеңінен тараған деп айтуымызға болады. Шын мәнінде, Қазығұрт тауына қатысты ел ішінде төрт әпсана бар көрінеді. Біріншісі – топан су мен Нұхтың кемесі жөніндегі (Қазығұрттың шыңына тоқтағаны жайындағы) аңыз, екіншісі – Қазығұрттың басынан тіршілік алған төрт түлік жөніндегі әпсана; үшіншісі – Қазығұртта өмір сүрген әулие Қазығұрт ата жайындағы аңыз, төртіншісі – Қазығұрт тауымен соғысқан таулар («таулар соғысы») жөніндегі аңыз.
Қазығұрт тауына байланысты қазақ елі аузындағы аңыз-әпсаналарды монотеистік діндерден (ислам, христиан) бұрынғы прототиптік нұсқалардан тарауы да мүмкін, ал енді мұсылмандық (құрандық) нұсқасының қазақ нұсқалары болғанымен, бұл аңыз-әпсаналарды сол өлкені мекендеген халықтың төл туындысы деуге әбден лайық. Дегенмен, Қазығұрт тауына қатысты аңыздар мен әпсаналардың мына бір ерекшеліктері бірден көзге түседі: халық арасында кең тарағаны; ғасырлар бойы сақталғаны (фольклорлық жанр үлгісінде); діни нұсқаларынан бөтен төрт түлік пірлері туралы нұсқалары болуы; аңыздарға байланысты топонимдердің (микротопонимдердің) Қазығұрт тауында табылуы (орналасуы, локальдануы); осы аңыздарға байланысты сенім-нанымдарының жалпы және жергілікті халықта жоғалмағандығы (киелі тауға, қасиетті орындарға зиярат ету, мал сою, ырым-жоралғыларды жасау т.б.).
Жоғарыда сөз етілген Қазығұрт тауына байланысты аңыздар мен әпсаналар діни-мифологиялық топонимикалық аңыз-әпсаналарға жататын болса, Қазығұрт аймағындағы бірқатар аңыз-әпсаналар тарихи-топонимикалық және жалпы топонимикалық аңыздар болып келеді.
Тарихи-топонимикалық аңыздар негізінде қалмақ, жоңғар басқыншылығымен байланысты болып келеді. Осы аңыздар сюжетінде белгілі бір жерде қалмақтармен немесе басқа жаулармен соғысқан батырлар жөнінде баяндалады, жер атауы сол батырлар есімімен немесе ерліктерімен байланысты туындайды. Қазығұрт өңіріндегі сондай тарихи-топонимикалық аңыздардың бірі – «Қосмола» аңызы.
Диссертациялық еңбекте Қосмола т.б. Қазығұрт топонимдеріне қатысты тарихи-топонимикалық және жалпы-топонимикалық аңыздардың халықтық және әдеби нұсқалары келтіріліп, оларға талдау жасалынған.
2.3 Қазығұрт феномені: Қазығұрт – прецеденттік топоним. Қазақтың ұлттық мәдени кеңістігінде белгілі бір рухани құндылықтар перцеденттік феномендер арқылы да беріледі.
Прецеденттік жалқы есімдерді Д.Б.Гудков, В.В.Красных, Е.Л.Березович, Г.Б.Мадиева, Қ.Қ.Рысберген т.б. ғалымдар зерттеген.
«Қазақ ономастикасында прецеденттік есімдер: топонимдермен қатар антротопонимдер және өзге онимдік топтағы атаулар әлі күнге арнайы зерттеу нысаны бола қойған жоқ», – дей келе Қ.Қ.Рысберген өзінің диссертациялық еңбегінде Түркістан, Ақ Еділ, Қаратау, Ұлытау сынды қазақ топонимдерін прецеденттік географиялық есімдерге жатқызып, оларды прецеденттік мәтін, прецеденттік жағдаяттар, прецеденттік айтылымдар аясында қарастырады [10, 48 б.].
