Мектеп практикасына экология негіздерін ендіру мәселелері
Әмірбек Ә.А.,- профессор
Байсейітова А.,- аспирант, Шымкент
Табиғат – адамға қажет, баға жетпес байлық. Ол-ырыс пен мол қазынаның қайнар көзі. Табиғат біздің санамыздан тыс тірек болып тұрған болмыс, әсем дүние. Шыр етіп дүниеге келген жері мен кіндік қаны тамған киелі топырағы қандай адамды болмасын ойландырмай қоймайды.
Табиғаттан ғажайып, одан сұлу, одан бай алуан түрлі жаратылған, оған тең келер ешнәрсе жоқ. Адам баласы табиғат құшағында тіршілік етіп, өмір сүреді. Жануарлар, өсімдіктер дүниесі судағы тіршілік жанды-жансыздардың бәрі адамзат тіршілігімен кіндіктес. Табиғаттың қилы сырлары, қойнауындағы бар байлығы адам игілігі, тіршілік үшін жаралған. Тіршілік көзінің төрт түрі бар: су, жер, ауа, күн.
Жер – қасиетті атау. Жер – адамзаттың мәңгі мекені, ортақ үйі. Жер адамның асыраушысы, сол үшін адамның жерге деген көзқарасы, махаббаты, қадірі мен құрметі, жанашырлығы, аялы алақаны ерекше.
Ендеше осы ортақ үйімізге жанашыр жүрек, қамқор қол керек. Бұл кеудесінде жаны бар әрбір азаматтың ақ адал борышы.
«Сулы жер – нулы жер», «Жылап жүріп арық тазаласаң, күліп жүріп су ішесің » деген халық сөздеріндегі – сусыз өмір жоқ, суды пайдаланбай ешбір халық шаруашылығы алға баспайды. Сол себепті халық суды өмір нәрі, денсаулық кепілі деп санайды.
Қай қоғамның болмасын басты байлығы – адам. Ал, сол байлықтың ұзақ ғұмыр кешіп, жалғасын табуы үшін ағзасына мықтылық пен беріктік, қалыпты ырғағы, деніне саулық керек. Осы денсаулықтың ең басты кепілдерінің бірі – қоршаған ортаның тіршілікке керек ауаның, судағы тұтынатын азық-түліктің экологиялық тазалығы. Былайша айтқанда – жанның да, тәннің де тазалығы денсаулыққа кепіл бола алады.
Барлық адамдар экологиялық таза, қаіпсіз ортада өмір сүруге құштар. Олар жан-жақты әлеуметтік қызмет көрсетуін қалайды. Қоршаған ортамыздың жақсы болуы, табиғаттың өз қалпынеда сақталуы, жердің, судың, ауаның радиациялық заттармен уланбауы жалпы тіршілік мекені – Жер планетасының бүлінбеуі қазіргі жанашырлық жұмыстарымызға байланысты.
Экологиялық қауіпсіздік – ұлттық қауіпсіздік деп тегін айтылмаған ғой. Сондықтан елді, жерді, туған өлкемізді ластамай, таза сақтауға оны келер ұрпаққа табиғи қалпында қалдыруға тырысқанымыз жөн. Біз табиғаттың бір бөлшегіміз, одан өзімізді бөліп алып қарауымызға еш болмайды. Егеменді ел, дербес мемлекет болған күннен бастап кеңес одағы кезінде әртүрлі экологиялық апаттарға ұшыраған кең байтақ жерімізге қорғау, қалпына келтіру сияқты кезек күттірмейтін мәселелерге үкімет және аьалған проблемалар саласындағы мекемелер мен жауапты қызметкерлер тарапынан көп көңіл бөлінуде.
Табиғатымызды таза, көркем, байқазыналар қалпында сақтап қалу үшін жоғары оқу орындарында оқитын студенттер қауымына экологиялық білім берудің маңызы зор. Атамыз қазақ қоршаған ортаны «Табиғат – тал бесігің» деп бекерге айтпаған. Ендеше экологиялық білім берудің негізгі мақсаты қоршаған ортаны қалыпты жағдайда сақтауға жеке азаматтардың жауапкершілік сезімдерін арттыру, әрбір адамды экологиялық сапалылыққа тәрбиелеу. Экологиялық проблеманың туу көзі — әлеуметтік-экономикалық факторлар. Экологиялық білім – табиғат қорғау саясаты және білім беру жүйесінің насихаттаушысы. Қоршаған ортаның күннен-күнгн ластануы және улануы нәтижесінде адамның денсаулығына зиян келтіретін, сондай-ақ төтенше экологиялық жағдай аймағында жасалынған әрекеттер туралы ғылыми мәліметтер беріледі.
