Қазақ тілі омонимдер
Көп магыналы сәздер мен омонимдсрдіц сыртқы формасы жағынан бір-біріне ұқсастығы бар. Сөздердің дыбыстық құры- лымы жагыиан бұлар нақ бірдей дсугс болады. Омонимдер мен көп мағыналы сөздердің бір-бірінен өзгешелігі тұр-тұрпатын да емес, магынасында жатыр. Көп мағыналы сөздердің екі, я одан да көп мағынасы болады. Бірақ бұлар әр сөз табына емес, гана сөз табына катысты. Сондықтан да көп мағыналы сөздердің бір нсгізден ишққандыгын магыналардыц өзара жақындығынан, ұксасгыгынан бірден таньш білуге болады.
Мәселен, май да тас, майда ұн дегендердсн ұсақ, уақ дегенді ұқсак, майда шөп, майда сөз дегендерден жұмсақ, биязы дегенді түсінеміз. Ал мінезі майда дсгеннен сыпайы, кішіпсйілдегенді аңгарамыз. Бұл мағыналар бір гана сөз табына қатысты болып, бір негізден тарағандығы ап-айкын білініп тұр. Бір. сөздің әлдененеше мағынасы тіліміздсгі ауыспалы магына тудырудын бсліілі бір тәсілі (метафора) аркылы жасалгандығын бұлжытпай танмыз.
Омонимдер біркелкі дыбысталып, антылатын, бірақ ұғымы әр баска баска сөздер тобын білдіреді^Бұлардың білдіретін ұғымы бір сөз табына да, әр сөз табына да дара-дара болып бөлініп жарылып тұра береді Қейбір омонимдердіц түп-төркіні жағынан бслгілі бір байланысы болганымен, мағына жағынан бір-біріне соншалықгы алшақ екендігі аңғарылады. Мысал Ара I. Ағаш кееетін жұқа темірден жасалған құрал. Ара II. Гүл шырынынан бал жиятын қанатты насеком. Ара III. Екі орта, аралық. Ана I. Туған шсше. Ана II. Сілтеу есімдігі. Айі I. Діни мейрам. Айт II. Сөзбен ой-пікірін білдіру, сөйлеу, деу. Айт III. Итті айтақтап қосу үшін айтылатын одағай.
Сонда омоним дсгсніміз түрлі себсптермен, дыбысталуы бір- дей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер болын шығады. Көп мағыналы сөздер омоиимніц барлық түрімен емес, бір ғана тү-рімен тығыз байланысты. Тілдің даму барысында сөздің мағы-сында турлі-турлі өзгсрістср болып жатады. Сөз семантикалық жақтан үздіксіз дами келе, мағыналық шеңберін сонша-кеңейтіп, әр мағына бір-бірінен өзара алшақтай бастайды.Бара-бара ондай мағыналардың бір негізден шыққандығы мүлдем ұмытылып, тұлгасы бірдей, бірақ мағынасы үйлеспейтін омоним сөздер сиякты дербсс өмір сүре береді. Міне, осындай шығу тегі, жасалу ‘тұрғысынан полисемия құбылысымен бслгілі бір байланысы бар омоннмдер гана көп магыналы сөздсрмен өзара .ұштасып, бір-бірімсн ажыратып бөлуге келгенде қиындық тудырады. Мәселсн, малдың көктемде кырқылатын (не түсетін) жүнін қазақ жабагы дейді.Сонымен қатар алты айдан асып,қысқа ілікксн құлынды да жабагы деп атағал. Осылардың шығу іздесек, сөз жоқ, белгілі бір ұқсастықты табуға болады.Алайда мүндан байланыс қазіргі кезде әбден қашықтап жогалған, ұмьпылған. Бұлардыц бір негізден таралғандығы жай көзге казір байқалмайды да. Сондықтан мұндай сөздерді көп мағыналы сәздер тобынан шығарып, омонимдер тобына қосу тілде тәжірибсге айналған. Тіл білімінде полисемантизмді омонимдерден ажыратудыц бірден-бір жолы дсп мағыналық байланыстың сақталуы мен сакталмауы негізгі тірек болып саналады. Егер мағыналардың арасында семантнкалық байланыс тақа үзілмсй, қалай да сезіліп тұрса, онда мұндай мағыналар бір сөздің әр түрлі магынасы рстінде қаралып, көп магьшалы сөз деп тапылады. Ал егер магыналардың арасындагы семантнкалык банланыс біржола үзіліп, әр мағына өзіншс дараланып, бір-бірінен ажыраған болса, ондай сөздср омонимдес сөздер деп қаралады. Әдетте, бір адамның омоним дсп таныған жске бір сөз екінші біреугс омоинм болип көрінбейді де, іс жүзіне келгендс әр түрліп талас пікірлср туып жатады. Сөздің мағынасына қарап,, бір-де омоним немесе бірде көп магыналы сөз дсн танудыц өзі кейбір күрдслі сөздің бірдс бөлек, бірдс бірге жазылғаны сияқты шартты ұғым. Қааак тілінің турлі сөздіктеріидс болоын, сонымен қатар кейбір зерттсушілсрдіц еңбегінде дс ай деген сөзге келгенде бірде омоним, бірдс4 көп магыпалы сөз ретінде қаралып, түрлі тусіндіріліп кследі. Демек, бұл сөздің мағыналары әлі күнге тиянақталмағандығың байкатады.