Прецеденттік топоним прецеденттік жағдаятпен байланысты, яғни прецеденттік географиялық атаудың лингвокогнитивтік (концепттік) мазмұны прецеденттік жағдаятқа қатысты. Прецеденттік жағдаят, әдетте, бүкіл этномәдени қауымға таныс, белгілі тарихи оқиға немесе этнотарихи (этноәлеуметтік) жағдай, ахуал. Прецеденттік жағдаятқа қатысты ұғымдар, түсініктер, танымдар (коннотациялар) сол прецеденттік топониммен аталған нысанмен (топообъектпен) байланысады, яғни прецеденттік топонимнің когнитивтік құрылымына енеді. Прецеденттік жағдаятсыз прецеденттік топоним де жоқ, пайда бола алмайды.
Қазығұрт феноменінің қазақ лингвомәдени қауымына етене таныс ықшамдалған инварианты – «Қазығұрт – киелі, қасиетті тау». Қазығұрт феноменін қазақ рухани мәдениетінің эталондарының бірі деп қабылдауымызға да болады. Қазығұртты киеліліктің, қасиеттіліктің (әулиеліктің) бір метафорасы ретінде де түсінуімізге болады. Басқа сөзбен айтқанда, Қазығұрт қазақ үшін киеліліктің бірегей бір символы.
Қазығұрт тауы феномендік сипатқа, яғни қасиетті, киелі деген сипатқа қай дәуірлерде ие болды деген сауалға біржақты жауап беруге болмайды. Қазақ халқының қазіргі (бүгінгі таңдағы) этно (дүние) танымдық түсініктері бойынша, Қазығұрт тауының киелілігі тау басында Нұхтың кемесі тоқтағандығымен байланыстырылады:
Қазығұрттың басында кеме қалған,
Ол әулие болмаса неге қалған…
Әрине, топан су Нұх кемесімен байланыстырылған осындай түсініктер мен ұғымдар талай ғасыр бұрын қалыптасқаны белгілі. Бірақ осы мұсылмандық астары бар аңыздық түсініктерден де бұрын Қазығұрт тауының феномендік (киелілік) сипаты болған деп жорамалдаумызға болады. Солай топшылауымызға бірнеше дәлел бар.
Әлем халықтарының бәрінде деп айтуымызға болады, өте, көне ежелгі замандардан бері келе жатқан «ғаламдық тау» мифологиясы бар. «Ғаламдық тау» мифологиясы монотеистік діндерден (христиан, ислам) әлдеқайда бұрын қалыптасқан.
«Ғаламдық тау», «ғаламдық таудың киелі шыңы», таудағы үңгір «баба құрсағы» арқылы адам баласы Аспанмен және Тәңірмен байланыса алады, яғни жасампаздық акт (адамның жаратылуы, өсуі, өркендеуі) осы Ғаламдық өзектің (өсінің) тұрпаттары нақтыланған табиғи нысандары арқылы өткеріледі. Осындай мифтік танымдар мен түсініктердің негізінде, арқауында таудың «киелілігі», «қасиеттілігі» пайда болады.
«Киелі тау» мифтік архетиптің көріністері сақ, үйсін замандарында да орын алған. Олай болса, сақ, үйсін дәуірлерінде де Қазығұрт «Киелі тау» түсінігінде белгілі болған.
Бұл феноменнің пайда болуы, қалыптасуы және орнығуы 6-7 мыңжылдықтарды қамтиды деп болжалды түрде айтуымызға болады. Қазығұрт феноменінің 6-7 мыңжылдықтай тарихы, әрине, адам таңғаларлықтай орасан ұзақ мерзімді қамтып отыр. Феноменнің тұрақтылығын қамтамасыз ететін талай дәуірлер өтсе де, рухани негізін, рухани ортаны жоғалттырмайтын сансыз ұрпақтар сабақтастығы орын алған. Ұрпақтар сабақтастығына арқау мен негіз болатын тек биологиялық (генетикалық) түрде көрінетін табиғи заңдылық емес, сонымен бірге ұрпақтардың рухани жалғастығын қамтамасыз етіп мәңгі өлмейтін халық рухы. Сол Қазығұрт тауын, өңірін мекендеген халықтың рухы Қазығұрттың киелілігін, қасиеттілігін мыңжылдықтар бойы сақтай білді, бізге мирас етіп тапсырды.
