ХІV-XV ғасырлардағы қыпшақ антропонимдері
Жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің Қазақ тіл білімі кафедрасында орындалды.
Ғылыми жетекшісі: филология ғылымдарының докторы, доцент С.Р.Боранбаев
Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Жанұзақ филология ғылымдарының кандидаты Ж.Байтелиева
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Диссертация 2010 жылы «29» қазанда сағат 16.00-де ҚР БжҒМ ҒК А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты жанындағы 10.02.02 — қазақ тілі және 10.02.06 — түркі тілдері мамандықтары бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғайтын Д 53.38.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады (050010, Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).
Автореферат 2010 жылы «29» қыркүйекте таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы, филология
ғылымдарының докторы, профессор Манкеева Ж.А.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңдағы қазақ ономастикалық жүйесінің ескі қыпшақ атаулары мен мәдени, тілдік сабақтастығын көрсету өзекті мәселе болып табылады. Себебі бұл сабақтастықтың тереңде жатқан төркінін тарихи тілдік этногенетикалық сабақтастықта көрсету жұмыстың өзектілігін арттырады. Осымен байланысты қыпшақтар жайлы ой-пікірлерді таратып түсіндіру, қыпшақ тіліндегі заңдылықтарды түркі тілдерімен салыстыра зерттеу қазақ тілінің жүздеген ғасырларға кететін тарихын таразылауды қажет етеді. Осыған орай қыпшақтардың дүниетанымы, әдет-ғұрпы, наным-сенімі, өмір сүру салты және тасқа бедерлеген жазуы қазіргі қазақ тіліндегі көптеген антропонимдердің түп төркінін анықтау үшін аса құнды дерек болып саналады.
Ескі қыпшақ тіліндегі топонимдер мен этнотопонимдердің, этнонимдер мен антропонимдердің түркі ономастикасындағы алатын орны қомақты екендігі белгілі. Ертіс пен Днестр өзендерінің аралығындағы, «Дешті Қыпшақ» даласын мекендеген орта ғасыр қыпшақтарының тарихи ономастикасы ұлттық ономастиканың қалыптасу, даму тарихымен тығыз байланысты. Осы себепті, ескі қыпшақ тіліндегі ономастикалық жүйенің этимологиясын анықтау, қазақ ономастикасының антропонимдер, этнонимдер мен этнотопонимдер мәселесіне қатысты мәселелерді шешуге септігін тигізе алады. Соның нәтижесінде Қазақстанның ерте орта ғасырлар тарихына қатысты этногенез, этнология мен түркология мәселелерін зерттеудің сабақтастық желісі айқындалады. Олай болса, ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен ескі қыпшақ тіліндегі кісі және этнос атауларының көне семантикасын анықтау орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық байланыстарды, тарихи сабақтастықты анықтауға мол мүмкіндік береді. Көрсетілген мәселелердің нақты дәйектік негізде зерттелуі зерттеу нысанының өзекті екендігін көрсетеді.
Зерттеу нысаны. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерінің қазақ тілімен сабақтастығын көрсету.
Зерттеу пәні. Ескі қыпшақ тіліндегі половец-қыпшақ антропонимдерін тарихи-лингвистикалық зерттеу.
Зеттеудің дереккөздері. Зерттеу деректері Н.А.Баскаков, С.А.Плетнев, И.Г.Добродомов т.б.орыс жылнамаларындағы половец тайпаларының есімдері мен XIV-XV ғ. қыпшақ ескерткіштері тілін зерттеген түркітанушы ғалымдарының еңбектерінен алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты – ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясын анықтау арқылы қазақ есімдерінің төркіндерін анықтау. Осы мақсаттан барып зерттеудің мынандай міндеттері туындады:
— ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына шолу жасау;
— этнонимдер, лақап атаулар және тотем атаулары негізінде қалыптасқан половец есімдері мен Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің модельдік типтерін салыстыру;
— половец есімдерінің төркіндерін анықтау арқылы бұл антропонимдердің олардың атақ дәрежелерімен, туысқандық атауларымен және саяси-әлеуметтік, шаруашылық атауларымен байланыста пайда болғандығын көрсету;
— төркіндері анықталған ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің қазақ есімдерінің пайда болуына негіз болғандығын атап көрсетіп, дәлелдеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
— Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің шығу тарихы алғаш рет қазіргі қазақ тілімен салыстырыла отырып, ономастикалық және этимологиялық аспектіде кешенді түрде қарастырылды;
— тотем атаулары негізінде көптеген антропонимдер мен этнонимдердің пайда болғандығы нақты деректерді талдау арқылы анықталды;
— Түркі қағанаты кезінде түрк және ашина атауларымен аталып мемлекет басында тұрған этнос, орта ғасыр қыпшақтарының құрамында «бөрі тотемді тайпа» немесе «бөрі елі» мағынасын білдіретін елбөрі атауымен аталып, билеуші ру дәрежесінде болғандығы қарастырылды;
— Шығыс Дешті Қыпшақ тіліндегі Самон, Құртқа тотем атауының негізінде пайда болған есімдер болса, ал Қыран, Қадыр-Қайыр, Садыр, Иакафтан, Жақып, Хулусман, Қадырбай, Қобыланды – этнонимдер негізінде пайда болған есімдер, Инасы, Тутух – лақап есімдер, Дерек, Теркен этнологиялық терминдер негізінде пайда болған есімдер екендігі айқындалды;
— кемпірқосақ – хун және ашина тайпалары өкілдерінің, дәлірек айтқанда, хун текті еркек пен ашина текті әйелдің араласа жұп құруынан, қосақ болуынан пайда болған күрделі атау болса, ал тарихи Хурсак-Кюйше немесе эпостық Құртқа атты әйелге байланысты түркі тілдерінде әйелдердің биологиялық жасын білдіретін «кемпір» дейтін атау пайда болғандығына сипаттама берілді;
— б.д.д. 201 ж. дүниеге келген Қыпшақ атты бала анасының Хурхасак-Бөрқатын деген лақап атауының негізінде половецтерде Белқатқын, ал осы әйелдің «Бөрқыз» аталған сіңлісі атауының негізінде «балдыз» дейтін туысқандық атау мен Белдүз атты есімдердің арасында тілдік-генетикалық жақындық бар екендігі дәйектелді;
— Қазақ тіліндегі бәйбіше атауы – Хурхасак-Бөрқатын лақап атауының баламасы. Яғни бұл атау Қыпшақ деген бала анасының Хурсак дейтін лақап атауының қыпшақтар мен қазақтардың әдеби тілінде сақталып қалған нұсқасы деген жорамалдар ұсынылды.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында негізінен тарихи-этимологиялық талдау мен салыстырмалы-тарихи әдіс қолданылады. Бұдан бөтен этимологиялық зерттеуде қолданылатын ғылыми индукция мен дедукция әдістері пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Диссертациялық зерттеудің негізгі ғылыми нәтижелері мен тұжырымдары, яғни ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен этнонимдердің төркіндерін анықтау, орта ғасыр қыпшақтары мен қазіргі қазақтар арасындағы тілдік және этногенетикалық байланыстарды, сабақтастықты анықтауға жол ашады. Осыған байланысты, зерттеу жұмысының нәтижелері этнология мен түркологияның орта түркі дәуірі тілі тарихы мәселелерін зерттеуге өзіндік үлес қоса алады. Зерттеу жұмысының нәтижелерін түркология, ономастика мен этимология, қазақ тілі тарихы т.б. салалар бойынша дәріс оқуда, осы зерттеулер бойынша арнаулы курстар жүргізуге, лексикографиялық тәжірибеде пайдалануға, сондай-ақ оқу құралдары мен оқулықтар жазу үшін де қолдануға болады.
Қорғауға ұсыналатын тұжырымдары.
— половец және Шығыс Дешті Қыпшақ есімдерінің басым көпшілігі этнонимдер мен лақап және тотем атаулары негізінде пайда болған;
— бірқатар половец есімдері этнонимдер мен лақап және тотем атаулар негізінде емес, әлеуметтік-экономикалық және саяси-әлеуметтік, лауазым атаулар негізінде пайда болған;
— ескі қыпшақ тіліндегі есімдердің төркіндерін анықтауға арналған зерттеу мен талдау, тек есімдердің ғана емес, сондай-ақ түркі тілдеріндегі көптеген атаулар мен қазақ тіліндегі «кішігірім, кішкене, кішкентай» – сын есімдерінің және «жайлаған, жайла» етістіктерінің семантикасын нақтылайды;
— ескі қыпшақ тіліндегі есімдердің негізінде қазіргі қазақ тіліндегі көптеген антропонимдердің пайда болғандығын дәлелдеп, көне және ортағасырлық түркі есімдерінің төркіндерін тек лексика-семантикалық талдау арқылы анықтаудың мүмкін еместігіне, есімдердің этимологиясы этногенезбен байланыста қарастырылуы қажеттілігіне көз жеткізілді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жарияланымы. Зерттеудің негізгі мәселелері «Жаңа ғасырдағы түркі тану: рухани құндылықтарды сақтау және зерттеу мәселелері» (Орал, 2009), «Әуезов оқулары-8: Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» (Шымкент, 2009), «Тотем атауы негізінде қалыптасқан половец-қыпшақ есімі». Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Проф. Қ. Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (Алматы, 2009), «Әуезов оқулары-8: Қазақстанның индустриалдық – инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» (Шымкент, 2009) халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми тәжірибелік конференцияларда баяндалып, арнаулы секцияларда талқыланды. Баяндамалар мақала түрінде жарияланды. Республикалық және шетелдік басылымдарда жұмыстың өзекті мәселелері бойынша 5 мақала жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық еңбек кіріспеден, 3 бөлімнен және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыпты зерттеудің өзектілігі негізделіп, мақсаттары мен міндеттері, зерттеу нысаны, пәні айқындалды және ғылыми жаңалықтары мен нәтижелері, зерттеу әдіс-тәсілдері, теориялық және практикалық құндылығы, қорғауға ұсынылатын тұжырымдар баяндалды.
1 Ескі қыпшақ ескерткіштеріндегі антропонимдердің құрамы мен құрылымдық сипаты.
1.1 Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихы. Қазақ тіл білімінің бір саласы – ономастика қазіргі таңда жан-жақты дамып, зерттейтін ғылыми мәселелерінің ауқымы кеңейіп отыр. Осындай ғылыми мәселелердің бірі – ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің этимологиясы. Ескі қыпшақ тіліндегі кісі атауларының төркіндерін бір зерттеу жұмысының ауқымында анықтау мүмкін емес. Осы себепті біз ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің арасынан қазақ есімдерінің төркіндерін анықтауға, Қазақстанның ерте ортағасырлық тарихына қатысты этногенез мәселелерін шешуге жәрдем беретін кісі атауларын іріктеп алуға тырыстық.
