Топырақ бонитеті диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
Кіріспе.................................................................................................... 4
1.Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы............................................ 6
2. Топырақ бонитетін анықтау әдістері мен тәсілдері....................... 11
2.1 Топырақ бонитеті - Мемлекеттік жер кадастрының
маңызды бөлігі.......................................................................................21
2.2 Топырақ бонитетінің критерилері мен
негізгі принциптері................................................................................30
3. Топырақ бонитетінің балдарын шығару тәсілдері....................... 36
3.1 Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы
жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша шолу..............................45
3.2 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі.......50
3.3 Топырақ бонитетінің (1979ж) Мемлекеттік
әдістемесі ..............................................................................................52
4. Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін)
бағалау.........................................................................................53
4.1 Топырақ бонитировкасындағы және топырақ
зерттеудегі материалдардың жағдайы................................................67
Топырақ бонитировкасын жүргізу жұмысындағы негізгі
көлемі, мерзімі және бағасы................................................................70
Қорытынды...........................................................................................72
Қолданылған әдебиеттер .....................................................................73
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Жер кадастрі
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе.................................................................................................... 4
1.Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы............................................ 6
2. Топырақ бонитетін анықтау әдістері мен тәсілдері....................... 11
2.1 Топырақ бонитеті - Мемлекеттік жер кадастрының
маңызды бөлігі.......................................................................................21
2.2 Топырақ бонитетінің критерилері мен
негізгі принциптері................................................................................30
3. Топырақ бонитетінің балдарын шығару тәсілдері....................... 36
3.1 Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы
жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша шолу..............................45
3.2 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі.......50
3.3 Топырақ бонитетінің (1979ж) Мемлекеттік
әдістемесі ..............................................................................................52
4. Қостанай облысының топырақтарының сапасын (бонитетін)
бағалау.........................................................................................53
4.1 Топырақ бонитировкасындағы және топырақ
зерттеудегі материалдардың жағдайы................................................67
Топырақ бонитировкасын жүргізу жұмысындағы негізгі
көлемі, мерзімі және бағасы................................................................70
Қорытынды...........................................................................................72
Қолданылған әдебиеттер .....................................................................73
Кіріспе
Топырақ дүние жүзіндегі тарихи кезеңдерде дамыған адамзат қоғамдары мен
Бонитеттеу (латынша bonitos – жақсы) , яғни ізгі сапалық
- Карманов И – «Бонитировка деген – ықтималды егіншіліктің
- Гаврилюк Ф – «Бонитировка деген өнімділік қабілетіне қарай
Мемлекеттік жер кадастры жерлік учаскелер туралы барлық мәліметтерді
Учаскелер болса мызғымайтын нысан (объект) – жерлік учаскеге меншіктік
Топырақтарды бағалау жалпы мемлекеттік проблемаға айналып, жер кадастрдың (құжаттар
Ал топырақтарды бағалау болса аталған жер кадастр мәселелерін шешуге
Бонитеттеудің мақсаты ауыл шаруашылық дақылдар және табиғи шөптесіндер мен
1.Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы
Топырақ бонитетін анықтайтын жұмыстар Ресейде ерте кезде жүргізілген. Бұл
1861 жылғы реформадан кейін жердің сапалылығын айыратын жұмыстар жергілікті
П.Костычев (1872) әртүрлі топырақтар сапасын салыстырғанда ерекше назарды олардың
Жергілікті әкімшілікте жерді бағалау жұмыстары әр әдіспен (сату мен
1. Геологиялық (аналық жыныс, қарашірінділі жиектің салыну жағдайлары мен
2. Химиялық (миниралдық құрам және әр топырақ типіндегі қоректік
3. Топырақтың жұту қабілеті;
4. Физикалық қасиеттер
Көрсетілген қасиеттердің әр тобында
Жердің негізгі сапасын бағалайтын ең басты факторға В.Докучаев «Топырақтардың
Топырақтарды бонитеттеу В.Докучаев пікірінше топырақ құнарлылығын анықтайтын көптеген қасиеттерді
Төменқала губерниясы топырағының толық бонитеттеу кестесін Н. Сибирцев құрастырған.