Қазығұрт өңірінде бірнеше мыңжылдықтар бойы ретімен ауысып келген түрлі лингвомәдени қауымдастықтарындағы когнитивтік база, ұжымдық когнитивтік кеңістік және жеке когнитивтік кеңістіктерінде тұрақты түрде Қазығұрт рухани феномені жалғасын тауып, күні бүгінге дейін сақталған.
Қазіргі заманда Қазығұрт феномені жоғарыда аталған когнитивтік кеңістік түрлерінде прецеденттік топоним – Қазығұрт атауы және прецеденттік мәтіндер арқылы өз көріністерін беруде. Прецеденттік феноменнің орнықты және тұрақты түрде қызмет етуі үшін, прецеденттік топоним мен прецеденттік мәтіндер үнемі қайталанып, жаңғырып тұруы қажет.
Прецеденттік топоним – Қазығұрт атауы көптеген кітаптарда және мерзімді баспасөзде жарияланған мақалаларда сан рет қайталанады.
Қазығұрт феноменін дәріптейтін, мазмұндық сипатта баяндайтын диссертацияда аталған кітаптар мен мақалаларда ұлттық рухани құндылықтар сөз етіледі. Киелілікті ұлықтайтын, туған жердің тау-тасына, топырағына дейін сүйе білетін, атамекенін, баба елін – Отанын қастерлей білетін халықтың ізгі ойлары мен жүрек тебіренісі прецеденттік мәтіндерден айқын көрініс тапқан.
Қазіргі қазақ лингвомәдени қауымның әр өкілінің жеке когнитивтік кеңістігінде, ал дәлірек айтсақ, жеке ономастиконында (топонимиконында) Қазығұрт рухани феномені және соған қатысты «Қазығұрт» прецеденттік топонимі орын алған. Әрине, прецеденттік феноменнің тілдік репрезентенттері болып келетін ықшамдалған прецеденттік мәтіндер де (мысалы, «Қазығұрт – киелі тау», «Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса неге қалған…» т.б.) ұлттық тілдік тұлғасының когнитивтік кеңістігінде және жеке ономастиконында да орны бар десек, қателеспейміз. Басқаша айтқанда, ұлттық тілдік тұлғаның ялық білімінде (фоновые знания) Қазығұрт сынды прецеденттік феномендер, мәтіндер, есімдер, айтылымдар өз көріністерін береді.
Ал енді, қазақ ұлттық аялық білімдеріне ие емес, рухани мәдениетіне және болмысынан хабары жоқ, әсіресе, тілі мен ділі жат басқа (кейде, қазақ ұлтының да) өкілдері Қазығұрт сынды рухани феномендерінен мүлдем бейхабар.
Қазығұрт рухани феноменінің мәдени-философиялық, тарихи-танымдық, дүниетанымдық, діни және аксиологиялық әулеттері өте жоғары, сол себептен ұлттық санада, қазақ халқының рухани мәдениеті мен тарихында ойып алар өз орны бар. Қазақ этносының ұлт болып сақталып қалуындағы алғышарттардың бірі осындай бірегей феномендерінің,прецеденттік топонимдерінің халықтың тарихи-мезгілдік континуумда үздіксіз, сансыз ұрпақтар өрісінде тіршілік етуінде, өміршеңдігінде, сабақтастығын үзбеуінде.
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеу барысында аймақтық топонимияның жүйелік құрылымына негіз және алғышарттар болатын физикалық-географиялық және этномәдени факторлар нақты дәйектелді.