Ескі қыпшақ тіліндегі кісі есімдерінің төркіндерін анықтауға ғылыми негіз болатын түркі тілдеріндегі, соның ішінде ескі қыпшақ тіліндегі кісі есімдерінің мағынасы туралы алғашқы зерттеу — XI ғасырдағы М.Қашқаридың «Диуани лұғатит түрк» сөздігі. Аталмыш сөздікте барлығы 73 кісі есімі берілген. Бұл еңбекте кісі атауларының кейбірін автор жай ғана ерлердің есімі десе, ал кейбірін ханның аты-жөні, нағыз батырдың аты, белгілі ақынның есімі, күңдерге қойылатын атау деп түсінік беріп отырады. Мысалы, Атыш, Утуш, Әби, Әрув, Өтеміш, Сәлім, Бано, Болуч, Кулуч тағы басқа есімдерді тек ер адамдарға ғана берілетін есімдер деп анықтаса, ал Кумуш секілді антропонимді күң әйелдерге қойылатын есім ретінде түсінік береді [1]. М.Қашқари берген бұл түсініктемелерден байқайтынымыз, ол атау туралы жай ғана мәлімет беріп отырған жоқ, сонымен бірге антропонимнің мағынасын да беріп отыр. М.Қашқаридың әрбір кісі есіміне берген түсініктемесі, қазіргі кездегі ғылыми теория бойынша антропонимнің семантикасы бола алды. Ал есімдердің алғашқы мағынасы оның төркінін танытады.
Куман-половец антропонимдердің этимологиясымен айналысқан келесі бір зерттеуші И.Г.Добродомов. И. Добродомов Аепа есімінің төркінін «ай» сөзіне немере «аға» мағынасындағы «апа» сөзінің қосарлана айтылуынан, Аклан есімінің төркінін «ақ» сөзіне «қырқи» мағынасын білдіретін «лан» сөзінің қосарлана айтылуынан, Алтунопа есімінің төркінін «алтун» сөзіне «немере аға, әке» мағыналарын білдіретін «апа» сөзінің қосарлана айтылуынан, Аръслан есімінің төркінін «арыстан» мағынасындағы «арислан» сөзіне «немере аға» мағынасындағы «апа» сөзінің қосарлана айтылуынан, Асень-Осень есімінің төркінін «аман-есен, бақуатты» мағыналарын білдіретін «есен» сөзінен, Багубарс есімінің төркінін «төбелерде өмір сүруші» мағынасын білдіретін «төбе» мағынасындағы «баку» сөзіне барс мағынасындағы «барс» сөзінің қосарлана айтылуынан, Белдюз есімінің төркінін «білдір, хабар бер» мағынасындағы «бил-дуз» сөзінен, Белкатгин есімінің төркінін «ақылды ханзада» мағынасын білдіретін «билге тегин» атауларынан, Боняк есімінің төркінін «туа біткен қал» мағынасындағы «бәнәк» сөзінен, Ельбег есімінің төркінін «мемлекет» мағынасындағы «ел» сөзіне «би, мырза» мағынасындағы «бек» сөзінің қосарлана айтылуынан, Сокал-Искал есімінің төркінін «сақал» атауынан, Сугр есімінің төркінін «суыр» атауының этимологиялык варианты – сугур атауынан, Тугортак-Тугоркан есімінің төркінін «туу» мағынасындағы «туг» сөзіне келер шақ есімшенің «ар» қосымшасының жалғануынан пайда болатын «тугар» сөзіне «тегин» атауының қосарлана айтылуынан, Ченегрепа есімінің төркінін ер адамдардың Чәнгар-Чингир есіміне «апа» атауының қосарлана айтылуынан пайда болған деп береді. Ал Куртък есімінің төркінін печенегтердің қорқыт тайпасының «коркут» атауынан және жәндік “құрт” мағынасындағы «курт» атауына кішірейткіш формадағы «ик» қосымшасының жалғануынан пайда болатын «куртик» сөзінен шығарады [2].
Куман-половец есімдерінің этимологиясымен арнайы айналысқан көрнекті түркітанушы ғалым Н.А.Баскаков болды. Н. Баскаков 1971 ж. жарық көрген «К этимологии половецских собственных имен в Слове о полку Игореве» деген зерттеуінде аталмыш орыс жылнамасында кездесетін половец есімдерінің төркіндеріне талдау жасаса, ал «Имена половцев и названия половецких племен в русских летописях» дейтін зерттеуінде орыс жылнамаларындағы половец антропонимдері мен этнонимдері атқаратын қызметі тұрғысынан мынадай негізгі үш топқа бөлген: 1) есімдер, 2) отбасы-рулық лақап атау немесе рулық отбасына біріктіретін топтық атау, 3) тайпалық және ірі тайпалар бірлестіктерінің атаулары [3, 48 б.]. Атқаратын қызметі тұрғысынан ең үлкен бірінші топқа жататын половец есімдері орыс жылнамаларында тек ер кісі атаулары ретінде кездеседі. Н. Баскаковтың пікірінше, екінші топқа жататын Билюк, Акочай, Боняк есімдерінен пайда болатын Билюковичи, Акочаевичи, Боняковичи және тағы басқа отбасы-рулық лақап атаулар – орыс тіліндегі тектік атауларды құрайтын қосымша суффикстер жалғанған кісі атаулары. Бұл отбасы-топтық немесе тектік атаулар, отбасы-рулық бірлестіктің түп атасының атауын, орыс тіліндегі тектік атауға (отчество) бейімдеп айту нәтижесінде пайда болған. Отбасы-рулық атаулар есім мен оба-опа дейтін патримоналдық бөлік сөзден тұратын половецтердің құранды атауларынан пайда болған. Атқаратын қызметі тұрғысынан үшінші топқа половецтердің Анджоглы, Бурджоглы, Башкырт, Джузан, Иета-Итлар, Кануоглы, Карабароглы, Куман секілді этнонимдері кіреді. Осындай типтердегі атауларға атау беру тәжірибесінде адамға ру-тайпа бірлестігінің атауын беру немесе, керісінше, ру-тайпа бірлестігіне кісі атауын беру әдет-ғұрпы болған. Мысал ретінде токсоба, башкурт, куман секілді ру-тайпа бірлестіктерінің атауларын адамдарға кісі атаулары ретінде қолданылғандығын келтіреді. Мұндай әдет-ғұрыптың половецтерден кейінгі түркілердің тайпалар бірлестігінде де сақталғандығын атап көрсетеді. Н.А. Баскаков половец есімдерін мынадай сегіз лексика-семантикалық топқа бөледі: 1) тайпа немесе тайпалар бірлестігінің атауы бойынша пайда болған есімдер; 2) туысқандық және достық қатынас атаулары бойынша пайда болған есімдер; 3) атақ-дәрежесі бойынша пайда болған есімдер; 4) фаунамен байланысты кісі атаулары (жануарлармен, құстармен және басқалармен, мүмкін тотем атауы); 5) дене мүшелерінің мағынасын білдіретін сөздер негізінде пайда болған кісі атаулары; 6) материалдар және әртүрлі тұрмыстық бұйымдар атаулары бойынша берілген есімдер; 7) сирек кездесетін есімдерге, көктегі жарықтардың мағынасын білдіретін кісі атауларын жатқызу керек; 8) половец есімдерінің арасында, негізінде, адам қасиетінің, құмарлығының, мамандығының және тағы басқа мағынасын беретін сөздер жататын кісі атаулары әжептеуір орын алады [3, 48-55 бб.]. Сары қыпшақ есімдерін Н.А.Баскаковтың осылайша сегіз топқа бөлуі біздің қазіргі ұлттық танымымызға тура келе ме? Бұл сауалға жауап беру үшін осы сегіз топқа кіретін есімдердің төркінін тағы да тереңірек зерделеуді жөн санап отырмыз.
Н.А.Баскаков жоғарыда аталған еңбегінде кірген половец есімдерінен, сондай-ақ отбасы-рулық және ру-тайпалық атаулардан қысқаша этимологиялық сөздік жасаған. Сөздіктің әрбір бабы немесе атауы: 1) есім және оның орыс жылнамаларында кездесетін барша нұсқаларын; 2) белгілі бір есім немесе атау және олардың басқа есімдер мен атауларға қатысы туралы қысқаша мәліметтерді; 3) белгілі бір есімнің немесе атаудың жылнамаларда аталып көрсетілген жылы; 4) ОЖТЖ (ПСРЛ) бойынша сәйкес келетін жылнамаларға сілтемені; 5) мақала жазылған уақытқа дейін бар болған этимологияларды, 6) 1,2,3, және тағы басқа араб сандармен белгіленген жаңа этимологияларды қамтыған [3, 57 б.]. Н.А.Баскаков жасаған қысқа этимологиялық сөздікке кірген половец есімдерінің төркіндерін және осы есімдерге өз тарабымыздан берілетін этимологияларды келесі тармақта талдап қарастырамыз.
Қазақ тіл білімінің алғашқы профессоры Қ.Жұбанов та «Из истории порядка слов в казахском языке» атты мақаласында біріккен тұлғалы кісі есімдерінің синтаксистік құрылысына ерекше назар аударып, жан-жақты талдау жасаған. Мақалада автор қазіргі қазақ тіліндегі сөз тіркестерінің ерекшелігіне сай зат есімнің алдында анықтауыш сөз келетіндігі заңдылық екеніне тоқталып, көне тіліміздегі сөздердің тіркесуінде үнемі осы тәртіптің сақтала бермейтіндігі аталып өтілген. Осымен байланысты қазіргі тілімізде кездесетін Күнсұлу, Таңсұлу, Таңжарық, Айжарық, Айсұлу, тағы басқа сөздердің тіркесу табиғатына көңіл бөлген [4, 32-75 бб.]. Кісі есімдері туралы ғылыми пікірді профессор С.Аманжоловтың еңбектерінен де табамыз. Атап айтқанда, семасиология мәселелеріне қатысты ғалым кісі атаулары жасалуының біршама үлгілерін анықтап, антропонимдердің жасалу жолына қарай олардың 16 түрін атап көрсетеді: бай, тай, келді, ғали, хан, бек, сапа, айдар, қозы, ит, алды, берген, мерген, пейіс т.б. Түркі ономастикасындағы бұл мәселенің зерттелуінде қазақ тілші ғалымдарының еңбектері назар аударарлық. Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдермен төркіндес қазақ есімдерінің этимологиясын анықтау барысында ғалым Т.Жанұзақов куман-половецтердің Кунан-Құнан антропонимін қазақтардың Құнанбай есімімен сабақтастырса, ал кумандардың атақты көсемі Кутен-Котян есімінің төркінін қазақ тіліндегі күтпек етістігімен байланыстырады [5, 124 б.]. Ғалымның қазіргі қазақ есімдерінің сыңарында кездесетін күл, құл-ғұл сөздерінің төркіндерін отқа табыну культімен байланыста қарастыруы да назар аударарлық [5, 127 б.]. Т.Жанұзақов араб, иран, орыс тілдерінен қазақ тіліне енген түбір және туынды тұлғалы кісі аттарына біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы бар екі есімді жатқызады: Жүсіп, Жақып т.б. Ғалымның пікірінше, Жүсіп есімі, о баста грек тілінен араб тіліне, араб тілінен Орта Азия халықтарының тіліне ауысқан, бұл есім грек тілінде Иосиф, өзбек, әзірбайжан тілдерінде Юсуп, ұйғыр тілінде Үсүп, Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілінде Usup тұлғаларында кездеседі. Осыған орай Жүсіп есімінің төркінін еврей тіліндегі «үлкен», «зор», «қадірлі», «құдіретті» мағыналарын білдіретін Иосиф есімінен, ал Жақып есімінің төркінін Библейдің ең жоғарғы дін басының атынан, ескі еврей тіліндегі Якуб, араб тіліндегі Яғкуб немесе Таураттағы Яков есімінен шығарады [5, 152 б.]. Ескі қыпшақ тілінде болған Итлар есімімен төркіндес Итбай есімін, көне дәуірде балаға көз тиюден немесе жын-шайтаннан сақтау мақсатында қойылатын елеусіз оғаш есімдерге жатқызса, ал Арыстан есімін жыртқыш аң атауымен, Барақ және Сырттан есімдерін тотемдік атауларымен байланыстырады.