Ғалымдардың пікірінше топырақ-табиғи-тарихи дене, сондықтан оны еңбек объектісі (орны)
1кест- Ресейдің Төменгі губерниясы топырақтарын жалпы бағалаулық (бонитеттік) шкаласы
Топырақтар Бонитеттік баллдар
1 2
Қаратопырақ көтеріңкі тегістіктегі 100-80
Қаратопырақ өзен аңғарлық 100-90
Күңгірт-күрең құмбалшық 80-70
Сұр- күрең құмбалшық 65
Сұр ормандық құмбалшық 55
Күшті күлгінденген құмбалшық 35
Егістік алювилік құмбалшық 50-45
Шоқормандық (борлық) құмбалшық 20-15
Төрт топтық көрсеткіштердің орташа санынан барып топырақтардың соңғы бағалауы
2 кест-Топырақтағы қарашірінді мөлшері мен күздік
дақылдар өніктілігі (Константинов, 1901)
Сынып Топырақтар Гумус,% өніктілік, цга
1 2 3 4
II Қаратопырақ көпгумусты 10 14,8-16,0
IV Қаратопырақ орташагумусты 8 11,5-13,0
VII Қаратопырақ азгумусты 6 6,6-8,2
VIII Азгумысты топырақ 6 5,0-6,6
X Тым азгумысты топырақ С. Захаров (1916) «Қарашірінділі жиектің қалыңдығы және күңгірт түсінің
Г.Тумин (1920) Тамбов облысы қаратопырағындағы қарашірінді мөлшері мен өнік
КСРО-да, жерге жеке меншік алынғаннан соң, топырақтарды бонитеттеу ,
Тек қана 1953 жылғы СОКП Орталық Комитетінің Пленумінен кейін
КСРО ҒА-қ Топырақ институтінің топырақтанушылар ұжымы (С.Соболевтың басшылығымен), біраз
Н.Благовидов (1960) 10 сыныпты топырақтарды бонитеттеудің шкаласын ұсынған: I
1963 жылы КСРО Ауылшаруашылық министрлігі «КСРО топырақтарын бонитетнеудің бағдарламасы
Топырақтарды бағалау жұмыстары Латвия, Литва, Эстония, Белорусь, Украйна, Молдова,
Қазақстанда топырақтарды бонтиеттеу жұмыстары соңғы төрт онжылдық уақытты қамтыған.
ҚР-ң жер қорын басқару Агенттігі ғылыми-өндірістік жерлік орталығының облыстық
3 кест- ҚР-ң ауылшаруашылық қоныстар топырақтарының
орташа облыстық бағалаудың баллдары
NN Облыстар біріктірілмеу-ден бұрынғы Баллдық бағалау
егістік шабын- дық жайы- лым
суармалы суарыл- майтын
1 2 3 4 5 6
1 Ақтөбе 90 44 35 23
2 Алматы 116 49 50 31
3 Шығыс Қазақстан 136 68 62 59
4 Атырау 84 28 26 15
5 Жамбыл 126 54 33 27
6 Жезқазған 98 40 39 18
7 Қарағанды 95 44 41 24
8 Қызылорда 84 28 18 15
9 Көкшетау 134 67 45 35
10 Қостанай 120 60 45 39
11 Маңғыстау - - - 14
12 Павлодар 90 45 53 28
1 2 3 4 5 6
13 Солтүстік Қазақстан 144 75 49 48
14 Семей 110 50 46 32
15 Талдықорған 114 57 53 22
16 Торғай 91 43 30 29
17 Батыс Қазақстан 101 46 45 25
18 Ақмола 104 52 43 21
19 Оңтүстік Қазақстан 125 56 49 23
2.Топырақ бонитетін анықтау әдістетемелері мен тәсілдері
Топырақты бонитеттеудегі кәзір қолданылатын әдістер В.Докучаев принциптеріне негізделген. Олар
Агроклиматтық көрсеткіштер ішінде өнім мен тығыз байланыстыларға 100 С-тан
Ауылшаруашылық дақылдарының өнімі топырақтардың мына физика-химиялық қасиеттері және морфологиялық
Ылғал мен жеткіліксіз қамтамасыз етілген орманды-дала, дала, құрғақ дала
Агроклиматтық көрсеткіштерді агроклиматтық картадан немесе деректі кітаптан (справочник) алуға
Шаруашылықта егіс бір топырақты жерде орналасу сирек, көбінесе
1) бонитеттеуге екі қатарлы шкалалар құрады, оның біреуі өніммен
2) бір шкаланы топырақ қасиеттері мен өнімді қоса құрады,
3) топырақтар бонитеттерін өнім арқылы есептейді де, топыроақ қасиеттерін
ТМД-да негізінен 100 баллды бағалау шкаласы қолданылады. Оны екі
В.Докучаев атындағы Топырақ институты ТМД-лық негізгі топырақтарға арналған аймақтық
Бонитет баллдар мен жанамалы өнімділік, ТМД-ға дәнді дақылдар өсірілетін,
Суармалы егіншілік топырақтарына бонитеттік шкала бөлек жасалынады, онда аталған
Өнік пен топырақтағы қарашірінді қоры арасында тар байланысты П.Адерихин
а) гумустық жиек қалыңдығы мен өніктілік арасында: Краснодар өлкесінде
б) Қаратопырақтың тамыртараған қабатындағы гумус қоры мен өніктілік арасында:
Сонымен топырақтарды бонитеттеудің қазіргі әдістеме негізінен топырақтық, экологиялық немесе
І. Топырақтың белгі сапасында В. Докучаевше «топырақтардың табиғи
ІІ. Топырақтық қасиеттер өсімдіктер үшін өзара алмастырылмайды және әр
ІІІ. Қазақстандағы жыртылатын (игерілген) топырақтардың бонитеттік шкаласын (бағалаулық
Топырақты бонитеттеу жұмысы дайындық –камералды кезең, далалық кезең және
Дайындық-камералды кезеңдегі негізгі мақсат облыс пен өлкеге алдын-ала
Осы жиналған материалдар негізінде, топырақтың қасиеті мен өнімдерінің бонитет
