қазақ тіліндегі фразиологизмдер
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ОРАЛЫМ ЖӘНЕ
ОҒАН ТӘН БЕЛПЛЕР
Тіл арқылы қатынас жасау процессінде сөздер, әдетте, жеке дара күйінде емес, бір-бірімен тіркесіп қолданылады. Сөздердің тілдің грамматикалық заңдарына орайласып, емін-еркін тіркесуінен синтаксистік единицалар — еркін (ерікті) сөз тіркесі мен сөйлемдер жасалады. Сөздердің жалпы тіркесі және синтаксистік (еркін) сөз тіркесі сөздердің бір-бірімен емін-еркін тіркеуінен жасалады. Бірақ сөздер бір-бірімен жапа тармағай тіркесе берменді, мағыналарынын. үйлесімділігі болғанда ғана, тіркесіп жұмсалады. Мағыналық үйлесімділік сөздердің бір-бірімен семантикалық жақтан үйлесуге бейімділігі дегенді білдіреді. Еркін сөз тіркесінде оны құрастырушы сыңарлар (сөздер) мағыналык үйлесімділік шеңберінде басқа сыңарлармен (сөздермен) ауыса алады. Мысалы: оқушымен сөйлесу— мұғаліммен сөйлесу — қойшымен сөйлесу; оқушымен әңгімелесу — мүғаліммен эңгімелесу — қойшымен әңгімелесу; оқушымен кездесу — мүға-ліммен кездесу және т.б
Осылар тәріздес еркін сөз тіркестерін және олардың түрлерін грамматиканың синтаксис саласы зерттейді (еркін сөз тіркестері жайында «Грамматика» қараңыз
Сөздердің еркінтіркесіне сырттай ұқсас, бірақ іштей, яғни тілдік табиғаты жағынан, оған қарама-қарсы қойылатын оймақ ауыз, жүрек жұтқан, жүрегі тас төбесіне шығу, ат-тонын ала қашу, ер қашты болу тәрізді тіркестер бар. Бұлар құрамы жағынан тұракты болып келеді де, бүтіндей оралым бұрыннан тіркескен, дағдылы қалпын сақтайды, сыңарлары «ешкімнің еркіне көнбей», «езінен-өзі тіркесіп койған» тәрізді болып ұғынылады. Мұндай тіркестер сөздердін еркін (ерікті) тіркесіне (свободное сочетание слов) қарсы қойылып, сөздердің еріксіз тіркесі (несвободное сочетание слов) немесе фразеологиялык, оралым (фразеологический оборот) деп аталады. Фразеологиялык оралымдарды фразеология зерттейді.
Кемінде екі сөздін тіркесуінен жасалған, мағынасы бір тұтас, құрамы мен кұрылымы тұрақты, даяр қалпында колданылатын тілдік единица, әдетте, фразеологиялык оралым деп аталады. Олардың қатарына, мысалы, орыс тілінде глубокая осень, глубокая печаль, волчий аппетит, перемывать косточки, сдержать слово, медвежья услуга тәрізді тұракты сөз тіркестері, казак тілінде қас қаққанша, көзді ашып жүмғанша, қас пен көздің арасында, ит арқасы қияңда, ит өлген жерде, тайға таңба басқандай, үріп ауызға салғандай, ат үсті қарау, мидай дала, ата мекен, ата жау, су ми, су жүрек тәрізді тұракты сөз тіркестері енеді. Бұл фразеологиялык оралымдардың әркайсысы сөздердің бір-бірімен тіркесе жұмсалуынан жасалғанмен, мағынасы жағынан бір тұтас, құрамы мен кұрылымы жағынан тұрақты единица ретінде ұғынылады.