Сонымен бірге ономаст-ғалымдар Т. Жанұзақов пен Қ. Рысбергеннің «Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы» атты еңбектерінде «Антропонимия – социолингвистикалық зерттеу нысаны» дейтін тақырыппен осы ғылымның болашақтағы даму жолдары көрсетіліп, авторлар антропонимдердің тіл тарихы үшін ғана басты дерек емес, сондай-ақ халық тарихы, тегі үшін де аса құнды дерек екендігін атап көрсетеді [6, 128 б.] .
Біздің зерттеу жұмысымызда қарастырылатын антропонимдермен төркіндес кісі атауларының уәжділігі мен семантикасы туралы Н.Ө. Асылбекова өзінің «Кісі есімдерінің уәжділігі және танымдық сипаты» дейтін диссертациялық зерттеуінде былай деп жазады: «Күл еркін сөзінің уәжі оның тарихи қалыптасуымен сабақтас қаралуы тиіс деп пайымдаймыз. Күл-«кейінгі», «кенже», «отау иесі» деген мағына арқылы уәжделсе, Еркін-«еркін адам», «ер адам» мағынасы арқылы уәжделуі мүмкін [7, 10 б.]. Половецтерде болған Бегъбарыс антропонимімен төркіндес «Күлтегін» ескерткішінде кездесетін Барс бек есімінің уәжделуін Н. Асылбекова барс сөзімен тікелей байланыстырып: «Түркі халқының ұғымында барс ең күшті, мықты аң болған. Соған сәйкес Жолбарыс, Барысхан, Барсбек, Бибарыс сияқты есімдер қойылған», деп жазады [7, 10 б.]. Демек, антропонимнің пайда болу себебін анықтайтын уәж атаудың семантикасымен байланысты, ал атаудың семантикасы оның этимологиясымен байланысты. Күл еркін және Барсбек атауларының пайда болу себептерін анықтау мақсатында Н.Асылбекова ұсынған уәждің қаншалықты дұрыс екендігін зерттеу жұмысының барысында қарастырамыз.
Қазақ ономастикасындағы антропонимияға байланысты келесі бір зерттеу –А.Смағұловтың «Қазақ есімдері» атты энциклопедиялық анықтамалығы. А.Смағұлов қазақ есімдерін бірнеше топқа бөліп, осы топтардың бірі ретінде нәрестені «тылсым күштерден» және «көз тиюден» сақтау, қорғау мақсатында қойылатын Бөрібай, Қасқырбай, Арлан, Барақ, Құртқа, Бүркіт, Лашын, Атан, Қозы, Нарбай, тағы басқа тотемдік үй және жабайы жануарлар мен құстардың атауларын зооним есімдер деп береді [8, 6 б.]. Біздің зерттеу жұмысымызда қарастырылатын Алтын, Арыстан, Айдар, Ажа, Ажан, Барақ, Барыс, Елбек, тағы басқа көптеген есімдердің мағынасы «Қазақ есімдеріне этимологиялық түсініктеме» деп аталған бөлімде берілген. Анықтамалықтың бұл бөлімі, қазақ тілінде пайда болған есімдерден бөтен кірме есімдердің қай тілде пайда болғандығы, мағынасы туралы қысқаша түсініктеме береді. Бұл бөлім «этимологиялық түсініктеме» деп аталғанымен, есімдердің төркінін бермейді, олардың қай тілден ауысып келгендігі, сол тілдегі мағынасы туралы түсінік береді. Осы себепті анықтамалықтың бұл бөлімін «Қазақ есімдеріне этимологиялық түсініктеме» деп емес, «Қазақ есімдерінің қысқаша түсіндірме сөздігі» деп атау орынды болады [8, 6 б.]. Біздің зерттеу жұмысымызда кездесетін Сантуз есімімен төркіндес Сандыбала есімінің төркінін А.Смағұлов былай береді: Санды – «әдеттен тыс, сирек кездесетін бала». Сонда Сандыбала – «әдеттен тыс, сирек кездесетін бала» мағынасын білдіретін есім. «Көне түркі сөздігінде» де, «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде» де «әдеттен тыс, сирек кездесетін» мағынасын білдіретін санды сөзі жоқ. Осы себепті А.Смағұловтың Сандыбала есімінің төркіні туралы білдірген бұл пікірі – күмәнді. Қазақ тіліндегі санды сөзімен жасалған есімдердің төркінін половецтердің Сантуз есімінің этимологиясымен байланыста қарастырған жөн.
Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің зерттелу тарихына жасалған шолудан көрініп тұрғанындай, бұл есімдердің дәлелденген этимологиясы жоқтың қасы, олардың төркіндері туралы талас тудыратын әрқилы болжам пікірлер баршылық. Бұл жағдай біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбының өзектілігін көрсетеді.
1.2 Половец қыпшақ есімдері. Түркітанушылардың, этнологтардың, шығыстанушылардың басым көпшілігі, көне қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен этнонимдердің екінші компоненті − көне түркі «оба» сөзі мен оның фонетикалық варианттарының «ру-тайпа» және «баспана, тұрақ» дейтін екі түрлі мағыналары болғандығын дәлелдейді. Осы зерттеушілердің пікірін қолдай отырып біз зерттеу барысында осы пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін мынандай нақты деректерге назар аудардық. Орта ғасыр қыпшақтарында токсоба, тортоба, етебичи, иета секілді этнонимдердің болғандығы белгілі. Қыпшақтану мәселесімен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік токсоба этнонимнің бірінші компоненті токс сөзін – тогуз немесе тоғыз сан есімінің у-ы дыбыстары түсіп ықшамдалған фонетикалық варианты, ал екінші компоненті оба сөзін ру-тайпа мағынасын білдіретін көне түркі атауы деп қарайды. Осы сияқты тортоба да, төрт сан есімі мен оба дейтін көне түркі сөзінен біріккен екі компонентті этноним. Етебичи — иета немесе жеті реттік сан есімі мен оба сөзінің фонетикалық варианты, еба және орыс тілінің чи суффиксінен құралған үш компонентті этноним. Сонда токсоба, төртоба, етибичи дегеніміз тоғыз, төрт және жеті рудан құралған бірлестіктер болып шығады. Олай болса, жоғарыдағы түркітанушылардың, этнологтардың, шығыстанушылардың көне түркі тіліндегі оба сөзі мен оның фонетикалық варианттары ру-тайпа мағынасын білдіреді дейтін пікірі дұрыс болғаны. Сонымен, оба дейтін көне түркі сөзі мен оның фонетикалық варианттарының ру-тайпа мағынасын білдіретіндігін анықтадық. Егер де оба сөзі мен оның фонетикалық варианттары ру-тайпа мағынасын білдірсе, онда қалай Алтунопа есімі: қымбат металл мағынасын білдіретін алтун және әке жағынан «аға», «әке» мағыналарын білдіртін оба немесе апа сөздерінен құрала алады? Әке мен ағаны алтын, күміс, қола секілді металдарға теңеп, алтын әке немесе алтын аға, күміс әке немесе күміс аға, қола әке немесе қола аға деп атау мүмкін бе, осылай ат беру ақылға қона ма? Біздіңше, әке мен ағаны металға теңеп, металмен бағалап алтын әке немесе алтын аға деп атап есім беру мүмкін емес. Олай болса, И.Добродомов пен К.Гронбич және Н.А.Баскаковтың Алтунопа есімінің этимологиясы мен семантикасы туралы жоғарыда берілген пікірілерін қайта қарауды жөн санап отырмыз.
Қазақтың Кіші жүзі Алшын және Жетіру дейтін екі бөлікке бөлінетіндігі белгілі. Х.Арғынбаев, М.С.Мұқанов, В.Востров секілді тарихшы-этнолог ғалымдар «Алшын бөлігінің Байұлы тармағы 13 рудан құралған, осылардың бірі – Алтын» деп жазады. Осы зерттеушілер Байұлы тармағына жататын Байбақты руында тоқсоба дейтін атаның барлығын атап көрсетіп, бұл ру орта ғасырларда Дешті Қыпшақты жайлаған қыпшақтардың құрамында болған деген пікір білдіреді. Қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген зерттеушілердің басым көпшілігі орта ғасыр деректемелеріндегі қыпшақтардың бір тайпасы Бурджоглы-ны Алшынның Байұлы тармағына кіретін Беріш руымен шендестіріп, екеуін бір этнос деп есептейді [9, 372-392 бб.]. Қазақ тіліндегі і дыбысы басқа тілдерде түсіп қалатындықтан және ш дыбысы басқа тілдерде аффрикат ч немесе дж дыбыстарына ауысып кететіндіктен Бурджоглы этнонимінің бірінші компоненті — бурдж сөзін Беріш этнонимімен шендестіріп, беріш деп оқуға және қабылдауға болады. Олай болса, қыпшақтану мәселесімен айналысып жүрген зерттеушілердің Бурджоглы мен Беріш этнонимдерін шендестіріп, екеуін бір этнос деп есептейтін пікірі дұрыс болғаны. Көрініп тұрғанындай, Алшынның Байұлы тармағының бірнеше руы орта ғасырлардағы қыпшақ конфедерациясына кірген. Осындай тарихи-этнологиялық фактілерге және екі компонентті половец есімдері кісі атаулары ретінде берілген этностардың бейнесі екендігіне сүйене отырып, біз Байұлы бірлестігінің Алтын руы мен орыс жылнамаларындағы Алтунопа есімін шендестіріп, бұл екеуін бір этнос дей аламыз. Егер де половецтерде Алтын руының этнонимі негізінде және осы рудың көсемі ипостасында пайда болған Алтунопа есімі бар болса, онда оларда Байұлы бірлестігінің Алтын руымен генезисі бір Алтынопа руы да болған. Осы салада біраз зерттеу жұмысын жүргізген ғалым Ф.Әшімханова: «Егерде половецтерде Алтынопа атауымен аталған ру болған болса, онда олардағы Алтунопа есімінің екінші компоненті, опа-ру мағынасын білдірген» дейді [10]. Олай болса, біздің жоғарыдағы «екі, үш компонентті половец есімдерінің екінші компоненті оба мен оның фонетикалық варианттары – ру мағынасын білдірген» дейтін қыпшақтанушы ғалымдардың пікірін ұстанғанымыз дұрыс сияқты.
ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында половецтерде Куранбас атты әскербасы болған [11, 179 б.]. Куранбас есімі р~л сәйкестігі бойынша Куланбас, ал р~н сәйкестігі бойынша ескі қыпшақ және қазіргі қазақ тілінде Кунанбас болып айтылған. Қыпшақ тайпасының шежіресі бойынша Мүйізді сарыабыздан құлан қыпшақ тарайды [9]. Осы құлан этнонимінің негізінде р~л сәйкестігі бойынша орта ғасыр қыпшақтарында тарихи Қыран, ал ескі қыпшақ тілінің мұрагерінің бірі – қазіргі қазақтарда Құман, Құланбай, Құланбек есімдері пайда болған. Р~л сәйкестігі бойынша құлан этнонимінің негізінде орта ғасыр қыпшақтарының тілінде, сондай-ақ Қыранбас және Құланбас есімдері дүниеге келген. Половецтердің Қыранбас есімі орыс тілінде Куранбас болып айтылған. ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында, сондай-ақ Капаран атты әскербасы да болған [11, 179 б.]. Капаран түркі тілдеріндегі р~г сәйкестігі бойынша Капаган болып та айтылған [12, 36 б.]. Орыс тіліндегі Капаган көне қыпшақ және қазіргі қазақ тілдерінде Қапаған болып айтылады. Ал Қапаған – Екінші Түркі қағанатының 693-716 жылдар аралығында ханы болған ашина текті түріктің құрметті лақап аты [13, 280 б.]. Егер де Қапаған ашина текті түріктің құрметті лақап аты болса, онда половецтердің Қапаран-Қапаған атты әскербасының тегі – ашина. Жоғарыда Кидан этнонимінің негізінде Китан – опа есімі немесе лақап атауының пайда болғандығын көрсеттік. Кидан этнонимімен аталған халықтың екінші атауы – Қара қытай болғандығы тарихи этнологиялық зерттеулерден, ал осы халықтың 16 мың отбасыдан тұратын бір бөлігінің 1032 ж. Монғолиядан Шығыс Тянь-Шанға, одан кейін жайылым жетпегендіктен, Жетісуға қоныс аударып келгендігі тарихшы ғалым С.М.Ақынжановтың жоғарыда аталып өткен еңбегінен белгілі [14, 188-190 бб.]. С.М.Ақынжановтың көрсетуі бойынша, Ертіс бойындағы қай-қимақтар араб авторларының еңбектерінде кун деп берілген Жетісудағы қидандарға, ал олар өз кезегінде шарыларға, яғни қыпшақтарға шабуыл жасай ығыстырып, осылармен бірге батысқа қарай қоныс аударған. Оның пікірінше, кун-қидандардың қыпшақтар арасында сіңісіп кеткендігін Китанопа, Қытан, Кунуй секілді половец хандарының есімдерінен байқауға болады [14, 191-193 бб.]. Кидан этнонимі д~т сәйкестігі бойынша китан, и~ы сәйкестіктері бойынша кытан, ал кытан қ~к және н~и сәйкестіктері бойынша қытай болып айтылған деп болжауға болады. Осыдан барып, половецтердегі Китан-Кытан есімі мен қыпшақ шежіресіндегі Қытай, Қыпшақ этнонимдері пайда болған. Х ғ. Орал тауының оңтүстік-батысын башқұрттардың, ал оңтүстік-шығысын қыпшақтардың бір бөлігінің мекендегендігі белгілі. Көптеген тілдік және тарихи-археологиялық фактілерге сүйене отырып, С.М.Ақынжанов «башқұрттардың этногенезіне қыпшақтар араласқан» дейтін пікір білдіреді [14, 115 б.]. Басқаша айтқанда, орта ғасыр қыпшақтарының құрамында башқұрттар, ал башқұрттар құрамында қыпшақтар болған. Осы қыпшақтар құрамындағы башқұрт руы атауының негізінде половецтерде Башқұрт есімі пайда болған. Жоғарыда, осы тармақ барысында кимек немесе кимақ этнонимінің этимологиялық варианты – кумак екендігіне назар аударған едік. Кумак этнонимі көне түркі тілінде жекелік мағынада куман, ал көптік мағынада кумат немесе кумаут болып айтылған. Зерттеуші Ө.Панзарбек жоғарыда аталған еңбегінде: «Х-ХІІІ ғасырлардағы Үшөзендік моңғолдар – көне моңғол-хундардың ұрпақтары, ал хундар – алғашқы немесе көне түркілер» деп дәлелдеген [15, 89-90 бб.]. Үшөзендік моңғолдардың ұрпақтары – қазіргі моңғол тілінде жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ит, ат, ут аффикстері қолданылады. Демек, қазіргі моңғол тілінде жекелік н және көптік т, ит, ат, ут аффикстері бар болса, онда Үшөзендік моңғолдар тілінде осындай мағыналардағы қосымшалар болған. Егерде Үшөзендік моңғолдар тілінде жекелік н және көптік т, ит, ат, ут қосымшалары болған болса, онда олардың ата-бабалары – хундардың тілінде де осындай мағыналардағы жалғаулар болған.
Ғалым: «Қалмақ, яғни қимақ-кимек – тұтқын татарлар, яғни ашиналар мен шунвейлік ландықтардың немесе алғашқы қытайлықтардың жиынтық атауы» деп көрсетеді [15, 94-96 бб.]. Ал С.М.Ақынжанов француз синологы П.Пелльоның кимак – кай дейтін транскрипциясына бұрынғы кеңес синологы В.С.Таскиннің дунху туралы аударма еңбегіндегі «си, сиюннудің жеке бір тармағы» дейтін қытай дерегіне және этнограф В.А.Туголуковтың «хи (си), хундардың да, дунхудың да этникалық элементтерін бойына жинақтаған» деген пікіріне сүйене отырып, «қимақ-қай – түркіленген моңғол тілдес этнос» дейтін пікір білдіреді [14, 116-119 бб.]. Ө.Панзарбек сондай-ақ, хун қоғамын құраған үш этностың бірі – Лан екендігін ескертеді [15, 74 б.]. Көрініп тұрғанындай, қимақ-кимек-кумак – аралас текті, аралас тілді, яғни тілінде хундардың да, дунхулардың да тілдік ерекшеліктері бар этнос. Қазіргі Қазақстан даласына қоныс аудара келіп қыпшақ аталғанға дейінгі кимек-кумак тілі ерекшеліктерінің бірі – жекелік мағынада н, ал көптік мағынада т, ат, ит, ут аффикстерін қолдануы десек, Ө.Панзарбектің пікірінше, қазақ халқының құрамындағы қыпшақтар шежіресіндегі қара қыпшақтарды қимақ-кимек, ал сары қыпшақтарды – половецтер. Оның пікірінше, қазақтар құрамындағы қыпшақ шежіресінде сары қыпшақтардан ұрпақ тарамауының себебі мынада: қыпшақтар – половец дейтін атаумен Шығыс Европаға қоныс аударып кеткен, ал қара қыпшақ аталған қимақтардың негізгі бөлігі қыпшақ деген атаумен қазақ және өзбек, қынық және оймаут – иомут дейтін атаумен түркімен халықтарының құрамына сіңісіп кеткен [15, 266-267 бб.]. Қара қыпшақ аталған қимақтардың негізгі бөлігінен жеке бөлініп, половецтермен бірге Шығыс Европаға қоныс аударып кеткен кумак аталғандарды, жекелік мағынада куман деп атаған. Кумак этнонимінің соңғы «к» дыбысы – көне түркі тілдерінде көптіктің көрсеткіштерінің бірі, яғни көптік мағынаны білдіретін қосымша болған. Кумактардың бір бөлігі половецтермен бірге жеке бөлініп кетуіне байланысты олардың кумак атауының көптікті білдіретін соңғы «к» қосымшасының орнына жекелік мағынадағы «н» аффиксі айтылатын болған. Осыдан барып половецтердің куман немесе коман дейтін екінші атауы пайда болған. Осы куман этнонимінің негізінде половецтерде Куман немесе Кунам есімі дүниеге келген. Коман этнонимі м~б сәйкестігі бойынша Көбан болып та айтылған. Осы Кобан этнонимінің негізінде половецтерде Кобан немесе Қабан, ал қыпшақ тілінің мұрагерінің бірі қазақтарда Қабанбай дейтін есімдер пайда болған деп анықтауға болады.
2 Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдерінің әлеуметтік және анатомиялық негіздері.
2.1 Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдері. Куман-половец антропонимдерінің этимологиясын бұрынғы Кеңес Одағының түркітанушылары мен қыпшақтанушылары зерттеген болса, ал Шығыс Дешті Қыпшақ есімдерінің төркіні арнайы зерттелмеген. Осы себепті Шығыс Дешті Қыпшақ пен орта ғасырлардағы Хорезм мемлекетіндегі қыпшақ есімдерінің төркінін қарастыру өзекті мәселе. Орта ғасырлық араб және парсы тарихшыларының еңбектеріндегі деректерге сүйенген С.М.Ақынжанов: «ХІ ғ.мен ХІІ ғасырдың түйісінде Шығыс Дешті Қыпшақ конфедерациясының хандары ильбари-елбөрі тайпасынан шыққан әулеттің өкілдері болған» деп көрсетеді [14, 208-209 бб.]. Қыпшақ конфедерациясының ХІ ғасырдағы елбөрі тайпасының әулетінен шыққан алғашқы хандардың бірі – Абар. Бұл хан ХІ ғ. жазылған М.Қашқаридің «Түрік сөздігінде» Табар хан деп берілген [1, 218 б.]. Л.Гумилевтің «Көне түріктер» еңбегінде VІ-VІІ ғасырлардағы Бірінші Түркі қағанатының ханы Муганның ұлы Төременнің Абаруй-Абруй дейтін лақап атының болғандығы көрсетілген [13, 111 б.]. Абаруй атауының түбірі – Абар, ал осы түбірге жалғанған уй – жекелік мағынасындағы «ун» қосымшасының фонетикалық варианты. Көне түркі тілдерінде жекелік мағынаны білдіретін «н» қосымшасының болғандығын Қиян этнонимі мен тегін, тархан терминдері, ал көне қыпшақ тілінде осындай мағынадағы н, ун аффиксінің болғандығын Куман этнонимі мен қойун атауы дәлелдейді. Қиян этнонимі мен тегін, тархан терминдерінің жекелік мағынаны білдіретін атаулар екендігін олардың Қият және тегіт, тархат дейтін көптік мағынадағы нұсқалары дәлелдесе, ал Куман этнонимінің жекелік мағынаны білдіретіндігін оның Кумаут дейтін көпше түрі дәлелдейді. Қойун атауының түбірі – қой, осы түбірге жалғанған ун – қосымша. Оның солай екендігін моңғол тіліндегі хонин дейтін жекелік мағынадағы атау дәлелдейді (Рус-монгол.сл.,405). Хонин атауының түбірі – хон, ал осы түбірге жалғанған ин – қосымша. Моңғол тіліндегі ан, ун, ин, н қосымшалары, жекелік мағынаны білдіретіндігі барлығына мәлім. Егерде қазіргі моңғолдар мен хундар арасында генетикалық – тілдік байланыс бар болса, ал хундар, көне түркілер болса, онда қазіргі моңғол тіліндегі жекелік мағынаны білдіретін ан, ун, ин, н аффикстері осындай мағынада көне түркілер тілінде қолданылған. Көне түркі тілдерінде болған осы қосымшалар атаулар соңына жалғанып, жекелік мағынаны білдірген. Осыдан барып жекелік мағынадағы көне түркі-хундар тіліндегі төрт түлік малдың бірі «қой» мағынасын білдіретін хонин және көне қыпшақ тіліндегі қойун дейтін атаулар пайда болған. Түркі тілдерінің қой атауының қон дейтін фонетикалық вариантының бар екендігі белгілі. Бұл туралы С. Боранбаев өзінің еңбегінде қыпшақ жазба ескерткіштерінің тілдерінде, сондай-ақ, көне түркі тілдерінде бұл сөздің қойун, қой, қойын, қоң, қон варианттары қолданғандығын айта келіп, бұл сөздің жалпы түркі тілдерінде кең жайылғандығын айтады [16, 48 б.].
Демек, төрт түлік малдың бірінің атауы – қой немесе қон атауына жалғанған ун мен ин – қосымша. Жоғарыда, Қиян және Куман этнонимдері мен тегін, тархан терминдеріндегі соңғы н дыбысының жекелік мағынадағы қосымша екендігі дәлелденді. Егер де н дыбысы жекелік мағынаны білдіретін қосымша болса, онда ун мен ин морфемалары да осындай мағынадағыдай аффикстер. Бұл қосымшалардың айырмашылығы: бірі – фонема да, екіншісі – морфема.