Топырақ қасиеттері бойынша бонитет шкаласын құру үшін ең бірінші
Б = 3н/3м * 100;
Мұнда Б-топырақ баллы; 3н-әрбір белгінің нақтылы көрсеткіші
Бұл жағдайда 100 баллға облыстағы, өлкедегі өнімділік пен
Сонымен қатар облыс бойынша өнімділіктің бонитет шкаласы жасалынады. Ол
Одан кейін ауылшаруашылық дақылдарының көпжылдық өнімділігінің орташа өлшемін есептеп,
Топырақтың жеке белгілері мен қасиеттері бойынша алынған бонитет боллдарын
Іріктеп алынған топырақ қасиеттері бойынша облыс пен өлкенің осы
Далалық кезеңде топырақ бонитетінің жүргізілуін, алдын –ала тәжірибе
Соңғы камералды-аналитикалық кезеңде топырақ бонитеті жұмысына далалық және
Қазақстанда топырақ жамылғысы мен оның диогностикалық белгілерінің әртүрлі болуына
Топырақ бонитетінің мысалы ретінде орманды дала аймағында Н.Ф.Тюменцев тәсілі
Бонитет шкаласын жасау үшін топырақтардың физикалық-химиялық және басқа да
Аналитикалық мағлұматтарға егістік пен басқа да жерге салынған кескін
Топырақ сапа деңгейін бағалайтын көрсеткіштерге:
а) 0-50 см қабаттағы гумустың пайызбен берілген мөлшері;
б) 0-50 см қабаттағы сіңірілген натрийдің жалпы сіңген негіздердің
в) 0-50 см қабаттағы сіңірілген магнийдің, жалпы сіңген
г) 0-50 см қабаттағы орта өлшемдік тұздану типі және
д) қиыршықтастылық;
с) тастылығы;
ж) гидроморфтылық деңгейлер жатады.
Әрбір топырақ түршесінің негізгі балл бонитетін жартымерлік топырақ қабатындағы
Топырақтың жарты метрлік қабатындағы гумус мөлшерін есептеу үшін график
Мысалы, лабороториялық талдаулар бойынша гумустың мөлшері төмендегідей болды делік,
Тереңдік, см
0-10
10-20
20-30
График сызуға және гумустың 0-50 см қабатындағы орта пайыздық
тереңдік,см
5
15
25
Осы мағлұматтар бойынша график сызамыз, графиктегі белгіленген нүктелерді сызықпен
Осындай түсірілімнің арқасында біз қисық сызық аламыз, соның негізінде
Біздің жағдайда, топырақтың үлгі алу тереңдігі 35 см шектелген,
Көп жағдайда нөл нүктесі үшін топырақ кескінінің төменгі шекарасын
Жоғарыда келтірілген график көрсеткіштері бойынша 0-50 см қабаттағы орта
Г0-50=а1+а2+а3+а4+а5/5=z.
Мұнда, а1- әрбір 10 см қабаттағы гумустың көрсеткіші,%;
5 – жалпы алынған қабат саны;
z – гумустың орташа мөлшері, %.
шкаласын жасайды. жайылымдардың өнімділігін анықтап, сол арқылы табиғи шаруашыл
2.1 Топырақ бонитеті Мемлекеттік жер кадастрының маңызды бөлігі
Еліміздің топырақ қоры - халық байлығы. Оны дұрыс пайдалану,
Ең бірінші топырақ санағы біздің дәуірден 300 жыл бұрын
Топырақтарды сапалы бағалаудағы ең басты жұмыстарға топырақтарды агроөндірістік топтау
Агроөндірістік топтау деп топырақтарды бірыңғай агрономиялық қасиеттері мен экологиялық
Агроөндірістік топырақ топтауының жалпы біріккен одақтық, аймақтық және шаруашылықтық
Жалпы біріккен одақтық топырақ топтарын құрғанда құрлықтағы топырақтардың сапалық
Топырақтарды топтарға бөлгенде мынандай критериялық принциптерге сүйенеді; топырақтардың тектік
Топырақтар белгілерін ұқсас біріктіргенде мына көрсеткіштерді есепке алады: ылғал-ауалық,
Келтірілген белгілер мен қасиеттер негізінде шаруашылық территориясында бөлінген агроөндірістік
Топтауды құрғанда-топырақтарды бөлуде мына ретте басшылыққа алуға болады:
Бірінші этапта (рет) топырақтарды 2 топқа бөледі: арнаулы агротехникалық
Екінші ретте бірінші топтаы топырақтарды механикалық құрамына қарай екі
Үшінші ретте, арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілемейтін топырақтардыт
Соңғы реттегі бөлу топырақтардың түрлік айырмашылығына, тектік жиектердің
Арнаулы агротехникалық және мелиоративтік шараларды тілейтін топырақтарды топтағанда әдеттегіде
Агрономиялық жұмыстар практикасында жеке топырақтарды бағалауда өндірістік учаскелердегі топырақ
Агрономиялық көзқарастар бойынша топырақтар жамылғысы құрылымының негізгі үш
Жерлерді жіктеу деп, оларды ауылшаруашылығына жарамдылығы тұрғысынан бөлуді айтады.Ол
Жалпы жерлер төмендегі сипатталған 7 категория мен 37 класқа
II категория- басым шабындыққа жарамды жерлер 4 класқа
III категория- жайылымдық, бірақ жақсарту арқылы басқа ауылшаруашылық
IY категория- ауылшаруашылығына күрделі жақсартудан кейін жарамды жерлер
Y категория – ауылшаруашылығына шамалы жарамды қоныстағы жерлер екі
YI категория- ауылшаруашылығына жарамсыз тік, тас жынысты жерлер.