Қазақ тіліндегі омонимдердің жсаслуының әлденсше амал-
тәсілдер бар, солардың ішіндегі негізгі жолдары мыналар:
1. Тілдегі кеп магыналы сөздердің есебінен сөздін, семанти-калык, жақтан дамуы аркылыл келіп шыққан омонимдср. Бұл — тіліміздегі ең өнімді тәсіл. Сөз мағыналарының бір-бірінен ал-дамуы нәтижесінде шыққандықтан, омонимнің мұндай тұрлерін лексикалык тәсіл аркылы жасалған омонимдер дейміз Мысалы: Жал I. Жан-жапуарлардың желкесіне шыққан қыл
Жал II. Ұзыннан ұзак созылып жатқан белсс, қырқа. Көк I. Көгергсн түс. Көк II. Аспан, әуе.Көк III. Көгеріп шықкан өсімдік, Жылы I. Ыстық пеи суықтың аралык қалпы, қан жылым.Жылы II. Жылы қалыпқа келу, жылыну. Ық I. Жауын-шашынның өтінен қаға беріс жер, ықтасын. Ық П. Борасын мен дауы қарсы беттемеу, соның агынымен қоса ыгу. Құндақ I.Жаңа туган жас балага арналган төсек-жабдық. Құндақ II. Мылты тың ұңғысын орнататын іші қуысталған арнаулы агаш^ Сөздің осындай мағыналық жақтан дамуы арқылы омонимдердің келіп шыгуы тілдегі сөз тудырудың бір тәсіліне жатады.
2. Сөздер сан түрлі фонетикалық өзгерістерге ұшырап, ды- быстардың құрамы жағынан кірігуі арқылы жасалган омоним-. дер. Тілдегі сөздер мен оның граммагикалық құрылысының ер тедегі қалпы меи қазіргі күйі нақ бірдей болған деуге келмейді. Дол бүгінге дейін олар не қилы даму процестсрін бастан ке- шірген. Сан алуан фонетикалық өзгерістердід нәтижесінде кей бір сөздер ең әуслгі дыбыстық формасын жаңартып, басқадай сөздермен дыбысталу жағынан үйлесіп келген де, омонимге ай- налган. Тілдің даму барысында осындай өзгерісгерге ұшыраған әрбір омоним сыңарларын айқындай отырып, солардың өзгсруі зандылықтарының сырын ашу қажет. Қазақ тіліндегі «атқа салт мінгенде тоқымның үстінен салатын жабдық» мағыиасын біл- діретін ер дсгсн сөздің бастапқы дыбысталу калпы егерболған онан кейінгі тілдің даму барысында сөз ортасындагы «г» дыбы- сының түсіп қалу салдарынан, егер сөзі ер формасына ауысып бұрыннан сөздік құрамда өмір сүріп келе жатқанеркек, батыл, күйеу ұгымында жұмсалатын ер деген сөзбен бірдей болып ай- тылған да, омоним жасалғандыгы белгілі1. Сол сияқты бала табу дсген магынадагы ту етістігің көне формасы ‘тоғ, доғ болған, матадан істелген байрақ, жалау магынасындағы ту зат есімінің көне формасы түқ, тұг екендігі, ал тумаған, төлдемеген, балаламаған деген ұғымдағы тусьш есімнің көне формасы түн, тұл болгандыгын бслгілі мамандар сөз етіп жүр. Сонда бір за- мандагы дыбысталуы үш басқа үш турлі сөз өзгере, дами келе казіргі^уақытта біркслкі дыбысталып омонимге айналып кеткен- дігі байқалады. Мұнымен кабат созылыңқы түу, туу деген ода- ғайлар да ту болып кыскарган. Ту баста, ту сырты, ту сонадан дегеддегі тусөзі де омонимдік қатарга косылып, бес түрлі омо- ним пайда болған. Қазақ тіліндсгі ас, қыс, бас, қүс деген зат есім магынасындагы сөздср туыстас түрік тілдерідің көпшілігінде аш, қыш, баш, қүш болып айтылады. Тарихи тұргыдан карағанда түрік тілдеріндегі тіл алды «ш»дыбысына аяқталған сөздердің вариапты бұрын шыққан да, тіс дауыссызы «с» дыбысысна аяқталған сөздердің варианты конвергенция құбылысының нәти- жесінде кейін пайда болган. Казак тілінде «ш» дыбысының <с 1 К. Лханов. Қазақ тіліндегі омонимдер 1958, 50-бет. дыбысына айналуы біркыдыру жаңа омонимдік қатардың тууы-на негіз болгандыгын көреміз. Мәселен, жогарыдагы ас, қыс,бас, қүс дсген заттық ұғымдағы сөздер өздерінс үқсас дыбысталуы бірдей етістік сөздермен әрдайым омоним болып жүмсалады Қазақ тілінде екі адам бір есімге ортак болып келсс, сксуі болады. Адас деген сөз аттас деген сөздің конвергенциялык өзгеріске үшыраұынан пайда болғандығы сөзсіз. Бұл сөз «Жал-ғыз жүріп жол тапканша, көппен бірге адас» (Мақал) дегендсгі адас деген етістікпен омонимдік топ құрып тұр. Демек, фонети-калық өзгерістің негізінде жасалган омонимдер тілімізде аз емсс екендігі аңғарылады.
