Қазақстан Республикасындағы акционерлік қоғамдардың құрылу ерекшеліктері және қызмет етуі
Акционерлік қоғам – бұл акция сату мен ақшалық орталықтандыру
негізінде құрылған мекемелік форма, ол жалпы акционерлік капиталға ақшалық негізде көмек беретін тұлғалардың жиынын ұсынады және ол капиталды белгілі бір нақты жеке шаруашылықта қолдану, сонымен қатар кірген кірісті, шыққан шығынды бірге алып жүреді.
Зерттеушілер көрсеткендей, акционерлік жекеменшік – бұл заңды түрде өркендеу процесі нәтижесі және уақытша жекеменшік трансформациясы, белгілі бір өркендеу дәрежесіндегі шығару масштабы, технология дәрежесі, жүйелік мекеме қаржысы еркін кіру базасында жаңа принциптегі үлгіні ұсынады.
Жекеменшік акционерлік форманың артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыра отырып, басқа жекеменшік формалармен салыстыруға болады.
Акционерлік қоғамды басқа мекемелік – құқықтық формалармен салыстырса, мысалы Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестікпен. Онда, яғни ЖШС – бұл тұлғалар бірлестігі, ал АҚ – бұл капиталдар жиыны екендігін естен шығармаған жөн.
Кесте – 1. Мекемелік – құқықтық формалардың , яғни ЖШС мен АҚ мінездемелік салыстырмасы [автор құрастырған]
Артықшылықтары:
ü ЖШС үшін – оның құрамы
тұрақты қатысушылары ЖШС үшін оның беріктігі мен өзара қарым – қатынасын білдіреді. Осыған қатысты оларда басқа физикалық және заңды тұлғаларды еліктіретін қажеттілік жоқ;
ü Қатысушыға – қатысушылар
тобының үстінен бақылау, жат тұлғаларды кірістіруге жол бермеушілік және санкцияланбай анықталмаған үлес, басқа да қатысушыларға қатысты сенімділік өзіне — өзі деген тұрақтылық.
Кемшіліктері:
ü ЖШС үшін — өзгерістегі
қатысушылардың шектеулілігі;
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін – инвесторлардың
арқасында жарғылық капиталды өсіру артықшылығы, акционерлер құрамын өзгерту мүмкіндігі;
Акционерлер үшін – артықшылық жоқ.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін – акция
концентрациясы сол немесе басқа акционерлер үшін АҚ басқару құқығы жаңа басқарушыларға өту мүмкіндігі; акционерлер құрамын өзгерту мүмкіндігі.
Акционерлер үшін – жақтас тұлғаларды енгізу мүмкіндігі; жарғылық капиталда кішірейтілген үлесте қалу мүмкіндігі; акционерлер үстінен жеке бақылаудың жоқтығы.
Артықшылығы:
ü ЖШС үшін – оперативтік
басқару ;
ü Қатысушы үшін — әсерлік
атқарушы басқарма; ортақ жиналыста көпшілік даусымен шешілуі; қатысушылардың, яғни көп дауыс жинаған қатысушының құқығы қорғалады.
Кемшіліктері:
ü ЖШС үшін – шешім қабылдау
кезінде қиындығы;
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін – директорлар
кеңесінің қатысуымен, атқарушы органдардың үстінен әсерлі бақылау алу; акционерлер үшін де сол.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін, акционерлер үшін де
жоқ.
Артықшылықтары:
ü ЖШС үшін – қатысушының
реестрін енгізуді қажет етпейді;
Кемшіліктері:
ü ЖШС үшін – капитал өсіру
жиынтығы.
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін – шексіз қатысушылар
арасында акцияларды орнықтыру, инвесторлар салымы көлемімен АҚ – ның капиталын өсіру мүмкіндігі.
Акционерлер үшін — өздерінің құқықтары негізінде акцияларды барынша үлестіру үлкен мүмкіндік болып табылады.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін – реестр қолдану
қажеттігі, акционерлер үшін жоқ.
Басқа қатысушылар шешімімен немесе төрттен үш бөлігі көлемінде қатысушылар даусымен ЖШС жарғысымен қаралмаған жағдайда қосымша салымдар арқасында жарғылық капитал өседі.
