Бухгалтерлік баланстың түрлері
Бухгалтерлік баланстың өзінің жасалу уақытына (мерзіміне) және қолданылу барысына қарай әр түррлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан құрылған уақытында жасаланған бухгалтерлік балансы кіріспе балансы деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы. Бұл баланстағы негізгі өрсеткіштер кәсіпорын иелерін, яғни құрылтаййшыларының, акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
активменшікті капитал
Бұл теңдік егер кәсіпорынның құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды тұлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып есептеледі.
Ұйымның бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір уақытқа, яғни йдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәкес кәсіпорынның өз қызметі барысынада әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.
Кез келген кәсіпорынның мақсаты – пайда табу десек қателеспейміз. Ал пайда табу үшін кәсіпорында күнделікті жұмыс істеліп, қызмет атқарылып отыратындығы белгілі. Осы орындалатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтердің, яғни операциялардың орындалуы кәсіпорынның бухгалтерлік балансының талаптарына тікелей әсер етеді. Нақтырақ айтатын болсақ, ұйымдағы әрбір орындалатын операцияға сәйкес баланс баптарындағы сома өзгеріске ұгырап отырады. Бірақ бухгалтерлік баланстың актив және пассив баптырның теңдігі әрдайым сақталады. Сонымен қатар кәсіпорында әрбір орындалған операциядан кейін жаңадан баланс жасалмайтындығы белгілі және ол мүмкін емес. Себебі ұйымда бір күннің өзінде бірнеше жүздеген операциялардың орындалуы мүмкін. Тіпті әрбір операция түгіл, күн сайын кәсіпорынның бухгалтерлік балансын жасап тұру үлкен күшті, көп уақытты қажет етеді. Сонымен қатар балансты күнделікт немесе ірбір орындалған операциядан кейін жасап отыру тиіссіз және қажет те емес. Міне осы себептен кәсіпорынның бухгалтерлік балансы белгілі бір уақытқа, яғни есеп беретін кезеңге қарай (ай сайын, тоқсан сайын, жыл сайын) жасалып отырады. Жалпы бухгалтерлік есепке шаруашылық операцияларынбаланс баптарының сомасына әсер етуіне қарай төрт түрге бөлігнеді.
Бірінші түріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тек қана актив бөліміне әсер етеді. Бұл екінші бір бап тура сол сомаға артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы менен баланстың жиынтық сомасы ешқандай өзгермейді.
Мысалы, кәсіпорынның банкеттегі есеп айырысу шотыннан жұмысшы – қызметкерлерге еңбек ақы төлеу үшін кассаға 500 (бес жүз) мың теңге алынды.
Бұл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге азайса касса деп аталатын баптың сомасы 500 (бес жүз) мың теңгеге артылады. Баланстың активі менен пассиві арасындағы теңдік өзгермейді.
Екінші түріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тек қана пассив бөліміне әсер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс болмайды. Бұл жағдайда пассив бөліміндегі бір бапқа қандай да бір соммаға азайып, екінші ба тура сондай соммаға артады. Ал пассивтің жалпы соммасы мен балансытң соммасы ешқандай өзгеріске ұшырамайды.
Мысалы, ұйым өзінің жабдықтаушы – мердігерлерінің алдындағы 700 (жеті жүз) мың теңге қарызын банк мекемесінен алынған несие арқылы қайтарады делік.
Бұл уақытта кәсіпорынның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы – мердігерлерімен есеп айырысу деп талатын бабындағы сома 700 (жеті жүз) мың теңгеге азайып, ал банк несиесі бабындағы сома 700 (жеті жүз) мың теңгеге артады. Ал баланстың активі мен пассиві арасында теңдік өзгермейді.
Үшінші түріне жатқызылатын операциялардың жоғарыда аталған екі түрден айырмашылығы, бұл операциялар барысында баланстың активі менен пассиві бірдей соммаға артады. Яғни бұл жағдайда операцияәсерінен баланстың актив бөліміндегі баптың да сомасы осындай сомаға артады.
Мысал, жабдықтаушы-мердігерлерден кәсіпорынға 200 (екі жүз) мың теңгенің материалдары келіп түсті.
Бұл уақытта ұйымның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-мердігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома және материалдар деп аталатын бабындағы сома бір уақытта 200 (екі жүз) мың теңгеге көбейеді. Яғни кәсіпорынның матералдарының артуына сәйкес жабдықтаушыларға қарызы да көбейеді. Сонымен қатар 200 (екі жүз) мың теңгеге баланстың сомасы да өсті.
Баланс баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық операцияларын төртінші түрі үшінші түріне жатқызылатын операцияларға ұқсас болып келеді. Бұл уақытта да баланстың актив және пассив жағындағы баптары бір уақытта бірдей сомаға өзгереді. Айырмашылығы — үшінші түрге жататын операциялар барысында баланстың жиынтық сомасы (актив және пассив бөлімдері) белгілі бір сомаға көбейсе (артса), төртінші түрге жататын операциялар әсерінен актив пен пассив бөлімдері, сондай-ақ баланстың жиынтық сомасы қандай да бір сомаға кемиді.
Мысалы, кәсіпорынның есеп айырысу шотынан бюджетке қосылған құнға салынатын салық үшін 250 (екі жүз елу) мың теңге аударылды.
Осыған байланысты есеп айырысу шотындағы ақшалар және бюджетпен есеп айырысу (қосылған құнға салынатын салық үшін қарыз) деп аталатын баптардың сомалары бір уақытта 250 (екі жүз елу) мың теңгеге азаяды. Сонымен қатар баланстың сомасы да 250 (екі жүз елу) мың теңгеге кемиді.