Фразеологиялык оралым тілде басқа единицалармен, атап айтқанда, бір жағынан, сөзбен, екінші жағынан, еркін сөз тіркесімен шектесіп жатады. Фразеологиялык оралымды сөзден де, еркін сөз тіркесінен де ажырату үшін, оған (фразеологиялық оралымға) тән басты белгілер мен қасиеттерді айқындап алу кажет. Бұл арада фразеологиялык оралымға тән белгілерге қатысты алдын ала ескертетін бір жай бар; фразеологиялык оралым өзінің табиғаты жағынан — екі жақты кұбылыс. Фразеологиялык оралымның екі жақтылығы, жоғарыда аталып өткеніидей, бір жағынан, оның дара сөзге ұқсас, екінші жағынан, еркін сөз тіркесіне ұқсас болып келуінен көрінеді. Осыған орай, фразеологиялык оралымның белгілері де екі бағытта қызмет атқарады. Аңығырақ айтканда, фразеологиялык оралымды сөзбен жақындастыратын белгі оны (фразеологиялык сөз тіркесін) еркін сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде, ал фразеологиялык оралымды сөзден ажырататын белгі оны еркін сөз тіркесімен жақындастыратын белгі ретінде кызмет ете алады. Енді, фразеологиялык оралымға тән белгілерге және ол белгілердің екі бағытта қызмет етуіне токталайық.
Фразеологиялық оралымға ете-мөте тән, басты белгі — онын, даяр калпында жумсалу белгісі (признак воспроизводимости). Фразеологиялык оралымдар карым-қатынас процессінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр калпында бір тұтас (бүтін) единица ретінде жұмсалады. Фразеологиялык оралымнын. бұл касиеті оны еркін сөз тіркесіне салыстырғанда, ашык-айкын көрінеді. Мысалы, суды қайнату, түймені қадау, қолды жуу, қысқа жіп, қойдың аузы және т. б. осылар тәріздес еркін сез тіркестері катынас жасау процесінде, сейлесу кезінде жеке сездердің бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, каны қайнау (ызалану), соры қайнау (сорлау), түймедейді түйедей ету (асы-ра айту, үлкейту), кол қусырып (бостан-бос, әрекетсіз), қысқа жібі күрмеуге келмеу (жетімсіздік, жоқшылык), қой аузынан шөп алмас (момын, жуас) және т. б. осылар тәріздес фразеологиялык оралымдар тіркескен күйінде, бүтін калпында жадымызда сакталады да, сөйлеу кезінде олардыц сыңарлары (сөздер) сөйлеушінің калауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері бұрыннан өзінше тіркесіп қойған қйлпында бір тұтас даяр күйінде колданылады. Сөйлеу кезінде фразеологиялык оралымды колданушы адам оның кұрамына енетін сөздерді өзінше (өз қалауынша) тіркестірмейді, тұтасқан күйін бұзбай, қаз калпында (даяр күйінде) қайталай колданады. Мүндай касиет фразеологиялык оралымға ғана емес, сонымен бірге лексикалык единица — сөзге де тән. Мысалы, әдемі (сүйкімді), дәулетті, ұялмау (шіміркенбеу), лезде (жылдам), үндемеу, қысылу (сасқалак-тау), ашулану (ызалану), қыру (жою), қараңғы деген сөздерде және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып келетін үріп ауызға салғандай, мүртын балта шаппайды, аузы-мүрны қисай-мастан, көзді ашып-жүмғанша, қас пен көздің арасында, қас қаққанша, аузына құм құйылу, жұмған аузын ашпау, жаны мұрнының ұшында, жанын қоярға жер таппау, ер тоқьшын бауы-рына алу, тамырына балта шабу, көзге түртсе көргісіз тәрізді фразеологиялык оралымдар да даяр қалпында жұмсалу қасиетімен сипаталады. Бұлар (сөз бен фразеологиялық оралым) сөйлеу кезінде конструкцияланбайды, даяр тұрған құрылыс материалы сияқты кызмет етеді, тұтас калпында не еркін сөз тіркесінің, не сөйлемнің кұрамына енеді.