Мұндай шешімге қатыспаған тұлғалар өз үлесін талап етуге құқылы. Қосымша салымдар, тек қатыспаған, яғни дауыс беруге қатыспаған тұлғалар өз үлестерін талап еткенде ғана салынады.
Егер жарғылық капиталды өсіру болмаса, алда салым салған қатысушылар салған салымдарын қайтар деп талап қоюға немесе үлесін алуға құқылы.
Артықшылықтары:
ü ЖШС үшін – тіркелу
уақытының қысқартуын өзгерту, себебі эмиссия қорытындыларын тіркеу қажет емес.
Кемшіліктері : жоқ
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін жоқ, акционерлер
үшін – жарғылық капиталда өз үлесін көбейту мүмкіндігі.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін – тіркеу
эмиссиясының қорытындысы нәтижесінде процедурасының қиындауы; акционерлер үшін де сол.
Артықшылықтары:
ü ЖШС үшін – төлем қабілетін
жоғарлату;
ü Қатысушы үшін – ЖШС – ның
рейтингісі мен ликвидносін жоғарлату;
Кемшіліктері:
ü ЖШС үшін де, қатысушылар
үшін де жоқ.
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін – төлем қабілетінің
жоғарлауы, акционерлер үшін де сол.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін де, акционерлер үшін
де жоқ.
Артықшылықтары:
ü ЖШС үшін де, қатысушылар
үшін де жоқ.
Кемшіліктері:
ü ЖШС үшін – жарғылық
капиталдың кішірейтілуі үшін тіркелу қажеттігі; жарғылық капиталды құрылған талапқа сай кешірейтілмеуі, арыз беру арқылы соттың шешімімен іс тергеледі.
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін, акционерлер үшін де
жоқ.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін –АҚ – ның
рейтенгісінің төмендеуі.
Артықшылықтары:
ü ЖШС үшін – жауапкершіліктен
шығу жарғылық капияталдың көлеміне әсер етпейді;
ü Қатысушылар үшін – басқаның
үлесін сатып алу қатысушыға құқықтық артықшылық береді, мүдденің үлесін алған жағдайда жарғылық капитал өседі.
Кемшіліктер:
ü ЖШС үшін – қатысушылар
құрамының өзгеруінің тіркелу қажеттігі;
ü Қатысушы үшін – егер басқа
біреудің үлесі үшінші тұлғаға (қалған қатысушылардың келісімімен) әлдеқайда төмен бағамен, алдындағы қойылған бағаға қарағанда, сатып алу – сату келісімі жарамсыз деп табылады.
Артықшылықтары:
ü АҚ үшін – акционерлер
құрамының өзгеруі капиталдың өсуіне әсер етпейді.
ü Акционерлер үшін – өз
үлестерін басқа акционерлерге сату мүмкіндігі, курстық айырмашылықтардан табыс көру мүмкіндігі.
Кемшіліктері:
ü АҚ үшін – акционерлер
құрамын өзгерту, бір қолдағы акциялардың концентрациясы, АҚ нан ірі акционерлердің шығуы акция курсы мен АҚ рейтингісіне кері әсерін тигізеді.
ü Акционерлер үшін – жарғылық
капиталда аз үлеспен қалу, контрольдік акция пакетінің мүмкіндігінше қажет емес ортаға өту мүмкіндігі, акцияны сатып алушыны іздеу қиындығы.
АҚ басқа заңды тұлғалардан негізгі айырмашылығы қатысушының (акционердің) міндетті құқығын бекіту тәсілі арқылы ұйымға қатысты мүлікке акцияға қатысты көз жеткізу жолы. АҚ шығаратын акциялар біркелкі номиналды бағада болуы тиіс. Акциялар иесі – акционерлік ұйымның міндетімен жауап бермейді, олар тек шығын әкеледі – оларға тиесілі акциялардың шығындары жатады. «Акционерлік Қоғамдар туралы» Заңға байланнысты АҚ – дар тек өздерінің міндеттері бойынша оларға қатысты мүліктерге жауап береді.
АҚ тек өзіне қатысты мүліктерге қорған бола алады, яғни ұйым өз қатысушыларының міндеттеріне жауап бермейді. Акционерлердің кредиторлары өзге қатысушылардан, жеке шаруашылықпен айналысатындардан АҚ – ның үлесін талап ете алмайды.