Атап айтқанда:
– Қазығұрт топонимиясының аймақтық келбетін, регионалдық ерекшеліктерін сол өңірге тән физикалық-географиялық, стратиграфиялық, тарихи-хронологиялық, этногенездік үрдістердің, гетерогенді тілдердің өзара қатынасының, түрлі тарихи-экономикалық формацияның алмасуының нәтижесіндегі бірнеше этнотілдік, этнотанымдық диахрониялық қабаттарының қалыптасуын көрсетіні анықталды;
– Қазығұрт өңірі топонимиясының этнотанымдық (лингвоменталды) жүйесін мифтік (мифологиялық), тарихи-топонимиялық этнотанымдық қабаттар құрайды;
– арғықазақ (пратүркілік) мифтік-танымдық қабатта «тас», «ағаш», «үңгір» сынды ежелгі мифтік наным-сенімдер орын алған болса, ислам дінімен байланысты этнотанымдық топонимиялық қабатта сопылар культі, мұсылман әулиелері жайында этнотанымдық мәліметтер жинақталған;
– тарихи топонимиялық стратиграфиялық лингвоменталды қабат Қазығұрт өңірінен шыққан батырлар мен қоғам қайраткерлерінің есімдеріне және ерлік істеріне қатысты қалыптасқан;
– Қазығұрт өңірі топонимикалық аңыз бен әпсаналарға өте бай. Қазығұрт топонимиясына қатысты фольклорды тарихи топонимикалық, жалпы топонимикалық, мифологиялық (діни әлеуметтік) аңыздар мен әпсаналар құрайды;
– Қазығұрт феноменінің бүкіл қазақ лингвомәдени қауымына мәлім ықшамдалған мәтіндік инварианты – «Қазығұрт – киелі, қасиетті, әулие тау».
Қорыта айтқанда, Қазығұрт рухани феномені – қазақ мәдени кеңістігіндегі белгілі бір эталон, киеліліктің (әулиеліктің) метафорасы және символы. Қазығұрт феноменінің мыңжылдар бойы сақталуының негізгі себебі – «мәңгі ел» Қазақтың мәңгі өшпес рухының жасампаздығында, сансыз ұрпақтардың рухани сабақтастығында.
Қазығұрт рухани феноменінің және прецеденттік топонимінің- мәдени философиялық, тарихи-танымдық, дүниетанымдық, діни, идеологиялық және аксиологиялық әулеттері өте жоғары, сол себепті ұлттық санада, қазақ халқының рухани мәдениеті мен тарихында қайталанбас және мәңгі өшпес өз орны бар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Жартыбаев А.Е. Орталық Қазақстан топонимиясының тарихи-лингвистикалық, этимологиялық және этномәдени негіздері: филол. ғылым. докт… автореф.:10.02.06. – Алматы, 2006. – 44 б.
2 Мырзалиева Қ., Достай Ж. Оңтүстік Қазақстанның геологиялық құрылысы мен жер бедерінің топонимияда бейнеленуі // География және табиғат. – 2006. – №2. – 7-11 бб.
3 Маргулан А.Х. Горное дело в Центральном Казахстане в древние и средние века // Поиски и раскопки в Казахстане. – Алма-Ата, 1972. – С.3-30.
4 Поспелов Е.М. Топонимика в региональных географических исследованиях // Топонимика в региональных географических исследованиях: Тезисы докладов. – М., 1984. – С. 3-5.
5 Диалектологиялық сөздік. – Алматы: Арыс, 2007. – 480 б.
6 Уәлиев Н. Сөз мәдениеті. – Алматы, 1984. – 120 б.
7 Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. – М.: Мысль, 1984. – 653 с.
8 Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 256 б.
9 Қазығұрт. Энциклопедия. – Алматы: Тоғанай Т, 2002. – 543 б.