Сонымен, Абаруй лақап атауының құрамындағы Абар түбіріне жалғанған «уй» қосымшасының фонетикалық варианты – ун морфемасының жекелік мағынаны білдіретін аффикс екендігі дәлелденді. Демек, «ун» аффиксі жекелік мағынаны білдірсе, онда оның н~й сәйкестіктері бойынша пайда болған «уй» дейтін фонетикалық варианты да осындай мағынаны білдірген. Сонда, Абаруй лақап атауы жекелік мағынадағы есім болып шығады. Бірінші Түркі қағанатының ханы Арыслан Тоба 581 ж. қайтыс болғаннан кейін, оның орнына бас хан болған Шету, Ышбара хан дейтін лауазым лақап атауын алса, екінші хан болған Қара-Сор Түрік, Тардуш ханда лауазымына сай лақап атауын алған. Шетудің Ышбара хан лауазымының қытайлық транскрипциясы Шаболо хан болса, ал Қара Сор Түріктің Тардуш хан лауазымының қытайша дыбысталып айтылуы Дяньгу, яғни Дату хан. Төременнің қытайлық Або хан дейтін лауазым лақап атауының түркілік транскрипциясын Л.Гумилев – аба-апа, ал мағынасын – «аға хан» деп береді [13, 57 б.]. Сонда қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы мен мағынасы Аға хан болып шығады. Бас ханнан кейінгі екінші хан аға хан болып саналатындығы белгілі. Егер де бас хан Шету, ал екінші, яғни аға хан Қара Сор болса, онда Төремен қалайша аға хан болып, Аға хан дейтін лауазым атау ала алады? Біздің ойымызша, аға хан Қара сор болса, онда Төременнің қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы мен мағынасы Аға хан емес. Шетудің Ышбара лауазымы атағының құрамындағы р дыбысы, қытай тілінде мұндай дыбыс жоқ болғандықтан л дыбысына өзгеріп, Шаболо болып айтылса, ал Қара Сордың Тардуш хан лауазымындағы р дыбысы түсіріліп, Дату хан болып айтылған. Қытай тілінің осындай фонетикалық ерекшелігін және Шету мен Қара Сордың лауазым атауларында «бас» және «аға хан» дейтін мағыналардың жоқтығын ескере отырып, біз Төременнің қытайлық Або хан атауының түркілік транскрипциясы – Аға хан емес, Абар хан дейтін болжам ұсынамыз. Төремен 584 ж. шешесінен, әйелі мен балаларынан айырылып, жалғыз қалады да, қасындағы сарбаздарымен Мауреннахрдағы Бұхара аймағына қашып кетеді [13, 111 б.]. Көне түркі тілінде тайпасынан және отбасынан айырылып жалғыз қалған адам атауына жекелік мағынадағы қосымша жалғанып отырған. Отбасынан айырылып жалғыз қалған Төременнің Абар лауазымын атауына жекелік мағынадағы «ун-уй» қосымшасы жалғанып, Абаруй-Абруй түрінде Нишабуридің «Білім қазынасы» кітабы мен Нуршахидің «Бұқар тарихына» енген [13, 111 б.]. Абаруй атауы жекелік мағынасыз Абар болып айтылған. Жекелік қосымшасынсыз айтылған Төременнің Абар лақап атауы мен ХІ ғ. Елбөрі ханның Абар есімі – бір антропоним. Ал Түркі қағанатының басында ашина тайпасының тұрғандығы белгілі. Егерде ашина мен елбөрі тайпаларында Абар есімі болған болса, онда бұлардың арасында генетикалық және ментальдық байланыс бар. Ашина – «құрметті бөрі» мағынасын білдіретін этноним болса, Елбөрі – «бөрі елі» немесе «бөрі» тайпасы мағынасын білдіретін этноним. Бұл екі этнонимнің бір-бірінен айырмашылығы: бірі – моңғол тілінде «бөрі» мағынасын білдіретін чино атауының қытайлық «а» құрметтеу префиксі арқылы аталуынан қалыптасса, екіншісі – «бөрі тотемді этнос» мағынасын білдіретін түркі сөздерінен құралған. Бұл екі этноним, үш тіл элементтерінің қатысуы арқылы жасалғанымен, мағынасы – бір, ол мағына – «бөрі тотемді этнос», яғни бұлар – бір этностың екі түрлі атауы.
Қорыта келгенде, Түркі қағанаты кезінде түрк және ашина атауымен аталып, мемлекет басында тұрған этнос, орта ғасыр қыпшақтарының құрамында «бөрі тотемді тайпа» мағынасын білдіретін елбөрі атауымен аталып, билеуші ру дәрежесінде болған. Басқаша айтқанда, қыпшақтар арасында елбөрі дегеніміз – ашина руы. Ашина мен елбөрі бір этнос болғандықтан, бір кездері ашиналарда болған Абар лақап атауы елбөрілер арасында қайта жаңғырған. Басқаша айтқанда, елбөрі руынан шыққан әулет хандары арасында Абар есімі пайда болған. VI-VIІI ғасырлардағы Түркі қағанатының құрамында абар тайпасының болғандығы Л.Гумилевтің «Көне түріктер» атты еңбегінен және Орхон ескерткіштерінен белгілі [13, 33 б.].
Шығыс Дешті Қыпшақ конфедерациясының ХІ ғасырдағы Абар ханының ХIIІ ғасырдың бірінші жартысындағы ұрпағы Ұлы хан Ажан болған. Бұл хан Дешті Қыпшақты жаулап алған моңғолдардан Индияға бозбала кезінде қашып келіп, Дели Сұлтанатында «елбөрі ханы және имектердің шахы» ретінде белгілі болған [14, 208-209 бб.]. Ұлы хан Ажам тіркесіндегі «ұлы ханның» мағынасы түсінікті, ал Ажам – есім бе, әлде лақап атау ма? Ажам м~н сәйкестігі бойынша Ажан болып та айтылған. Түркі тілдерінде «қылмысты адамды айдаушы, күзетші», яғни «конвой» мағынасын білдіретін ажан термині бар (ҚТТС, І71 т.). Дешті Қыпшақтың хандар әулетінен шыққан адамға «күзетші немесе конвой» мағынасын білдіретін есімнің немесе лақап атаудың берілуі әрине мүмкін емес. Олай болса, қыпшақ ханының Ажам есімінің төркіні ажан термині емес. Біздің пікірімізше, Ажам есімінің түбірі – ажа. Қазақ тілінде «ауылдың сыйлы, құрметті үлкен адамы», ал қырғыз, алтай, тува тілдерінде «жасы үлкен адам» мағынасын білдіретін ажа сөзі бар. Енесей қырғыздарында «хан» мағынасында қолданылған ажо немесе ажэ титулы болған [17]. Ажо мен ажэ о-а және а-е-э сәйкестіктері бойынша ажа болып та айтылған. Көрініп тұрғандай, ажа сөзі түркі тілдерінде «ауылдың құрметті үлкен адамы» және «елдің жасы емес, жолы үлкен құрметті адамы», яғни «ханы» мағыналарын білдіретін атау болған. Егер де ажа сөзі «хан» мағынасын білдірсе, онда Ажан есімінің түбірі ажа да осы мағынаны білдірген. Сонымен, Ажан есімінің түбірі ажа сөзінің «хан» мағынасын білдіретіндігін байқадық. Қырғыздарда Ажэ есімді хан болған. Егерде түркілерде Ажэ есімді хан болған болса, онда Шығыс Дешті Қыпшақ конфедерациясы ұлы ханының есімі – Ажа деп санауға болады. 1219 ж. монғолдар Шығыс Дешті Қыпшақты жаулап алған кезде қыпшақтардың негізгі бөлігінен ажырап, жеке бөлініп Индияға қашқан ұлы ханның Ажа есіміне жекелік мағынаны білдіретін «н» аффиксі жалғанып, бұл есім Ажан болып өзгерген. Ажан есімінің түбірі (ажа) – «хан» мағынасын білдіргендіктен, осы түбірге жалғанған н – жекелік аффиксі болғандықтан, бұл есім қыпшақтардан бөлініп жеке кеткен хан мағынасын білдірген. Ажан есімі н~м сәйкестігі бойынша Ажам болып өзгеріп, Жузжанидің «Табакат-и Насири» деген еңбегінен көрініс тапқан. С.М.Ақынжановтың көрсетуі бойынша, байаут тайпасынан шыққан әулеттің негізін Құнан дейтін біреу қалаған [14, 207-208 бб.]. 2-3 жасар еркек жылқыны құнан деп атайтындығы белгілі. Қыпшақтар жылқыны көптеп өсірген, оларда жылқы культі болған. Басқаша айтқанда, олар жылқының тұяғы бейнеленген жартастарға табынған [14, 244 б.]. Өздері табынатын жылқы атауымен ұлдарын атаған. Қыпшақтар үшін киелі жануар болған жылқының жасын білдіретін атауымен аталған адам есімдерінің бірі – Құнан.
Құнан хан ұлының есімі – Самон болған. Орталығы Сығанақ қаласы болған қыпшақтардың шығыс бөлігінен бөтен, қазіргі Қазақстанның батысындағы Югур атты өлкені мекендеген қыпшақтардың өз алдына дербес хандығы болған. Бұл хандықты алғашқыда елбөрі тайпасынан, кейіннен елбөрі этнонимін өздеріне атау етіп қабылдаған байаут тайпасынан шыққан әулеттер билеген. Байаут тайпасы Моңғолияның солтүстік-шығысынан Орал тауының оңтүстігіне 1115-1125 жылдар аралығына ауып келгенге дейін екі тармақтан тұрған. Бір тармағын – жадай, екіншісін – кэхэрин деп атаған. Жадай – «өзен бойындағы тегіс ойпатты жер» мағынасын білдірсе, ал кэхэрин – «өзен бойынан шет жатқан дала» мағынасын білдірген [14, 202-207 бб.]. Жоғарыда келтірілген Ө.Панзарбектің пікіріне сай орта ғасыр моңғолдарында болған жадай, кэхэрин атаулары көне моңғолдар тілінде де болған. Көне моңғол-хундарда болған жадай сөзіне й эпентезасы қыстырылуы нәтижесінде жайдай сөзі жасалған. Жайдай сөзі д~л сәйкестігі бойынша жайлай болып та айтылған. «Қоныстай, мекендей бастаған» мағынасындағы «жайлай бастаған» етістігінің алғашқы сыңары – жайлай – көне моңғол, яғни көне түркі тіліндегі «өзен бойындағы тегіс ойпатты жер» мағынасын білдіретін жадай сөзінен өрбіген туынды, яғни дериват. Жайлай дериватына бұрынғы өткен шақ жасайтын есімшенің —ған аффиксі қосарлана бірігіп айтылған кезде соңғы й соноры редукцияланып түсіп қалып, бұл сөз жайлаған болып айтылған. Міне осылайша жайлай дериваты мен ған қосымшасының қосарлана бірігіп айтылуынан бұрынғы өткен шақты білдіретін жайлаған етістігі пайда болған. Жайлаған етістігі осы шақ мағынасында айтылған кезде ған аффиксі түсіп қалып, бұл сөз жайла болып айтылған. Осыдан барып осы шақты білдіретін «жайла» етістігі пайда болған. Жайлай туындысы н~й сәйкестігі бойынша жайлан болып, ал жайлан тұлғасы а~ы және н~м сәйкестіктері бойынша жайлым болып айтылған. Ал жайдай сөзі «өзен бойындағы адам мекендейтін, мал жайылатын ойпатты жер» мағынасын білдіргендіктен, оның жайлай және жайлым дейтін туындылары да осындай мағынаны білдірген. Жадай сөзінің «мал жайылатын ойпатты жер» мағынасын білдіруіне байланысты оның «малдың жайылымы» мағынасын білдіретін жайлым немесе жайылым дейтін туынды тұлғалары пайда болған. Жайлай дериваты й~қ сәйкестігі бойынша жайлақ, ал жайлақ тұлғасы екі дауысты дыбыстың арасы мен сөз соңында келген қ~к~ғ~г дыбыстарының и, у дыбыстарына өзгеретін не болмаса түсіп қалатын заңдылығы бойынша жайлау болып айтылған. Осыдан барып «малдың жазғы жайылымы» мағынасын білдіретін жайлау зат есімі пайда болған. Жайлай, жайлаған, жайла етістіктері мен жайылым-жайлым және жайлау зат есімдерінің этимологиясына жасалған талдаудан көрініп тұрғанындай, бұлар – хундар мен орта ғасыр монғолдарында болған жадай атауының туындылары. Басқаша айтқанда, жоғарыда аталған етістіктер мен зат есімдердің о бастағы алғашы нұсқасы, яғни архетипі – жадай болған.