Экологияда бір-бірінен бөле-жара қарайтын маңызды буын, басты сала – негізгі тақырып деген болмайды, болуға тиісті емес. Бізді қоршаған ортада, тіршілік мекені табиғат қойнауы ортақ үйіміз – Жер планетасының бетінде бәрі де, бір-бірімен тығыз, үйлесімді байланысты. Сол үйлесімді – сол өзгерістерді, дамуды, қарым-қатынасты терең білу керек. Қазіргі таңда экология мәселесі барлық тұрғыдан алып қарағанда бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі болып отыр. Барлық әлем болып күрескенімізге қарамастан бұл проблема әлі де өзекті күйінде қалып келеді. Республикамызда ерекше қорғауға алынған табиғаты сұлу, әсем өлкелер аз емес. Бірақ оларды кім қорғайды деген сұрақ туындайды.
Табиғат пен адам егіз. Ал адам сол табиғатта өмір сүреді. Адамға табиғатсыз өмір жоқ. Табиғат адам үшін керекті болса, неге адам табиғатты барынша қорғамайды?
Егер сол адам ойланса, табиғатқа, қоршаған ортаға зиян тигізгенін түсінсе – олай істемес еді. Әрине, барлық адамдар осындай деп айтуға болмайды. Азған, тозған, жер, лас өзен – көл, қуарған дала, ауру-сырқау адам, осының бәрі – біздің еліміздің экологиялық құзар шыңның басында тұрғанын көрсетеді. Оның үстіне бізде халықтың экологиялық сауаты нашар. Бұған ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Қазіргі адам өлімінің 20 пайызына тікелей экологиялық ахуал кінәлі» деуі куә.
Ал, қоршаған ортаны бұдан әрі күйзелтуімізге жол бермеуіміз керек. Ол үшін әрбір аймақтағы тұрғындардың экологиялық сауатын арттыру керек. Қазіргі таңда ауа қандай қажет болса, экологиялық білім сол ауамен бірдей қажет.
Біздің елімізде адамдардың құқыөтық білімін көтеру, елбасының стратегиялық бағдарламасын насихаттауда атқарылып келе жатқан жұмыстар өте мардымсыз. Егер халықтың белгілі бір саладағы білімі нашар болса, онда бұл салада сөз қозғаудың өзі бекер. Ал, халықты сауаттандыру үшін экология сабағын орта мектептің әр класына енгізу қажет.
Бастауыш мектеп оқушыларын былай қойғанда, бесінші кластан бастап экология пәнін аптасына бір сағат оқытқан жөн. Орта мектепті бітірушілер экология пәнінен емтихан тапсыруы тиіс. Олай болса, мектепте экология пәнін жүргізуге болады. Сабаққа жергілікті жердегі экологиялық проблемаларға арналған тақырыптар да ендірілуі керек. Алайда, кейбір мектептерде, тек өз облыс көлеміндегі материалдар оқытумен шектелсе, ондай жағдайда оқушының алатын білімі жеткіліксіз болар еді. Сол себепті «Экологиялық білім мен тәрбие беру» тұжырымдамасын басшылыққа алғанымыз жөн.
Экология тақырыбын насихаттауда бұрын істеліп келе жатқан жұмыстың өзі соңғы кезде саябырсып кетті.
«Ойды ой қозғайды» демекші болашақ табиғатты қорғаушы экологтар ретінде орта мектептегі білім және жастардың тағдырлары бізді ойландыруы керек. Жастардың бәрі бірдей жоғары білім болмаса да, орта білім алуы міндет. Сондықтан мектеп қабырғасында жүрген жастарға қосымша мамандық беру жұмысы қолға алынуы керек. Ол үшін аудандық және облыстық білім бөлімдерінде жасалған бағдарламаларға кәсіби-техникалық білім жүйелерін енгізу керек. Сонымен қатар арнайы кәсіби техникалық орта білім беретін арнайы оқу орындарын ауылды жерлерде ашқан жөн.
Осыны айта келіп, келешегімізді, болашағымызды ойласақ – экология сабағын мектеп курсынан жүргізу қажет деп санаймыз.
Экологиялық білім беру – оқушыларды жаңа экологиялық сананы, ойлау қабілетін дамытуды, яғни жаңа экологиялық заңдар мен ережелерді, біліктерді, дағдыларды игеруді ғана емес, сонымен қатар дүниеге көзқарас пен адамгершілік құқықтық сапаларын қалыптастырып, экологиялық мәдениетке тәрбиелеуді мақсат ету. Республикадағы шиленіскен экологиялық жағдай химиялық-экологиялық білім беруді алдыңғы қатарлы мәселелер қатарына қосамыз.
Сондықтан — әр сабақты түсіндіре отырып, оны экологиямен байланыстыру арқылы оқушыларды қоршаған ортаны таза ұстап, табиғатты аялауға баулимыз.