YII категория- бұзылған жерлер: екі класқа бөлінеді: шымтезекті (торф)
ТМД мемлекеттерінде жер қорларын тиімді пайдалану үшін жер кадастры
Мемлекеттік жер иеленушілердің жерлерін тіркеуді, ауылшаруашылық министрлігі мен департаментіне
Жердің сандық есебінде жерді пайдаланушылар мен жерді иеленушілердің жер
Жердің сапалық есебінде пайдаланатын жерлердің түрлерін (егістік, тыңайған
Топырақты бонитеттеу жер кадастрының маңызды бір бөлігі болып саналады
Жерге экономикалық баға беру дегеніміз ол жерді ауылшаруашылық өндіріс
Жер кадастрының негізгі құжаты болып жерді иеленуге құқық беретін
2.2 Топырақ бонитетінің критерилері мен негізгі принциптері
Топырақ бонитеті деп топырақ құнарлылығының үйлесімді агротехникалық деңгейі мен
Бонитеттеудің негізгі принциптерін В.В.Докучаев қалаған, мұнда әр уақытта және
Негізгі шкалаға пайдаланатын топырақтың диагностикалық белгілері, табиғат аймағына байланысты
Орташа көп жылдық өнім шаруашылықтағы өнімділіктің және тәжірибе станциясы
Бағалау шкаласы екі вариантта құрылады: ашық (жайылған) және жабық
Табиғи жағдайлар мен топырақ жамылғының ТМД жерінде әртүрлі болуына
Негізгі критерилер тобына жататындар: қарашірінді мен азот қоры, негіздер
Қосымша критерилердің негізгілерден айырмасы топырақтық аймақтар мен аймақшаларға сәйкес
Қазіргі көзқарастарға сәйкес топырақтарды бағалау критерилері топырақ – географиялық
Бонитеттің негізгі принципі - ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігіне
Ылғалмен қамтамасыз етілген егіншілікке бұл қасиетке топырақтың жыртылған қабатындағы
Ылғал жетіспейтін аймақтарда (орманды дала, дала, құрғақ дала,шөлейт) ауылшаруашылық
Топырақ құнарлылығын анықтайтын басқа қасиеттері (батпақтану деңгейі, шайлғандығы, эрозияға
Топырақ типтерінің бонитеттеуіне керек нақтылы жоғарыда келтірілген көрсеткіштер, топырақ
Нақты топырақтарды ауылшаруашылық дақылдарының көпжылдық өнімділігін және шабындықтар мен
ҚР-ң Ауылшаруашылық Министрлігі бекіткен, б. «Казпирозем» жобалау институты дайындаған
1) барлық топырақтық параметрлер (тұрақты көрсеткіштер) 0-50 см-ік қабатқа
2) негізгі көрсеткіш болып осы қабаттағы қарашірінді мөлшері саналады;
3) этолон – үлгі (100 балл) ретінде қарашірінді мөлшері
4)шығырылған бағалау баллдары сутектік және қыйыршық тастылық қасиеттерге түзетулік
5) Бонитеттік шкала бастапқы гумустік баллды осы топыраққа тән
Топырақ жамылғысы шөлдік топырақ құралу типіне келетін суармалы аймақта
ІІ. Климаттық факторға ауаның 100 С – ан жоғары
4 кест- Климат пен топырақ құнарлығы және дәнді
Топырақтар (Т.) Атмосфералық түсім, мм Баллдар Дәнді өнім, ц/ге
1 2 3 4
Күңгірт қарақоңыр құмбалшықты-Т. 425 86 21,0
Орташа құмбалшықты-Т. 490 79 15,5
Сол жеңіл құмбалшықты-Т. 485 62 21,6
Тегістіктегі кәдімгі қара ауыр құмбалшықты-Т. 340 55 13,7
Сол орташа құмбалшықты-Т. 300 48 12,1
Оңтүстік қара ауыр құмбалшықты. 400 52 13,1
Күңгірт қарақоңыр ауыр құмбалшықты-Т. 310 49 12,4
Сол жеңіл-Т. 260 39 9,7
Қарақоңыр-Т 250 17 4,3
Ашық қарақоңыр орташа құмбалшықты-Т. 215 17 4,3
Тауалды күңгірт құба ауыр құмбалшықты-Т. 460 43 10,7
Нағыз құба құмбалшықты-Т. 355 30 7,6
Түсіндірме: 4 кесте деректері дәнді дақылдар өнімі жылдық жауын-шашын
Экономикалық факторлар тұқым себу – егін ору науқанының ауылшаруашылық
Тура ықпал тікелей өнік мөлшерінде байқалады. Ал ол болса
Жанамалы ықпал бір жағдайдың қалғандарға қатынас көрсеткішінің айқындалуына байланысты.