10 Рысберген Қ. Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік және этномәдени негіздері: филол. ғылым. докт… автореф.:10.02.02.– Алматы, 2010. – 48 б.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 Зоонимдердің қазақ ономастикасындағы алатын орны // «Әуезов оқулары- 5»: «Қазақстанда гуманитарлық ілімдердің дамуы: ізденістер, даму перспективалары мен бағыттары»: атты халықарарлық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Шымкент, 2006. – 150-154 бб.
2 Киелі Қазығұрт өңіріндегі жер, су атауларының географиялық терминдермен байланысы // Ж.Баласағын атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің «Жарчы» журналы. Филология. Тілтану сериясы. – Бишкек, 2006. – №1 (4). – 408-411 бб.
3 Қазығұрт топонимінің этимологиясы туралы // Ө.Айтбаевтың 70 жылдық мерейтойына арналған «Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі»: атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. –Алматы, 2007. – 85-88 бб.
4 Қазығұрт топонимиялық кеңістігіндегі атауларының лексика-семантикалық топтарының сипаты // Т.Жанұзақовтың 80 жылдығына арналған «Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы мен болашағы»: атты халықаралық ғылыми теориялық конференцияның жинағы. – Алматы, 2007. – 94-97 бб.
5 Қазығұрт өлкесі шектеулі аймақ микротопонимиясы номинациялық уәждері // І.Кеңесбаев, М. Балақаев, Ғ.Мұсабаевтың 100 жылдығына арналған «Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері»: атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2007. – 324-326 бб.
6 Қазығұрт гидронимінің құрылымдық жүйесі // М.Әуезовтің 110 жылдығына арналған «М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны»: атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағы. – Шымкент, 2007. – 160-163 бб.
7 Қазығұрт экклезионимдері // М.Әуезовтің 110 жылдығына арналған «М.Әуезов – жаңа дәуір данышпаны»: атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинағы. – Шымкент, 2007. – 86-90 бб.
8 Оңтүстік Қазақстан топонимиясы туралы қысқаша тарихи географиялық мәліметтер // «Әуезов оқулары – 7: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері»: атты халықаралық ғылыми-тәжірлибелік конференцияның еңбектері. – Шымкент, 2008. – 238-241 бб.
9 Қазығұрт өңірі микротопонимдерінің физикалық-географиялық астарлары // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршы. Филология сериясы: – Алматы, 2009. –№3 (119). – 196-199 бб.
10 Қазығұрт өңірі микротопонимдерін зерттеу мәселелері // Тілтаным. – Алматы, 2009. – № 2 (34). – 139-143 бб.
11 Қазығұрт өңіріндегі топонимиялық жүйенің қалыптасуының физикалық-географиялық, тарихи, этномәдени алғышарттары // Қазақстан ғылым әлемі. –Астана, 2009. – № 4. – 11-16 бб.
12 Қазығұрт өңірі физикалық-географиялық жағдайының аймақтық топонимиялық жүйеде бейнеленуі // «Әуезов оқулары – 8: М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері»: атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектері. – Шымкент, 2009. – 117-121 бб.
13 Аймақ топонимиясы қалыптасуының тарихи негіздері // Ә. Т. Қайдардың 85 жылдығына арналған «Этнос және тіл»: атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдар жинағы. – Алматы, 2009. – 208-211 бб.
РЕЗЮМЕ
на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности10.02.02– казахский язык
Тасполатов Бакыт Тохполатулы
Этнолингвистическое описание региональной топонимии Казыгурта
Диссертация посвящена этнолингвистическому изучению региональной топонимической системы Казыгурта.
Актуальность исследования. В свете идей, методов и направлений антропоцентрической лингвистики, активно разрабатываемых в современном казахском языкознании, весьма актуально рассмотрение и научное описание диалектической взаимосвязи языка и культуры, языка и этнического мировоззрения на материале казахского ономастического материала.