і. Аффикстер жалғану аркылы жасалған туынды омонимдер. Түбір сөзге әртүрлі косымшалар қосылу нәтнжесінде пайда бол-ған омонимдер туынды омонимдер делінеді. Туынды омонимдер-ге біздің тіліміз өте бай. Бұлар мына сияқты өнімді жүрнақтар арқылы келіп шыққан.
Омонимдер —ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе жүрнақтары арқылы жасалған. Мысалы: Айналма I. Көшешң бурылатып жері бұрылыс, Айналма II. Мал ауруы, делбе, Баспа I. Газет, журнал, кітап, басып шығаратын орын, мекеме. Баспа II. Тамақ ауруы. а,Омоннмдер —ыс, -іс, -сжұрнақтары арқылы жасалган. Атыс I. Іс, соғыс. Атыс II. Жанжал салып төбелесу, қырқысу, соғысу. |с I. Жіппен тігілген, жіп жүргізген жер. Тігіс II. Тігуге қатысу, араласу.
б,Омонимдер -ық, -ік, -қ, -к жүрнақтары арқылы жасалған. Қорық I. Мал жайылатын шөбі мол жер. Қорық II. «Үрейлену, і ұшу. Ашық I. Аузы жабылмаған, төбесі жоқ. АшықII.Қарны ашу, тамақтан тарығу. Желік I. Көңіл көтерушілік, есірушілік. Желік II. Денеге бөрітіп ІІІыққан ұсақ-ұсақ бөріткен.
4, Өзге тілдсрден ауысқан сөздердің қазақтың төл сөздері-дыбысталуы бірдей болуының нәтижесінде пайда болған
омонимдер.
Қазақ тіліне араб-парсы және орыс тілдерінен ауысып келген қыруар кірме сөздер бар. Солардың кейбіреулері өздерінің ана тіліндегі дыбысталу қалпын өзгертіп, ана тіліміздегі бұрынан келе жатқан қайсы бір сөздермен дыбысталу жағынан
‘кірігіп, омоннмдер жасалған. Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің қазақ сөзімен омоним болғандары мыналар:
а) Араб сөздерінен жасалгандары. Мәселен, арабтың күш,жігер мағынасьшдағы қайрат(ғайрад) сөзі қазақ тіліндегі пышақты қайрат дсгендегі қайрат етістігімен түр-тұлгасы бірдей келуі нәтижссінде омоним жасалған. Қырықтың бірі қыдыр (ма-
қал) догендегі қыдыр (хызыр) — араб сөзі. Бұл сөз қазақтың қыдыру дегендегі қыдыр етістігімен дыбысталу жагынан ұқсас келуі салдарынан омоним пайда болған. Ертеде құдайга құлшылык етіп, Мекеге барып, пірге қол тапсырып келген адамдарды Қажы деп атаған. Қажы — арабтың хажи дегсн сөзінің өзгерген түрі. Бүл сөз «Қар тепкенге қажымас қайран жылқы»
(Абай) дегендегі қажы етістігімен тұр-тұрпаты сәйкестеніп омо- нимге айналған.