Бұл жай басқа өндірістік-шаруашылық жағдайларға қатынас ең аз заңдылықты
Ауылшаруашылық дақылдары өніктілігінің үлгісін (модель) жасауда жиі басқа-да экономикалық
Жалпы алғанда бағалаулық жұмыстарды экономикалық факторлар егіншіліктің дақылдану деңгейі
3. Топырақ бонитетінің баллдарын шығару тәсілдері
Бонитет баллдарын есептеуде В.Докучаевтің кезінен бері екі жол бар.
а)
Мұндағы Б-топырақ балл; Мк- топырақ белгісінің (гумус, N,P,K, т.б.)
Қарашірінді және NPK қоры келесі формула арқылы анықталады:
б)
Қ- қарашірінді қоры, м/ге
М- тектік жиектің қалыңдығы,м;
В- осы түйірлік құрамды жиектің көлемдік массасы;
Р- қарашірінді мөлшері, %,
Ал жылжымалы қоректік заттар (NPK) қоры үшінші формуламен
в) Н = М. 10000 анықталады, мұнда В*А
Н-NPK қорлары, кг/ге;
М- тектік жиек қалыңдығы, м;
В- осы қабаттың көлемдік массасы;
А- NPK мөлшері, мг/кг топырақта.
Есептеп шығарылған жеке белгілердің бонитеттік баллдары өзара салыстырылып, қайсылары
Ю. Федорин (1977) оңтүстік-шығыс Қазақстан (Жетісу өңірі) топырақтарының сапасы
Бұлардың бірлескен өнікке тура ықпалы –R-0,98 болған.
5 кест- Оңтүстік-шығыс Қазақстан (Жетісу) топырақтарының сапасы (балл)
Топырақ
(Т.) өнік, ц/ге 0-50см-гі жалпы саны, м/ге 0-20см-гі фосфор
қара
шірінді Жалпы азот
1 2 3 4 5 6
Нағыз қаратопырақ - 375 24,6 3,6 100
Аз гумусті қаратопырақ 21 270 19,5 3,25 86
Күңгірт қаратопырақ Т. 17 178 11,0 4,9 66
1 2 3 4 5 6
Ашық қаратопырақ Т. 14 110 7,7 4,6 50
Кәдімгі құба Т. 14 84 5,6 3,2 34
Ашық құба құмбалшықты Т. 13 83 4,5 3,6 30
Ашық құба құмайтТ. 9 44 4,1 2,8 24
Кореляциялық баллдардың коэфициенті -r - 0,97 0,76 0,59 0,98
Қазақстан Республикасы топырағының бонитеттік шкаласы бонитет баллдарын жоғарғы
Қарағанды облысы жыртылатын күңгірт қарақоңыр топырақтарының бонитеттік шкаласын шығырғанда
Топырақтардың негізгі бонитеттік шкаласы, тәртіпті түрде қосымша шкалалармен түзетіледі.
6 кест- Іле Алатауының топырақ-климаттық жағдайлары мен ауылшаруашылық дақылдары
Дақылдар өніктің ауытқуы, ц/га Топырақ (Т.) және есептелген өнік
Қос-r Қасиеттер жиынтығы-R
Физикалық қасиеттері; қоректік заттар Атмосфераның су ғылу тәртібі
1 2 3 4 5 6
Күздік бидай 20-48 Шабындық құба,7 0,55 0,66 0,87
1 2 3 4 5 6
Жаздық арпа 6-41 Күңгірт қарақоңыр, 9 - 0,18 0,87
Жүгері дәнді 4-119 Ашық қарақоңыр,7 0,57 0,47 0,82
Қанттық қызылша ауыспалы егісте 300-680 Шабындық құба,8 0,55 0,32
Сол дақыл тұрақты 394-593 Шабындық құба, 6 0,50 0,65
Картоп суармалы 84-269 Күңгірт құба,6 0,67 0,14 0,78
Сол дақыл тәлімі жерде 110-319 Қаратопырақ,11 0,64 0,26 0,80
Жоңышқа, пішенді 18-163 Күңгірт қарақоңыр,9 0,58 - 0,93
Алма ағаш (кг жеміс 1 ағашта) 29-76 Сол топырақтар,8
Аталған топырақ қасиеттерінің қосымша шкалалары, тәртіпті түрде ауылшаруашылығы дақылдар
Соларға қоса, орташа баллдарды алу үшін, критерилер мен қатар
РФ-сы Владимир облысы 1992 ауылшаруашылығының топырақ қасиеттерін бонитеттеу
Критерилер сапасына мына көрсеткіштер алынған : гумус мөлшері-х1;
Топырақ қасиеттері (х) мен дақылдар өніктілігі (у) арасындағы байланыстың
Ауылшаруашылық дақылдарының өнігі қалай ауытқысы қос кореляциялық коэфициентте (r)
Топырақ – климаттық қасиеттер жиынтығы барлық дақылдар өнігіне
Сондай-ақ суармалы жағдайда өніктің топырақ қасиеттері мен тығыз байланысты
Қазақтың ғылыми-зерттеу егіншілік институтінің зерттеулер (1982) ауыспалы егістегі дәнді
Бес танапты дәнді-сүрлі ауыспалы егісте күздік бидай өнімі тәлімі
Топырақты ылғал қоры көктемде танаптарда аз, гумус қоры көтеріңкі
Далалық, әсіресе құрғақ далалық, егіншілікте топырақтардың бонитеттік баллдары
А. Бүкіл Одақтық (бұрынғы), тек топырақ критерилеріне негізделген, біртұтас
Б. Карманов И. Жасаған (1990) топырақ-экологиялық бағалау шкаласында кешенді
г) ТЭИ = 12,5*2(2-V)*П*ДС
Мұнда V – топырақтың көлемдік массасы, г/см3 (орташа 1
Қосымша есептелетін қасиеттерге топырақтың қыйыршықтылығы (тастылық), шайылғандығы, ұшырылғандығы, сутектілігі,
Агрохимиялық көрсеткіштер жыйнағы топырақтың жылжымалы элементтермен (NРК) қамтамасыздану
Суармалы топырақтарға ТЭИ-ін есептеу әдісі тағыда И.Карманов формуласына негізделген.