Актульность исследования связана также с необходимостью этнолингвистического анализа материала региональной топонимии, так как именно региональная топонимическая система позволяет наиболее четко и деятельно рассмотреть и описать как этнолингвистическую историю определенного края (региона) так и специфичекие особенности формирования и функционирования самой региональной топонимии.
Актуальность темы исследования определяется также тем, что рассматриваемые по теме диссертации языковые и этнокультурные явления весьма ценны в контексте духовного наследия казахского народа.
Объект исследования. Объектом исследования являются топонимические единицы регональной топонимической системы Казыгурта.
Цель и задачи исследования. Основной целью диссертационной работы является этнолингвистсичекое описание региональной топонимической системы священного Казыгурта.
В диссертации ставятся и решаются следующие задачи:
– определение особенностей отражения физико-географических особен-ностей региона в топонимической системе Казыгурта;
– описание этнолингвистических факторов в формировании и становлении региональной топонимичекой системы Казыгурта;
– определение исторических основ в формировании в топонимической системы региона;
– анализ отражения этнического мировоззрения в топонимии исследуемого региона;
– описание специфических особенностей топониимических легенд и преданий региона;
– этнолингвистическое описание культурного феномена Казыгурт и прецендентного топонима Казыгурт.
Методы исследования. В диссертации использованы описательный, историко-сравнительный, типологический, лексико-семантический, этнолингвистические методы и приемы научного исследования.
Научная новизна и результаты исследования
– впервые топонимы определенного региона подверглись научному описанию в этнолингвистическом аспекте в качестве языковых единиц региональной топонимической системы;
– прослежены и описаны специфические особенности отражения физико-географических особенностей региона Казыгурт в топонимической региональной системе;
– определена и описана роль этнокультурных экстролингвистических факторов в формировании и становлении топонимии региона;
– определены историко-хронологические основы формирования региональной топонимической системы;
– описано отражение различных форм и видов этнического мировоззрения в топонимии Казыгурта;
– определены особенности этнических представлений и понятий, заключенных в топонимических преданиях и легендах исследуемого региона;
– дано этнолингвистическое описание культурно-духовного феномена и прецедентного топонима Казыгурт.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Полученные в процессе исследования научные результаты вносят определенный вклад в дальейшее развитие и расширение научно- теоретической базы казахской ономастики и топонимики.
Результаты исследования могут быть использованы в дальнейшей разработке тем и прблем региональной топонимики и микротопонимики, а также при написании учебников и учебных пособий по казахской ономастике, топонимике, этнолингвистике, при проведении теоретических курсов и семинаров в высших учебных заведениях, при составлении региональных топонимических словарей.
Положения, выносимые на защиту
– экстралингвистическими предпосылками, формирующими региональную топонимическую систему, являются физико-географические, историко-хронологические и этнокультурные факторы;
– географические особенности региона, а также этногенетические, исторические, социальные, хозяйственные процессы и явления являются условиями формирования определенных этно-стратиграфических слоев или пластов в топонимии региона;
– лингвоментальное пространство топонимии Казыгурта составляют мифологический и исторический топонимические пласты (слои);
– этномировоззренческую основу топонимии региона Казыгурт в течении тысячелетии сформировали прото-казахские (протюркские) мифологические понятия, связанные с «камнем» , «пещерой», «деревом», «горой», а также с исламскими суфийскими культами святых, почитанием батыров и общественных деятелей;
– к этноментальным особенностям региональной топонимии относятся также местные топонимические легенды и предания;
– культурный феномен Казыгурт и одноименный прецедентный топоним являются символами и метафорой святости (священности) в казахском сознании и имеют непреходящую культурно-философскую, историко-познавательную , духовную и идеологическую ценность.
Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, двух основных разделов, заключительной части и списка использованной литературы.
Апробация работы. Содержание и результаты исследования нашли отражение в выступлениях на международных, республиканских конференциях и в тринадцати научных статьях, опубликованных в научных изданиях.