ә) Парсы сөздерінен жасалған омонимдер. Мәселсн, бірге деп көр қазба, өзің түсерсің (макал) дегендегі көр деген сөзінің өзгерген түрі. Бул сөз «Қалқамның нұсқасын Көр, көзім, бір кенел» дегендегі көр етістігімен дыбысталужағынан үйлесіп, омоним жасалгап. Сол сияқты парсының әуен ырғақ мағынасындагы саз дегел сөзі қазақ тіліне енгсн.Әнге кейде сазбен, кейде сөзбен қосылып отыр ел (Ә. Сәрсенбаев Бұл сөз қазақтың батпақ, лай, балшық мағынасындағы саз деген сөзімен тұлғалас келіп, омоним жасаган. Сондай-ак,мекен . орын мағынасындағы жай сөзі парсы тіліндегі джай дегсн сөзден алынған. Ұлықтар жататын жай үш үйден қүралған (М,Әуезов, ). Бұл сөз қонақтарға дастарқан жайды, қол жайды дегендегі жайетістігімен дыбысталу жағынан омонимге айналып кеткен.
б) Орыс сөздерінен жасалған омонимдер. Мэселел, өгіздің мойнына салатын мойынтұрық (мойынағаш) дегед магынадағы: жарма деген сөз орыстыд ярмо деген сөзінің өзгергсл түрі.Шу- шумен жармадағы өгіздерін, Алдырды апда-салда өгіз
(Д. Әбілев). Бұл сөз қазактың жармалаган бидай, арпа дегендегі жарма сөзімен дыбысталу жагыдал бірдей келіп, омоним жасалгал. Сол сияқты ат айдаушы, атшы дегсн мағынадағыкөшір сөзі орыстыд кучер деген сөзінен алынған. Сеңсең тондарына орадып, шана ішілде қалғып отырғап бірен-саран көшілер де байқалады (М. Әуезов). Бұл сөз «Орыс шаруалары қазақстан жеріле көшіре бастады» (С. Көбеев) дегендегі көшір етістігімен тұлғалас келіл, омонимге айдалып кеткен. Сондай –ақ орыстың волость деген сөзі қазаққа болыс болып кірген. Мәс болады болысың, Арқаға ұлық қаққалға (Абай). Бұл сөз «Ерден апасыла болысьш, үйдің керегесіл жайысты» (С. Бегалил дегендегі болыс етістігімен дыбысталу жағылал үйлесіп, омоним жасалгал. Су ағызатьш жыраны орыстар арык, дейді. Бұл. қазақ тілінде арық болыл,к дыбысы қ дыбысына айналып, өзгерген. Қолхозшылар суды Шу өзенінен тартқан арықтан (С. Муқанов). Сол өзгерістің нәтижесінде «Арық атка қамшы жау»_ (мақал) дегендегі арықдеген сын есіммен бұл екеуі омонимдік топ құрған. Тілде екі сыңары дя кірме сөздср арқылы жасалган омонимдер де кездеседі. Мәселен, кемеңгер, данышпап дегендегі дана мен орысшаэкземпляр дегел ұғымдагы екеуі де парсы тілінеп ауысқан. «Бау-бакша өсіретін бак бақыт ұғымьшдағы бақ деген сөздер араб тілілен келгел, Сөйтіп, қазақ тіліндегі омонимдер сөздің мағыдалық дамгу арқылы, дыбыстық өзгерістер арқылы, сөзге омонимдер аффикстер’ қосылу арқылы, сонымен қатар кірме сөздердің казақтың сөздерімен үндесіп жақьшдасуы нәтижесінде де жасала беретін дігін көрдік. Қазақ тіліндегі омонинмдер мағыналар меп формаларына қарай: лексикалық омонлмдср, лексикалық-грамматикалық омонимдер жәпе аралас омонимдер болып үшке жіктеледі
Лексикалық омонимдер тобындағы сөздер бір ғана сөз табына , қатысты болады да, барлық жағдайда бірынғай формаға ие бо-турады. Лексикалық-грамматикалык, омонимдер тобыддағы сөздер әр сөз табына қатысты болгандықтан түбір тұлгасында ғана омоним болады да, қалған уақытта әр сөз өзіне қатысты формалармен түрленіп, өзгере береді. Ал аралас омонимдер то-бындагы сөздер осы екі топтагы омонимдердід қасиетін бірдей қамтиды. Бұлардыд компоненттері екеу ғана болмай, көл компо-нентті болып ұшырасады. Сондықтан да омонимдердің бұл түрі аралас омонимдер деп ерекше аталған.
Омонимдер белгілі бір контексте, әсіресе өлеңді сөздерде ке-зектесіп айтылып, ой ойнақылығын туғызады. Ұқсас сөзден ұқ-саспайтын мән-мағына аңғартады.
Мысалы:
Менід атым қой,
Қойшыдды тауып қой,
Койшыдды тауып қоймасац,
Қой жилауыдды қой (Ауыз әдебиетінен) .
Айналасьм жер тұтқан
Айды батпас демедіз
Айнала ішсе таусылмас
Қөл суалмас демедіз (Бұқар жырау).