«Қобыланды» жырындағы батырдың сүйікті жарының есімі – Құртқа. Көне түркі тілдерінде «кемпір» мағынасын білдіретін Құртқа атауы болған [3, 69 б.]. Біздің пікірімізше, құртқа атауының «кемпір» мағынасы – кейін пайда болған екінші мағына, ал бұл атаудың алғашқы мағынасы – бөлтірік болған. Осы пікірді дәлелдеу үшін Құртқа антропонимінің төркінін анықтайық. Құртқа есімінің түбірі – құрт, ал осы түбірге жалғанған «қа» — «ық» кішірейткіш жалғауының метатеза құбылысы бойынша пайда болатын фонетикалық варианты. Құрт түбірінің «бөрі» немесе «қасқыр» мағынасын білдіретіндігі белгілі. Олай болса, Құртқа – бөлтірік мағынасын білдіретін есім.
Құртқа антропонимінің төркініне жасалған талдаудан көрініп тұрғанындай, бұл есім «бөлтірік» мағынасын білдіреді. Біздің осы пікірімізді түркілерде Бөлтірік есімінің бар екендік фактісі дәлелдейді. Егер де түркілерде Бөлтірік есімі бар болса, онда «бөлтірік» мағынасын білдіретін Құртқа – осы есімнің баламасы. Құртқа есімінің «бөлтірік» мағынасын білдіретіндігіне және түркілерде Бөлтірік есімінің бар екендік фактісіне сүйене отырып, ғылыми танымның дедукциялық әдісі арқылы Құртқа мен Бөлтірік есімдерінің балама атаулар, яғни синонимдер екендігін анықтауға болады. Құртқа есімінің бөлтірік мағынасы анықталғаннан кейін бұл атаудың кемпір мағынасының, яғни кемпір атауының төркінін анықтаймыз.
Кемпір атауының о бастағы алғашқы нұсқасы хунборіг түрінде болған. Хунборіг архетипінің бірінші құрамдас бөлігі хун – этноним, ал екінші бөріг компоненті – «бөрі» немесе «қасқыр» мағынасын білдіретін атау [18]. Қытай тарихынан белгілі болғанындай, бөрі атауымен аталған этнос – ашина. Олай болса, хунборіг архетипі – хун және ашина этностарына қатысы бар атау. Кейбір түркі тілдерінде сөз соңында келген қ,ғ,к,г дыбыстары мен ық, ығ, ік, іг морфемалары түсіп қалады. Түркі тілдеріндегі осы заңдылық бойынша хунборіг архетипіндегі «іг» морфемасы түсіп қалып, бұл атау хунбөр болып айтылған. Хунбор түркі тілдеріндегі х~к, у~е, м~н, б~п, ө~ү~і дыбыс сәйкестіктері нәтижесінде кемпір болып өзгерген [19]. Жасалған осы тұжырымға байланысты кемпір атауының пайда болуына хун және ашина этностарының қандай қатысы бар деген заңды сауал туады. Осы сауалға жауап беру арқылы біз Құртқа есімінің «кемпір мағынасы» кейін пайда болған екінші мағына деп қараймыз.
2.2 Тотем, лауазым және туысқандық, әлеуметтік, анатомиялық атаулар негізінде пайда болған есімдер. Жоғарыда аталып өтілгендей, Н.А.Баскаков половец есімдерін сегіз лексика-семантикалық топқа бөлгенде, екінші және үшінші топтарға туысқандық атаулар мен атақ-дәрежелерге байланысты кісі атауларын жатқызады. Н.А.Баскаков осы топтарға Отрак, Кюнячюк, Белдюз, Тарх-Тарг, Гиргень, Тетня-Тетий, Бердібек, Толыбек, Елбек есімдерін кіргізген. Аталмыш есімдердің туысқандықты білдіріп, атақ-дәрежелерге байланысты пайда болғандығын олардың төркінін анықтау арқылы білуге болады. Үшінші топқа жататын Бердібек есімінің төркіні мен мағынасын Н.А.Баскаков былай береді: < Берди < (Тенгри) Берди «бог дал» + бек «господин» Берди бек > рус. Бердебек [3, 62 б.].
Түркілер, соның ішінде қазақтар ұлдарын Тәңірберді немесе Құдайберді деп емес, көбінше Тәңірберген және Құдайберген деп атайды. Осы себепті Н.Баскаковтың Бердібек есімінің бірінші компоненті берді-ні «тәңір берді» деген мағынадағы берді сөзінен шығаруына күмәндана отырып, мынадай пікір білдіргенді жөн санап отырмыз. Біздің пікірімізше, Бердібек есімінің бірініші компоненті Берді – бөрілі деген қатыстық сын есімінің түбіріндегі і дыбысы түсіп, ықшамдалған түр бөрілі сөзінің ө~е, л~д сәйкестіктері бойынша пайда болған этимологиялық варианты. Яғни Бердібек – бөрілі, «яғни бөрі тотемді этнос бегінің» есімі немесе лақап аты болған. Бөрілі қатыстық сын есімі – «бөріге қатысты, бөрі киесі бар, яғни бөрі тотемді этнос» деген мағынасын білдіреді. Осы себепті, Бердібек – бөрі киесі бар этнос бегінің есімі немесе лақап аты дейтін қорытынды жасауға болатын сияқты.
Осы топтағы Тугоркан – Тугортак есімінің этимологиясы туралы И.Добродомов, В.Радлов, Л.Будаговтардың пікірі мынадай: «ИД < туг – родить + афф. причастия – ар > туг – ар «рожденный» + тегин «принц» > тугар тегин рожденный принцем; 1< тогуртак – тогуртки дятел (Р, ІІІ, 1160, 1431), 2) тогрут – исправлять выправлять (Л.Б. 1. 747)+афф. дейстующего лица ак или кан > тогрут ак – кан тот, кто исправляет, выправляет» [3, 75 б.].
«Ханзада болып туылған» мағынасындағы тугар тегин сөз тіркесі, тугар тег болып қысқара алмайды. Себебі, «ханзада» тегін білдіретін атақ-дәрежесінің түбірі – тегі сөзі, тег және і болып бөлшектенбейді. Сондықтан И.Добродомовтың Тугоркан – Тугортак есімінің төркінін тугар тегин сөз тіркесінен шығаруы негізсіз . Половец антропонимдерінің этимологиясына осы зерттеу жұмысының барысында жасалған талдаулардан көрініп тұрғанындай, сары қыпшақ есімдерінің басым көпшілігі рулық отбасына біріктіретін топтық лақап атаулар мен этнонимдер негізінде пайда болған. Ал түркі халықтарының тарихы мен этнографиясында тоқылдақ — тогуртак дейтін этноним мен рулық отбасына біріктіретін топтық лақап атау болмаған. Демек, оларда тоқылдақ – тогуртак атты құс тотемі де болмаған. Түркілерде тоқылдақ – тогуртак атты құс тотемі болмауы себепті половецтерде «тоқылдақ құс» мағынасындағы тогуртак деген кісі атауы болмаған дейтін тұжырым жасай аламыз. Олай болса, В.Радловтың Тугоркан — Тугортак есімінің төрікінін, яғни оны тогуртак атты құс атауынан шығаруын қайта қарау керек деп ойлаймыз. Түркі тілдеріндегі тогруткан, яғни туралатқан етістігі, «туралатушы» дейтін мағынаны, яғни заттық тұлғаны білдірмейді.
Тугоркан – Тугортак есімінің этимологиясын анықтауға жәрдем беретін пікірді, мәліметті Ө.Панзарбековтің еңбегінен табуға болады. Бұл зерттеушінің дәлелдеуі бойынша, алғашқы түркілер – хундардың алғашқы шаньюйы Модэнің әкесінің қытай жылнамаларындағы Туман атауының алғашқы нұсқасы, яғни архетипі – Тобан болған, Тобанның мағынасы – «төбе би», яғни төбедей билік дәрежесі атауы [15, 88 б.]. Б.д.д. 209 жылы әкесін өлтіріп, бір жылдай Тобан аталған Модэ, 208 жылы шығысындағы дунху – татарлар мен батысындағы юеши – ушилерді қирата жеңгеннен кейін өз дәрежесін Тобаннан да биік, жоғары санаған. Осы себепті бұл лауазымды реформалап, Тобан атауындағы басқы буын то-ны тог немесе таг күйінде дыбыстап, оған «кең ауқымды», «көлемді», «көптік» мағыналарын білдіретін «ур» жалғауын қосарлап, өзін тогур деп атаған, Модэнің талап етуі бойынша, тау басында ақ киізге көтеріп тау сұлбасына ұқсата биік етіп жасалған орындыққа отырғызған, тау басындағы осы тарихи оқиғаға байланысты тог-таг сөзі, «тау» мағынасын беретін атауға айналған. Осы тарихи оқиғадан кейін хун қоғамында тогур атақ-дәрежесі, ал қытай жылнамаларында осы тогурдың шаньюй дейтін калькасы, яғни қытай тіліндегі мағыналық баламасы, сөзбе-сөз аудармасы пайда болған. Оның пікірінше, Тобан лауазымын реформалаудан тогур-шаньюй, баг-бег, хан немесе қаған секілді үш атақ-дәреже дүниеге келген, тау сұлбасына ұқсата арнайы жасалған «таг», қазақша тақ атты ең биік орындыққа Модэ шаньюй отырған. «Таққа отыру»» деген түсінік, б.д.д. 208 ж. Модэнің осы орындыққа отыруына байланысты пайда болған, бұдан пәстеу орындыққа Хуннулардың ханы, ал одан да пәстеу орындыққа Сюньюйлардың бегі отырған, осылайша хун қоғамында баспалдақ сатылы дәрежедегі орындықтар пайда болған, бұл орындықтарды жалпы бір атаумен тогур, қазақша тұғыр деп атаған, «Тұғырға көтерілу» деген түсінік хун қоғамында орын алған осы тарихи оқиғаларға байланысты пайда болған. Тұғырға көтерілу – «таудай биікке, жеңістің биігіне көтерілу» деген мағынаны білдірген, тогур-шаньюй атақ-дәрежесі, өз мағынасында түркілер арасында сақталып қалмағынымен, Тугорхан Зиеевич, Тогорил, Тогрул, Ертогрул сияқты кісі есімдері және «шәнию, шәниіп отыру» секілді етістіктер түрінде сақталған [15, 105-115 бб.]. Ө.Панзарбектің осы дәлелдеуіне сүйене отырып, Тугоркан – Тугортак есімінің алғашқы нұсқасы Тугоркан антропонимінің бірінші компоненті тугор – тогур атақ-дәрежесінің, ал екінші компоненті кан – хан атақ-дәрежесінің фонетикалық варианттары дейтін қорытынды жасай аламыз. Аталмыш есімнің екінші нұсқасы Тугортактың түбірі – тугор, тогур атақ-дәрежесінің фонетикалық варианты, ал осы түбірге жалғанған так – есім сөздерден жаңа сөз тудыратын «лык» өнімді жұрнағының т~д~л және а~ы сәйкестіктері бойынша пайда болған этимологиялық варианты.