Мүлік есептеудің алғашқы көзі – АҚ ақша соммалары болып табылады (алайда төлем натуралды немесе басқа түрде болуы мүмкін). Уақытында төленбеген акция кредитордың кепілдігін әлсіретеді және ұйымның шаруашылық сферасын қиындата түседі. Қатысушылар уақытында акцияларды төлеп тұруы үшін, АҚ – ның міндеттемелерін орындаулары қажет. АҚ ЖШС сияқты «бір тұлғаның компаниясы» да болуы мүмкін. Ұйым бір қатысушы ретінде басқа шаруашылық бірлестікті иемдене алмайды.
Акционерлік меншік тек екі жолмен ғана құрылады: салым салушы акционерлік қоғамнан немесе мекемесі бар заңды тұлғадан.
Жекешелендіру қалпында акцияларды сату мекеме жұмысшыларында акциялардың өсуі дегенді білдіреді. Жұмысшыларға акциялардың сатылуы – жұмысқа деген қызығушылығын тудыртады және бұл мекемеге кіріс әкелудің бір жолы болып табылады.
Алайда жұмысшылардың мекеме меншігіне айналуы тек мекемелік салық түсімі және жұмысшыларға акция сатуға арналған немесе жеңілдік түрінде сатылған акциялар болуы мүмкін. Нәтижесінде жеке шаруашылықтың потенциалды және жұмысшылардың ұйымшылдық қабілеті толығымен қолданылмайды.
Жекешелендірудің ең көп тараған түрлерінің бірі – халыққа жария түрде акцияларды сату болып табылады, яғни көрсетілген акциялардың ашық күйде сатылуы конкурстық бағамен сатылады. Фиксацияланған акция сату кезінде акция бағасы бір көтеріліп, бір түседі. Ал конкурстық бағамен сатқанда мүлікке мемлекеттік шаруашылықтарға тұрақты баға қойылады.
Акционерлік қоғам — өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акцияға шығаратын заңды тұлға болып табылады.Қоғамның өз акционерлерін мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және олардың мінгдеттемелері бойынша жауап бермейді. Қоғам өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның акционерлері оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді және ҚР-ның заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, өзіне тиесілі акциялардың құны шегінде қоғам қызметіне байланысты залалдарға тәуекел етеді. ҚР-ның заңдарында көзделген жағдайларда АҚ-ның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған коммерциялық емес ұйымдар құрылуы мүмкін. Қоғам облигациялар және бағалы қағаздардың өзге де түрлерін шығаруға құқылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда « акционерлік қоғам» ұйымдық-құқықтық нысанын көрсету және оның арауы қамтылуы тиіс. Қоғамның атынан кейін «АҚ» аббевиатурасын пайдалана отырып,қоғамның ататуын қысқартуға жол береді.
Халықтық акционерлік қоғам – өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы ҚР-ның жаңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің кемінде 1000000 еселенген мөлшерінде болатын және акционерлердің саны 500 және одан да көп қоғам болып табылады.
Қоғамды халықтық акционерлік қоғам деп тануды қоғамның өтініші негізінде не қоғамның өз капиталының мөлшері және акционерлерінің саны туралы уәкілетті органда бар ақпарат негізінде уәкілетті орган жүргізеді.
Ал акция дегеніміз – акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивидент және қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын, сондай – ақ Заңда және ҚР-ның өзге де заң актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз. Дивидент дегеніміз – акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін кірісі. Қазіргі уақытта қоғамдарды нормалық бағыттандыру, шаруашылықтың акционерік қоғам басқармалары заңдық актілермен ұсынылады, олар 3 топқа бірігуі мүмкін:
субьективтік сферада құрылған ережеге сай мемлекеттік орган
басқармалары, бюджет, ішкі экономика сферасында, бәсеке сұрақтары жөнінде және шектеулі монополистік шаруашылықтарда жүреді;
жөніндегі нормалар;
оның басқармалары жөніндегі нормалар;
Қарастырлып отырған нормалар ішіндегі ең проблемалысы 3 -ші топтікі
болып табылады.Бұл құқықтық нормалар ҚР – ның Азаматтық кодексімен «Акционерлік қоғамдар туралы» заңдарымен бекітілген.Акционерлік қоғамның құруына шет ел мемлеткеттері, халықаралық мекемелер, шет елдік жеке тұлғалар және заңды тұлғалар қатыса алады.