Қазақстанның тегістігі шегінде келешектегі суармалы аудандардың топырақ қорын бағалау,
В.Қазақстан баушаруашылығы жерлерінің табиғи күшін (потенциалын) бағалау жұмыстарының бірінші
Алма ағаш тіршілігіне жетекші жағдайлар тобына +100-тан жоғары әрекеттік
Екінші кезеңдегі жұмыстарда түзетулік коэфициенттері жиынтығы мен жемістік өсімдіктердің
Г. Көпжылдық екпе ағаштарына кәдімгі егістікке ұсынылған әдіс бойынша,
Д. Тегістік Қазақстандағы келешекте суаруға жарамды аудандардың жемшөптік қоныстар
Е. Шабындық қоныстар мен жайылымдарды бағалауда 1 гектар шабындықтар
Д) Бш=Өш: 0,25 жб, мұнда Бш-шабындық пен жайылымдар баллы;
Дәнді дақылдардың бонитеттік баллдары (Батыс Сібірмен Қазақстан өңірінде) 7-кесте
Топырақтар
1 2 3 4
биік төменгі өнім өсуі,есе
Сұр ормандық 43 40 2,6
Сілтісізденген қара 47 46 2,3
Кәдімгі қара 38 35 2,2
Оңтүстік қара 33 28 2,0
Күңгірт қара қоңыр 30 22 1,8
3.1 Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы жерді бағалаудың принциптеріне
Бұрынғы Одақтағы жер туралы заңның шығуына байланысты (1968ж) одан
1970-1980 жылдары бұл жұмыстар бүкіл еліміз бойынша өрістеді.Дегенмен айта
Бұл жағдайда түсінуге де болатын сияқты. Біріншіден жерді Кеңестік
Еліміздегі топырақты бонитеттеу жұмыстарында қолданылатын негізгі әдістеме, В.В.Докучаев негізін
Жалпы өсімдіктер үшін топырақтың қасиеттері өздерінің маңызы жөнінен әр
Қазақстанда топырақты бонитеттеу жұмыстарының алғашқы бастаушысы болған профессор И.Д.Дәулетшиннің
Қарағанды облысының құрғақ далалы зонасының жыртылған топырақтарын (оңтүстік, гумусты
Ал Қазақстанның далалық суарылмайтын егістік топырақтарын бонитеттеу шкаласын жасау
Ал жердің экономикалық балл бонитеті көпжылдық алынған өнімдер арқылы
Ал топырақтарды бау мен жүзімдіктерге, жайылымдықтар үшін бағалау әр
Топырақты бағалаудың бүкілодақтық шкаласын жасау әрекеті 1990 жылы Докучаев
Міне сонымен кеңестік заманда елімізде тек 1960 жылдары ғана
3.2 Тәуелсіз Қазақстандағы жер бағалаудың жаңа кезеңі
Тәуелсіз алған жылдардың басында-ақ республикамыздың жер туралы заңы қабылданған
Дегенмен бұл заңның да қазіргі нарықтық экономикаға дөп келмейтін
Бұл кодекстегі басты жаңалық – ауыл шаруашылығы мақсатындағы пайдаланатын
Қазақта «иелі жер – киелі» деген әдемі сөздер бар,
Жоғарыда қабылданған республикамыздың жаңа жер кодексіне сәйкес тәуелсіз Қазақстанның
3.3 Топырақ бонитетінің (1979 ж) Мемлекеттік әдістемесі
Топырақ бонитетін анықтайтын (1979) Мемлекеттік әдіс мына формуламен анықталады:
Топырақ бонитеті =
(VI)
Мұндағы:
К –дегеніміз топырақ критерилері
Қарашірінді
Кмех.құр- механикалық құрам
КNа- кебірлік
Ктұз- тұздылық
Ктас- тастылық
Ктоп.қаб.- топырақ қабаттылығы
Кжер.ас.су- жер асты сулары
Мысалы: Кәдімгі қара топырақ Ч2 балл банитетін анықтау.