Сонымен, фразеологиялык оралымның даяр қалпын сақтай отыра колданылу белгісі оны сөзбен жакындастырады да, еркін сөз тіркестерінен ажыратады. Фразеологиялык оралымға тән белгілер бірден екі бағытта кызмет етеді деуіміз де осыдан. Фразеологнялық оралым — сөйлеу кезінде конструкцияланбайтын, өзінің даяр тұрған калпын сақтап отыра жұмсалатын, бір тұтас (бутін) единица (фразеологиялык единица), ал еркін сөз тіркесі — сөйлеу кезінде белгілі бір үлгілер бойынша конструкция -ланатын (құрастырылатын), осығаи орай, сөйлеушінің тілдің белгілі бір заңдарына сәйкестендіріп, өзінше құрастыруына көнетін единица (сннтаксистік единица).
Даяр қалпы кайталану белгісі сөз бен фразеологиялық оралымға бірдей қатысты барлық баска белгілерді, атап айтқанда, фразеологиялык оралымның (сондай-ак, сәздін) құрамы мен кұрылымыныц тұрактылык белгісі мен мағыналық, тұтастық белгісін ашып айқындайды.
Фразеологиялык оралым магына тутастығымен сипаттала-ды. Оныц өзіне кана тәи, меіішікті мағынасы бар және ол мағы-на фразеологиялык оралымды қүрастырушы сынарлардык ма-ғыпадарына тоуслсіз, өздігінен өмір сүреді. Фразеологиялык оралымның мағыналык тұтаетығы, оныц семантикасы кұрасты-рушы сыңарлардың мағыналарының жнынтығына сәйкес кел-генде де сакталынады. Баеқаша айтқанда, мағыналык жактан фразеологиялык оралым бір бүтін, бір тутас единица ретінде көрінеді де оның, семантикасында кұрастырушы сыңарлардын мағыналары ашык, айкын бейнелегенде де, мағыналык бүтінді-гі, түтастығы бүзылмайды1. Мысалы, тайға таңба басқандай немесе соқырға таяқ ұстатқандай (ашык-айкын), қаны қайнау (ызалану, ашулану), көзді ашып жұмғанша немесе қас қаққан-ша (лезде, өте жылдам), су жүрек (коркак), ер жүрек (батыл), түймедейді түйедей ету (асыра улкейту), тамырына балта шабу (қүрту, жою), қуанышқа бөлену (куану), шаттыққа бөлену (шаттану) деген фразеологиялык оралымдар бүтіндей фразео-логнзмиін. семантикасы мен оиы кұрастырушы сынарлардың ара катысы жағынан әр түрлі (әр типтес) болғанымен, мысалға келтірілген фразеологиялык оралымдардын. эр кайсысы да ма-ғыиа тұтастыгымен (бүтінділігімен) сгшатталады.
Фразеологиялык оралым тұракты қасиетімен сипатталады. Оның түрақтылық қасиеті мынадан көрінеді: фразеологиялык оралым бүтіннің бөлшектері ретінде ұғынылатын, өз ара тығыз байланысты сыңарлардан (сөздерден) құралады да, ол сы-ңарлар бірінен кейін бірі әбден кальштасқан тәртіппен орналасады, басқа сөздермен ауыстырылмайды, қалыптасқан орын тәртібі өзгермейді. Мысалы, сақалын сипап қалу деген тұрақты тіркестін кұрамындағы сөздердің орнын ауыстырып айтуға немесе оның ішіндегі бір сөздін. орнына басқа бір сөзді колданып, мысалы, мұртын сипап қалу деп айтуға болмайды.
Сондай-ақ, мұртын балта шаппайды деген тұракты тіркестін, кұрамындағы мұрт деген сөздін орнына сақал немесе балта дегеннін орнына пышақ, шаппайды дегеннің орнына кеспейді деген сөздер колданылмайды. Егер бұлай етіп өзгертсек, олар тұракты тіркес болудан калады немесе тіптен мағынасыз, түсініксіз болып шығады. Құрамы мен сыңарларынын, орын тәртібінің тұрактылығы жағынан фразеологиялык оралымдар жеке сөздердің күрамындағы морфемалардың орын тәртібін еске түсіреді. Орыс тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуші Н. М. Шанский сөздің морфемалық кұрамынын, тұрақтылық сипаты қандай болса, фразеологизмнің құрамының және сыңарларынық (комионенттерінің) орын тәртібінің тұрақтылық сипаты да сондай деп есептейді.