SUMMARY
Dissertation submitted for the scholarly degree of
“Candidate of Philological Sciences”
Speciality:10.02.02- the Kazakh language
Taspolatov Bakyt Tokhpolatuly
Ethnolinguistic description of regional toponymy of the Kazygurt
The theme of the dissertation is devoted to the ethnolinguistic research of regional toponymic system of Kazygurt.
The research actuality. In the background of ideas, methods and direction of anthropothentric linguistics, which are actively promoted in the modern Kazakh language, research and scientific interaction of the language and culture, the language and ethnic lifeview on the basis of Kazakh onomastic material are rather actual. The research actuality is also connected with the necessity of ethnolinguistic analysis of the regional toponymy, as far as exactly regional toponimic system allows to define thoroughly and describe in details ethnolinguistic history of definite region and specific peculiarities’ of regional toponymy formation and functioning. The research actuality is also defined by linguistic and ethnic-culnural phenomena which are investigated in the research work, they are very valuable in the context of spiritual in heritage of Kazakhs.
The object of the research. The object of the research includes toponymic units of the regional toponymic system of Kazygurt.
The aim and tasks of the research. The aim of the dissertation work is to make an ethnolinguistic description of the regional toponymic system of the Kazygurt.
The dissertation sets the following tasks:
– to define peculiarities of physical-geografical features reflection in toponymic system of Kazygurt;
– description of the of the regional toponymic system of Kazygurt formation;
– to define historical basics of the toponymic system formation;
– analys of the ethnic lifeview in the toponymy of the investigated region;
– description of specific peculiarities of toponymic legends and sagas of the people;
– ethnolinguistic description of cultural phenomenon of Kazygurt and the precendent toponymy “Kazygurt”.
Methods of the research. The methods of the research descriptive, historical-comparative, typologistic, lexico-semantic, ethnolinguistic methods and scientific research approaches were used in the dissertation.
The scientific novelty and the results of research:
– for the first time toponyms of description in ethnolinguistic aspect as linguistic units of the regional toponymic system;
– the specific peculiarities reflection of Kazygurt physical-gegraphical features were defined and described;
– the role of the ethno-cultural extra linguistic factors formation of toponymy of the region were defined and described;
– the historical-chronological basics formation of the regional toponymic system were defined;
– the reflection of different form and types of ethnic lifeview in the toponymy of Kazygurt is described;
– peculiarities of ethnic views and mentality included in toponymic legend of the investigated region were defined;
The theoretical and practical meaning of the research.
The results taken in the process of investigation play on definite role in the further development and enlargement of scientific-theoretical basis of the Kazakh onomastics and toponymy.
The result of the research may be used in the further development of the themes and problems of the regional toponymy and microtoponymy, and also during writing textbooks in Kazakh onomastics, toponymy, ethnolinguistics, during theoretical courses and seminars in tidher education establishments, during regional toponymic dictionaries.
The main theoretical statements to be defended are:
– extra linguistic factors, forming regional toponymic system are physical-gegraphical, historical-chronological and ethnocultural factors;
– geographical features of the region, and also ethnogenetic, historical, social process and phenomena are the condition of formation of definite ethno-stratigraphic layers of the regional toponymy;
– Linguomental spase of Kazygurt toponymy include mythological and historical toponymyc layers;
– Ethnic lifeview basics of Kazygurt region during thousand of years formed proto- kazakh mythological ideas, connected with “the stone”, “the cave” “the tree”, “the mountain” and also with sophistic cults of saints, respect for batyrs and social people;
– to ethnomental peculiarities of the regional toponomy include also the local homonymic legend and sagas;
– cultural phenomenon of the symbols of the metaphor of holiness in the Kazakh mentality and have unprecedented cultural-philosophical, historic-educational, spiritual and ideological value.
The research structure. The dissertation contains introduction, the two main chapter, conclusion and bibliography.
Approval of the work: The content and results of the research find their approval in presentations at international, republic conferences and in 13 scientific publishments.