2.3 Половецтердің этнонимдер мен лақап атаулар негізінде пайда болмаған есімдері. Половецтердің этнонимдер мен лақап және тотем атаулар негізінде пайда болмаған келесі бір антропонимі – Кчий-Кочий есімі. Бұл есімнің төркініне қатысты пікірлер:1) кичи маленький, небольшой, молодой (ЛБ,11,174); 2) күчук щенок (ЛБ,11,146) [3, 70 б.].
Кчий-Кочий есімінің төркініне қатысты берілген этимологиялардың қайсысы дұрыс екендігін анықтау үшін әуелі түркі тілдеріндегі кіші сөзінің төркінін анықтап алайық. Қытайдың «Хоу Ханьшу» атты әлеуметтік тарихында Тұрпан ойпатындағы Гуши атты кішігірім хандық туралы дерек келтірілген. Бұл хандық алғашқыда хундарға бағынышты болып, хун қоғамын құраған этностардың бірі болған. Басқаша айтқанда, хундар – Хун мемлекетінің негізгі, басты басшы тайпасы, ал Гуши хандығының тұрғындары оларға бағынышты бодан болған. Көне түркі тілдерінде «негіз» немесе «негізгі» деген мағынаны білдіретін «ул» сөзі қолданылған (ДТС, 608). Орхон ескерткіштерінен белгілі болғанындай, көне түркілер есім сөздердің соңын ғ, г дыбыстарымен немесе ығ, іг морфемаларымен аяқтап отырған. Орхон түркілерінің тілінде болған осы құбылыс бойынша «ул» сөзі улығ болып айтылған. Ал «ул» сөзі «негізгі» және «басты» деген мағынаны білдіретіндіктен, оның улығ деген балама нұсқасы да осындай мағынаны білдірген. Ұлығ сөзінің «үлкен» және «ұлы» дейтін мағыналарды білдіретіндігі «Көне түркі сөздігінен» де белгілі (ДТС, 610). Хундар Хун мемлекетіндегі негізгі басшы немесе үлкен, ұлы тайпа болғандықтан, олардың мемлекеттегі саяси-әлеуметтік мәртебесіне байланысты түркілерде «негізгі, басты және үлкен, ұлы» дейтін мағыналарды білдіретін ұлығ сөзі пайда болған, ал хундарға бағынышты бодан болған Гуши хандығының атауы, олардың мемлекеттегі хундарға қарағанда төменгі, кіші саяси-әлеуметтік мәртебесіне байланысты түркі тілдеріндегі г~к, у~ү, и~е, е~і сәйкестіктері [19, 65 б.] және көне түркі тілінде болған сөз соңын ғ, г дыбыстарымен аяқтау құбылысы бойынша кішіг болып айтылып, үлкен емес, кіші дейтін мағынаны білдіретін болған. Түркі тілдеріндегі ұлығ және кішіг сөздерінің төркіндеріне жасалған талдаудан көрініп тұрғанындай, бұл сөздер, хун мемлекетінде орын алған саяси-әлеуметтік мәртебесіне байланысты пайда болған. Ал кішіг-кіші сөзінің төркіні – Гуши-Куши этнополитонимі немесе этносаяси-әлеуметтік термині. Қазақ тілінде дауысты дыбыстардың арасында және сөз соңында келген қ, ғ, к, г, дыбыстарының у, и дыбыстарына өзгеріп, не болмаса түсіп қалатын заңдылығы бойынша, ұлық және кішіг архетиптеріндегі ғ, г дыбыстары түсіп қалып, бұл сөздер ұлы және кіші болып айтылған.
3 Қыпшақ ескерткіштеріндегі антропонимдердің лексика-семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері.
3.1 Қыпшақ антропонимдерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері. Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің лексика-семантикалық ерекшеліктеріне тоқталар болсақ, онда бірінші кезекте половец қыпшақ есімдерін Н. Баскаковтың сегіз лексика-семантикалық топқа бөлуінің негізсіз екендігін атап өтер едік. Половец есімдерінің төркіндеріне жасалған талдау көрсетіп бергеніндей, бұл антропонимдердің басым көпшілігі Н. Баскаков ойлағандай, адам денесінің бөлігі немесе мүшесінің, әрқилы тұрмыстық зат атауларын білдіретін етістік тұлғалы атаулар негізінде емес, этнонимдер мен отбасы-рулық лақап атау немесе рулық отбасына біріктіретін топтық лақап атаулар және тотем атаулары негізінде пайда болған. Зерттеу барысында жинақталып, талданған тілдік деректердің негізінде, половец қыпшақ есімдерін мынадай лексика-семантикалық топтарға бөлеміз:
3.2 Қыпшақ антропонимдерінің грамматикалық ерекшеліктері. Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің ортағасырлық басқа түркі тілдеріндегі есімдерден басты грамматикалық айырмашылығы немесе ерекшелігі этнонимдер негізінде пайда болған есімдердің немесе лақап атаулардың етістік тұлғалы болып келуі. Шығыс Дешті Қыпшақ антропонимдеріне жататын Хулусман есімінің хул-кул-күл және ус-усун этнонимдерінің негізінде пайда болған етістік тұлғалы антропоним екендігі өткен тармақта аталып өтілді. Хулусман < хулус-«қылыш», «шабуға арналған өткір қару»+ман, есім сөздерге қосылып етістік жасайтын «лан» аффиксінің этимологиялық варианты. «Қылышты бол» мағынасын білдіретін Хулуслан-Хулусман қазақ тілінің фонетикалық ерекшелігі мен үндестік заңына сәйкес қылышты болып айтылады, ал қылыштан «қылышты бол» мағынасын білдіретін етістік, яғни Хулусман – етістік тұлғалы антропоним.
Қыпшақ антропонимдерінің екінші бір грамматикалық ерекшелігі – түркі тілдеріндегі атаулардың бастапқы қ~к дыбыстарының редукцияланып, түсіп қалатын құбылысының половец есімдері мен лақап атауларында айқын көрініс беруі. Бастапқы қ~к~г дыбыстарының түсіп қалған половец есімдеріне Аепа, Айдар, Аклан жатады. Аепа бастапқы к немесе қ дыбысы түсіп қалған Кайоба-Қайоба антропонимі. Айдар – бастапқы х~к дыбысы түсіп қалған Хайдар-Қайдар есімі. Аклан – бастапқы г дыбысы түсіп қалған гоклен этнонимінің негізінде пайда болған Гоклен антропонимі. Келесі бір грамматикалық ерекшелігі – моңғол және түркі тілдерінде «қасқыр» мағынасын білдіретін атаулардың біріге қосарланып антропоним негізін құрайтындығы. Половецтердің Самогур есімінің төркіні моңғол тілінде «бөрі» мағынасын білдіретін чоно және көне түркі тілдерінде «қасқар» мағынасын берген құрт атауының архетипі, кур-құр атауы. Самогур < само-чоно+гур-кур-құр, бөрі. Половецтердің Ченегрепа есімінің төркіні — чоно мен гур және көне түркі тіліндегі «аға» деген мағынаны білдірген апа атауы. Ченегрепа < чене-чоно+гр-гур-құр, бөрі+епа-апа, аға.
ҚОРЫТЫНДЫ
Ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің төркіндерін анықтауға арналған зерттеу мен талдау, тек есімдердің ғана емес, сондай-ақ, түркі тілдеріндегі кечі, ешкі, олақ-лақ, оғлақ, сырттан, жайылым, жайлау, сақара, қылыш, терек, кемпір, кемпірқосақ, балдыз, балтыр, бел, белді, күң, ұлығ, кішіг, күшіг, бей, би, тете атаулары мен қазақ тіліндегі «кішігірім, кішкене, кішкентай» сын есімдерінің және «жайлаған, жайлы» етістіктерінің де төркіндерін анықтап, кимек-йемек, ашина-елбөрі, қыпшақ, кумак-куман, ұранқай, жағалбайлы этностарының этногенезін анықтауға және ескі қыпшақ тіліндегі антропонимдердің негізінде қазіргі қазақ тіліндегі көптеген есімдердің төркінін анықтауға септігін тигізеді. Сондай-ақ, бұл зерттеу мен талдау көне және ортағасырлық түркі есімдерінің төркіндерін тек лексика-семантикалық талдау арқылы анықтаудың мүмкін еместігін, есімдердің этимологиясы этногенезбен байланысты кешенді сипатта қарастырылуы керектігін көрсетеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қашқари М. Түрік сөздігі. І-ІІ-ІІІ томдар. – Алматы: Хант, 1997-1998.
2 Добродомов И.Г. История лексики тюркского происхождения в древнерусском языке: дисс. канд. филол. наук. – М., 1961.
3 Баскаков Н.А. Имена половцев и названия половецских племен в русских летописях. // Тюркская ономастика. – Алма-Ата: Наука, 1984.
4 Жубанов К.К. Из истории порядка слов в казахском предложение // Исследовения по казахскому языку. – Алма-Ата, 1966.
5 Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі кісі аттары: филол.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1960.
6 Жанұзақов Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. – Алматы: Азия, 2004.
7 Асылбекова Н.Ө. Кісі есімдерінің уәжділігі және танымдық сипаты. филол.ғыл.канд.дисс.автореф. – Алматы, 2006.
8 Смағұлов А. Қазақ есімдері. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: Атамұра, 2006.
9 Арғынбаев Х., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. – Алматы: Атамұра, 2000.
10 Ашимханова Ф.М. Куман-половец кісі атауларының әлеуметтік табиғаты мен сипаты // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – 2005. – №2.
11 Плетнева С.А. Половцы. – М.: Наука, 1990.
12 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994.
13 Гумилев Л.Н. Көне түріктер. – Алматы: Білім, 1994.
14 Ахинжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1995.
15 Панзарбек Ө. Сюньюй мен Хунну және Ашина мен Ашидэ, қимақ- қыпшақтардың этногенезі. – Шымкент: R-diar, 2005.
16 Боранбаев С.Р. «Түрік және қыпшақ тілінің туыстығы туралы жинақ» жазба ескерткішінің тілі (ХІІІ-ХІVғғ.). – Шымкент, 2005.
17 Бартольд В.В. Сочинения. Т.ІІ, Ч.І. – 1963.
18 Мұсабаев Г.Г. Кегенская надпись. Мұсабаев Ғ., Махмұтов А., Айдаров Ғ. Қазақстан эпиграфикасы. – Алматы: Ғылым, 1971.
19 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.
ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ
1 М.Замахшаридің Муккадимат Әл-адаб еңбегі туралы бірер сөз // Ізденіс, – Алматы, 2006. –№3(2). –163- 167 бб.