Ал сөздердің еркін тіркесіне фразеологиялык оралымдардын. кұрамының тұрақтылық касиеті тән емес. Фразеологиялык оралымның, кұрамынын, тұрактылығы (постоянство состава) дегенде, әдетте, оның кұрамына үнемі (әрдайым) белгілі бір сөздердің ғана енуі және олардыц басқа сөздермен алмастырылмауы ескеріледі. Ал еркін сөз тіркесінің құрамында мұндай тұрактылык болмайды, онын құрамында үнемі тұракталған белгілі бір сөздер емес, әр түрлі сөздер тіркесіп келе береді. Мысалы, дәмді ас деген еркін тіркестің кұрамындағы соңғы сыңарды (ас) тамақ деген сөзбен ауыстырып, дәмді тамақ деп өзгертуге немесе осы еркін тіркестің құрамындағы дәмді дегеннің орнына ыстьқ тамақ деп өзгертуге болады. Мұнан аталған еркін сөз тіркестерінің атрибутивті сөз тіркестері ретіндегі грамматикалық табиғаты өзгермейді. Ал ас иесімен тәтті немесе ас — адамның арқауы тәрізді фразеологиялык оралымдардың кұрамындағы ас деген сөздің орнына тамақ деген сөзді колданып, мысалы, тамақ иесімен тәтті немесе тамақ — адамның арқауы деп өзгерту белгілі бір қалыптасқан норманы бұзғандық болар еді және бұлай етудің салдарынан аталған тіркестер фразеологиялык оралым болудан калар еді.
Фразеологиялық оралымдардың басым көпшілігінің кұрылымдық тұтастығының бекемдігі соншалық, онын, ішіне (сыңарларының аралығына), әдетте, басқа бір сөз енбейді. Кейде бір ді-екілі фразиологиялық оралымның сыңарларының аралығына басқа бір сөздің енуі мүмкін, бірақ мұның өзі фразеологиялық оралымдарға жалпы тән құбылыс емес.
Айырмашылық, ең алдымен, сөздің құрылымы мен фразеологиялық оралымның құрылымына қатысты. Құрылымы жағынан сөз бен фразеологиялық оралым— әр басқа құбылыстар (единицалар). Сөздер, әдетте, әр түрлі бөлшектерден құралады да, ол бөлшектер сөзден тыс, өздігінен қолданыла алмайды. Сөздер (түбір сөздерден басқалар) морфемаларға бөлшектенеді де, ол морфемалар сөз ішінде ғана өмір сүреді. Мысалы: жол-сыз, жол-ық-тыр-у, жол-ы. Ал фразеологиялық оралымдар морфемалардан емес, өзіне тән формалары бар сөздерден, олардың тіркесінен жасалады, Мысалы: сақалын сипап қалу, тонның Ішкі бауындай, жер-жебіріне жету, көз шырымын алу, ай десе аузы, күн десе көзі, көз ұшында, көз көрген, көз таныс және т. б.
Сөз бен фразеологиялық оралымның грамматикалық тұлғалану жағынан да бір-бірінеи айырмашылығы бар. Морфемалардан құралған сөздер тұтас тұлғаланған единица ретінде қызмет етсе, фразеологиялық оралымдар сөздердің тіркесе жұмылуынан құралып, ажыратыла тұлғаланған единица ретінде қызмет етеді. Мысалы, жолаушы, жолсыз, жолбарыс, қолғап, шекара және т. б. осылар тәріздес сөздер тұтас тұлғалану қасиетімен сипатталса, ит өлген жерде, оқ бойы жерде, жермен жексен ету, жер жебіріне жету, әліпті таяқ деп білмеу, таяқ жеу, қам жеу, сойылын соғу және т. б. осылар тәріздес фразеологиялық оралымдар ажыратыла тұлғалану қасиетімен сипатталады.
Сонымен, жоғарыда аталған белгілердің бірі — фразеологиялық оралымды сөзден ажыратса, екіншілері оны сөздердің еркін тіркесінен ажыратады.