Т.б. =
Орташа өнім мөлшерін табу үшін мына формула қолданылады.
Өорт.өн.мөл. = (VII)
Мысалы: Өорт.өн.мөл. =
Б = 32
Ө = 14
Ббаға= яғни топырақ бонитетінің 1 баллы
Топырақтың баллы 1 балға төмендесе,
Ө =
Өорт = 55 х 0.43 = 23.65
Өорт = 60 х 0,43 = 25.8
Өнім мөлшерін табу үшін 1 баллдың бағасын кез-келген топырақтың
Сондықтан топырақ бонитировкасы жер бағалаудың негізі болып табылады.
4.Қостанай облысының топырағының сапасын (бонитетін) бағалау
Қостанай облысы – Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бөлігі. Орталық-Қостанай қаласының
Қостанай облысының топырақтары-облыс жерінде алты өсімдік-топырақтық аймақшалар бөлінеді,олар даланың
Облыс жеріндегі топырақ жамылғысының бойлық бағытта белдемдік байланыстағы өсімдік
Ауыл шаруашылығын жақсы жүргізуге және жоспарлауға топырақ құнарлығының сандық
Қостанай облысында бонитет шкаласы қойылғанда негізгі көрсеткішке(0-50см) орта метрдегі
Топырақ құрамындағы бонитет шкаласының дұрыстығы топырақ өнімділігі мен бағасының
Ауа-райы
Қостанай облысы Евразия материгінің орталығында орналасқан, өзінің жылдам континенталды
Аймақ климаты негізінен жазы жылы және қысы суық /шығысында
Атмосфералық түсім мөлшері 500-600 мм-ден 300-350 мм-ге дейін және
Топырақтарына шолу
Қара топырақтың негізгі топыраққұраушы жыныстарына лөс пен лөс тұрпатты
Қара топырақ тегі-жаралуы (генезис) туралы үш болжамды көзқарас (гипотеза)
Қара топырақты дала аймағында табиғи шөптесін өсімдіктер астында жылына
Қара топырақтың гумустілігінен кейінгі белгісі-қарашірінділі жиектің дән-уақ кесекті, суға
Қара топырақ жаралуындағы тағы бір ерекшелік-кескін бойында карбонат тұздарының
Дала аймағында кәдімгі және оңтүстік қара топырақ типшелерін айырады.
Кәдімгі қара топырақ А жиегі қалың /30-40см/, күңгірт-сұр немесе
В1 астында гумус ағыны бар В2 жиекше орналасқан, ол
Оңтүстік қара топырақ дала аймағының оңтүстік бөлегін қамтып, күңгірт-қара
Қара топырақтың химиялық құрамына мына негізгі ерекшеліктер тән: кескінінің
Гумустің мөлшері топыраққұралу жағдайлары мен аналық жыныстар құрамына байланысты
Кремний қышқылы мен бір жарым тотықты қосындылардың таралу жалпы
Қара топырақтың гумуске байлығы, кальцийдің қарқынды биотекті жылжуы, оның
Қара топырақтың жақсы физикалық және суфизикалық қасиеттері оның жоғары
Құрғақ дала аймағының басты типі қара-қоңыр топырақ.
Қара-қоңыр топырақтар қалыптасуы ұзақ, құрғақ жылы жазда және суық,
Типшелер мынандай тектерге бөлінеді: кәдімгі, кебірлі, сортанданған, қалдық сортанданған,
Күңгірт қара-қоңыр тың топырақтарда қарашірінділі жиек қоңыр түсті, кесек
Әдетте кебірлігі күшейген сайын соңғы белгі де үдей береді.
Күңгірт қара-қоңыр кебірлі кермектенген топырақ белгісін қарашірінділі жиектің жоғарғы
Корбанатқа қанық жыныстарда құралған топырақтар карбонатты келеді де, топырақ
Құрғақ дала аймағының басты типі қара-қоңыр топырақ..Қара-қоңыр топырақтар қалыптасуы
Аймақтың басым бөлігі жазық және ойлы-қырлы құрылық, оның бедері
Қара-қоңыр кейіпті топырақ далалық қуаң климат жағдайында, шөптесін өсімдіктер
Кәдімгі қара-қоңыр түпшеде қарашірінді диек жұқалау /А+В=30-40 см/, топырақ
Қалыптасқан қара-қоңыр топырақтардың әдетте лайлы түйірлер тобы кескін бойы
Ашық қара-қоңыр топырақ типшесінің қарашірінділік жиегі алдынғыдан сәл жұқалау
Ашық қарақоңыр топырақтың құмбалшықты түршесінде материалдық заттар мөлшері мынандай
Ауыл шаруашылық дақылдары өніп-өсуін құрғақшылық тежейтін болғандықтан, өнімді егіншілікті
Қара-қоңыр топырақтарды суармалы жағдайда азот, фосфор, ал суарылмайтын
Торғай үстірті /плато/, ұсақ тас төсенішті, қоңыр түсті, көбінесе
Шөлейттік қоңыр топырақтың негізгі тектік ерекшелігі құралу жағдайлары өзгешелігінде,
В.Докучаев /1900/ қара қоңыр және қоңыр топырақтарды әуелі бөлек
Топырақтағы қарашірінді мөлшері мен аймақтық қасиеттердің /кебірлік, карбрнаттылық, сортаңдылық/
Шөлейттік қоңыр топырақ кескінінде әлсіз қабат-қабат түйіртпекті және борпыл
Қарашірінділі-иллювилі жиектен төмен біркелі реңді емес, ақшыл карбонат дақтары
Шөлейттік қоңыр топырақтар арасында құмбалшықтылары мен бірге құмайтты және
Шөлейттік қоңыр топырақтың физикалық қасиеттері қолайсыз, қатты бөлегі түйіртпексіз,
Шөлейттік қоңыр топырақтарды құнарлылығы мен ылғалдылығы төмен болғандықтан, ауыл
8кест-Қостанай облысының топырағының балл банитетін есептеу
Топырақ-тар Индекс Қара-
шірінді
0-50см Негіз-гі
балл Түзету коэфициенттері Негіз-гі балл
М/қ Nа тұз тас топ.