2 Ойконим, политоним негізінде қалыптасқан қыпшақ есімдері // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. – Алматы, 2008. – №2. – 72-74 бб.
3 Ескі Қыпшақ есімдерін әлеуметтік факторларды қатыстыра зерттеудің жолдары // Тілтаным. – Алматы, 2009. – №2. –144-147 бб.
4 Дешті Қыпшақ даласындағы тотем атаулардың негізінде пайда болған кісі аттары // И.Арабаев атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жаршысы. – Бішкек, 2009. – №3. –157-158 бб.
5 Рулық отбасына біріктіретін топтық атаулар (Қыпшақ половец антропонимдерінің негізінде) // «Әуезов оқулары-8: Қазақастанның идустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. М. Әуезов атындағы ОҚМУ. – Шымкент, 2009. –81-84 бб.
6 Этнонимдер негінде қалыптасқан кейбір есімдердің этимологиясы // «Әуезов оқулары-8: Қазақастанның идустриалдық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудегі ғылымды дамыту мәселелері» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. М. Әуезов атындағы ОҚМУ, – Шымкент, 2009. –34-37 бб.
7 Түркі тіліндегі бегі сөзінің этимологиясы туралы бірер сөз // Жаңа ғасырдағы түркітану, Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. БҚГА. – Орал, 2009. –43-45 бб.
8 Тотем атауы негізінде қалыптасқан половец-қыпшақ есімі // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Проф. Қ. Жұбановтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2009. –218-221 бб.
9 Ескі қыпшақ тіліндегі лақап атаулар // И.Арабаев атындағы Қырғыз Ұлттық университетінің Жаршысы. – Бішкек, 2010. – №1. –25-28 бб.
Резюме
автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук по специальности 10.02.06 – тюркские языки
Алимбаев Медеу Еркинулы
Кипчакские антропонимы XIV—XV в.в.
(историко-лингвистический анализ)
Диссертация посвящена этимологическому изучению средневековья.
Актуальность исследования. Известно, что древнекыпчакские топонимы и этнотопонимы, этнонимы и антропонимы занимают значительное место в тюркской ономастике. Ономастика средневековых кыпчаков, заселявших долину Дешти Кыпчак между реками Иртыш и Днестр, тесно связана с ономастикой Казахстана. Определение этимологии древнекыпчакских антропонимов и этнонимов явилось ключём к разгадке истории этногенеза средневекового Казахстана, что в свою очередь помогло решить некоторые вопросы этнологии и тюркологии. Следовательно, выявление древнекыпчакских антропонимов и этнонимов является актуальной проблемой тюркологии и этнологии и ономастики Казахстана. Изучение этимологии древнекыпчакских имен и названий этносов помогло определить языковые отношения между средневековыми кыпчаками, этногенетические отношения между ними и современными казахами, приведенные примеры и лингвистические факты явились доказательством того, что исследование этимологии древнекыпчакских имен и названий этносов являются актульной проблемой.
Объект исследования. Объектом исследования являются этимология и лексико-грамматические особенности древнекыпчакских антропонимов.
Цель и задачи исследования. Основная цель исследования – определить этимологию казахских имен путем выявления древнекыпчакских антропонимов. Из основной цели вытекают следующие задачи исследования:
— обзор истории исследования древнекыпчакских антропонимов;
— выявление этимологии половецких имен с помощью этнонимов, кличек и названий тотемов;
— определение антропонимов Восточного Дешти Кыпчака, сложившихся на основе этнонимов, кличек и названий тотемов;
— определение правильности или неправильности разделения кумано-половецких имен на восемь лексико-семантических групп Н. Баскаковым путем исследования их этимологии;
— доказательство, что антропонимы половцев были тесно связаны с их титулом, родственными, политическими, социальными, хозяйственными отношениями путем выявления их этимологии;
— демонстрация и доказательство, что выявленные древнекыпчакские антропонимы явились основой формирования казахских имен.
Методы исследования. В процессе исследования были использованы методы историко-этимологического анализа и сравнительно-исторического, методы индукции и дедукции.
Научная новизна и результаты исследования.
— выявлено и доказано, что имена и названия этносов, сложившихся на базе этнонимов, кличек и тотемов, передавались в образе и форме родоначальника;
— выявлено, что ашины, стоявшие во главе тюрского каганата в VI-VIII в. в. Самогур, Ченегрепа, Кулоба, прикрывались, выдавая себя за кыпчаков среди половцев;
— доказано, что названия тотемов и антропонимы сложились на основе этнонимов;
— этнос, который находился во главе государства и назывался тюркским каганатом, в составе кипчаков средневековья стал называться «бөрі төтемді тайпа» или «елбөрі» и достиг уровня главенствующего племени;
— доказано, что большая часть антропонимов Восточного Дешти Кыпчака сложилась на основе кличек, этнонимов, а некоторые на основе этнологических терминов и названий тотемов;
— доказано, что есть некоторые общекорневые названия в быто-хозяйственной сфере между монгольским и казахским языками;
— исследование этногенеза этносов докозало, что современные казахские имена сложились на основе древнекыпчакских антропонимов;
— доказано, что исследование античных и средневековых тюркских имен выявляется не только лишь лексико-семантическим анализом, но и анализом связи этимологии имен с этногенезом.
Теоретическая и практическая значимость исследования. Результаты исследования помогли решить ряд проблем этногенеза истории средневекового Казахстана, что в свою очередь сыграло большую роль в решении проблем этнологии и тюркологии. Результаты исследования могут быть использованы при чтении специальных курсов по общей ономастике и этимологии, лекционных занятий при составлении антропологических и этимологических словарей, а также написании учебников.
Положения, выносимые на защиту.
— большая часть имен Восточного Дешти Кыпчака сложилась на основе кличек и этнонимов, а некоторые на основе терминов и названий тотемов;
— некоторые половецкие имена сложились на основе тотемов, титулов, родственных, социальных, анатомических имен и названий;
— некоторые половецкие имена появились не с помощью этнонимов, кличек и названий тотемов, а сложились на основе социально-экономических, политико-социальных отношений и названий титулов;
— доказано, что некоторые современные казахские имена появились на основе древнекыпчакских имен, определение этимологии античных и средневековых тюркских имен невозможно только путем семантического анализа, этимология должна рассматриваться в контексте этногенеза.
Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, трех основных разделов, заключительной части и списка использованной литературы.
Апробация работы. Содержание и результаты исследования нашли отражение в выступлениях на международных, республиканских конференциях и в девяти статьях, опубликованных в научных изданиях.
Resume
of the dissertation to the candidacy of philological science degree by 10.02.06 – Turkish languages specialty
Alimbayev Medeu Erkinulu
Kypchak anthroponyms of XIV—XV centuries
(historico-linguistikal analyse)
The dissertation is devoted to the etymological learning of old kypchak anthroponomy of middle century.
The actuality of the research. The places of old kypchak language’s toponyms and ethnotoponyms in Turkish onomastics are of great importance. Middle century kypchaks’ onomastics lived in “Deshti Kypchak” situated betweenIrtysh and Dnestr and Kazakh’s onomastics are closely connected with each other. Differentiating of kypchak’s antroponyms and ethnonyms sources help to solve ethnogenesis problems according to theKazakhstan’s early and middle century and solving of ethnogenesis problems influences on the solving ethnology and turkology problems. So, differentiating old kypchak language’s antroponyms and ethnonyms sources is one of the actual problems of Kazakhstan’s onomastics, turkology and ethnology which need solving. Defining of old kypchak language’s personal and ethnos names helps to differentiate ethnogenetic connection between middle century kypchaks and modern Kazakh people and language connection among middle century kypchaks. Given arguments and linguistic facts prove defining old kypchak language’s personal and ethnos names’ sources is actual.
The object of the research. The object of the research is etymology and lexico — grammartical peculiarities of old kypchak anthroponomy.
The aim and tasks of the research. The main aim of the investigating is to define Kazakh names’ sources through defining old kypchak language anthroponomy’s etymology. Hence thare are such kind of tasks of the research as the followings:
— to review investigated history of old kypchak language anthroponomy:
— to define sources of ethnonyms and pseudonyms and totem names formed on the basis of polovez:
— to differentiate sources of ethnonyms and pseudonyms and eastern Deshti Kypchak antropononyms formed on the basis of totems;
— to define correctness and incorrectness of N. Baskakov’s dividing these names into eight lexico-semantic groups through defining the kuman-polovez names sources.
— to prove that these antropononyms appeared according to their celebrities, relative names and political-social, housekeeping names through differentiating polovez names sources;
— to prove that old kypchak language’s antropononyms with the defined sources were the basis for forming Kazakh names.
The methods of the research. Historical-etymological analysis and comparative-historical methods, induction and deduction were used during investigation.
The scientific novelty and results of the research:
— it was proved and defined that names formed on the basis of ethnonyms, pseudonyms, totem names are personal names forms;
— it was proved that in VI-VIII centuries Turkish kaganat heads took Samogur, Chenegrepa, Kuloba names and called themselves kypchaks among polovez;
— it was proved that totem names and antropononyms appeared on the basis of ethnonyms;
— it was proved that ethnos named with Turkish names in middle century meant “wolf tribe” and called “elbori”;
— it was proved that most of the eastern Deshti Kypchak antropononyms appeared on the basis of pseudonyms and ethnonyms and some of them on the basis of ethnological terms and totem names;
— it was proved that there were common names for Mongol and Kazakh people appeared on the on the basis of their customs and traditions;
— it was defined that on the basis of old kypchak language antropononyms there were appeared a lot of names in modern Kazakh language;
— it was proved that it is impossible to define only through lexico-semantic antic and middle century Turkish names sources, it needs to investigate names etymology with the connection of ethnogenesis.
The theoretical and practical values of the research. The results of investigation help to solve ethnogenesistic problems due to theKazakhstan’s early middle century, and solving ethnogenesistic problems influences on solving ethnology and turkology problems. The results of the research can be used in opening special courses of general onomastics and etymological investigation, giving lesson on general onomastics, anthroponomy and etymology, making personal names and etymological dictionaries, also writing books and teaching aids.
The hypothesis of the reaserch:
— there were some mistakes in investigating polovez names sources before this research, most of them appeared on the basis of ethnonyms, pseudonyms and totem names;
— most of the eastern Deshti Kypchak names appeared on the basis of the pseudonyms and ethnonyms, and some of them – ethnological terms and totem names;
— several polovez names formed on the basis of totem and celebrity and relative, social and anatomic names;
— some polovez names appeared not on the basis of ethnonyms, pseudonyms and totem names, but on the basis of social-economical, political-social and celebrity;
— it was proved that in modern Kazakh language many antropononyms appeared on the basis of old kypchak names and defined that it is impossible to define only through lexico-semantic antic and middle century Turkish names sources, it needs to investigate names etymology with the connection of ethnogenesis.
The structure of the research. The research work consists of introduction, three main parts, conclusion and bibliography.
The approbation of the research. The content and results of the investigation were affected in international and republic conferences and published in scientific publication nine times.
ӘЛІМБАЕВ МЕДЕУ ЕРКІНҰЛЫ
XIV-XV ғасырлардағы қыпшақ антропонимдері
10.02.06 — түркі тілдері
Филология ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
Басуға 28.09.2010 жылы қол қойылды.
Шартты баспа табағы 2,0. Есептік баспа табағы 1,5.
Пішімі 60х84 1/16. Офсеттік қағаз.
Таралымы 100 дана
___________________________________
Типография ТОО «Копир&Ка»
050022, г.Алматы, пр-т Абая, 36
Т: 2-606-300; 2-606-400