қаб.
қал. Жер аст. Су дең.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Кәдімгі қара топырақ Ч2 тс 4,7 67 0,95 1,0
Ч2 тсСН1 4,5 64 0,95 0,92 - - 1,0
Ч2 глСН3 4,4 62 0,95 0,46 - - 1,0
Оңтүстік қара топырақ Ч1 тсСН2 3,9 55 0,95 0,54
Ч1 глСН3 3,5 50 0,95 0,46 - - 1,0
Қара қоңыр топырақ К3 тс 3,0 42 0,95 1,0
К3 тсСН3 2,8 40 0,95 0,44 - - 1,0
ҚР солтүстік облысындағы балл банитетті есептеудегі, көрсетілген түзету коэфициентінің
1. ҚР солтүстік облысындағы топырақтың сапасын бағалау және балл
2.Әр облыста өзінше түзету коэфициенті сияқты сапаны бағалау белгілері
3. 1979 жылғы методика бойынша ұсақтасты және гидроморфты топырақтарға
Сондықтан, барлық солтүстік облыстарда «өздерінің» түзету коэфициенттері ойластырылған, (1985ж
4.Облыстық филиалдар қосымша келесі қасиеттері мен белгілеріне сәйкес түзету
1)топырақтың механикалық құрамына
2)кебірлігіне
3)корбанатына
4)солодтануына
5)ұсақтастылығына
6)қаңқалығына
7)топырақ ұлпасының қабатының қалыңдығына
8)гидроморфтынығына
9)тау жынысының шығуына
10)комплекстілігіне
11)эрозияланғандығына (алғашқы эрозия)
12)тұздылығына
13) тау жынысының тереңдікте орналасуына
14) қиыршықтылығына
16) жауып кетуіне (су эрозиялық)
17)глейленгендігіне.
1979 ж методикасын қажет ететін түзету коэфициентінің жалпы
5.Солтүстік облыстағы суарылатын топырақтың қойылған балл банитетін әртүрлі топырақтың
Осындай жағдайларда 1979 жылғы методика Солтүстік филиалындағы топырақзерттеушілерді қанағаттандырмағандықтан
Методиканың өзінше өзгеруі Орталық органның келісімінсіз (Гос НПЦзем) жүргізілгендіктен
Сондықтан, өздерінің облыстық түзету коэфициенттерінің қойылуы мынаған әкелді, топырақ
Бұл жағдай ұзамай шешілуі керек. Біздің көзқарасымыз бойынша, Облыс
Онымен бірге қарашіріндінің этолонды көрсеткіштеріне түзету жұмыстарын жүргізу керек,
Ал түзету коэфициенттері бойынша мыналарды көрсетуге болады:
1.Оқығаннан кейін мына түзету коэфициенттерін анықтауға және талдауға қолдану
2.Түзету коэфициенттерінің ұсақтастылығына, тастылығына, қаңқалы, қиыршықтылығына.
3.Глейлену критериін жер асты суына (гидроморфтыға) қосу керек.
4.Климаттық жағдайы- космостық факторлар, яғни топырақ емес, олар «жер»
4.1 Топырақ бонитировкасындағы және топырақ зерттеудегі материалдардың жағдайы.
Республикада әр кезеңдегі топырақ зерттеу құжаттары 182,5 млн.га аумақты
Қазіргі уақытта ауылшаруашылығына арналған топырақ зерттеулері әр жылға толығымен
1986 ж. дейін әртүрлі сатыдағы топырақ зерттеулері 178 млн.га
1986-2002 жж. аралығында топырақ зерттеулерінің ауданы 53,9 млн.га,
1986-2002жж. егістікте өткізілген топырақ зерттеулерінің ауданы 15,8млн.га, ауылшаруашылығындағы жерлердің
1986 ж. топырақ зерттеулер бонитировкамен қосылып жүргізілді, негізінен, ертеректе
Топырақ бонитировкасын жүргізу жұмыстарындағы негізгі көлемі, мерзімі және бағасы.
«Қазақстан Республикасында Ірімасштабты топырақ зерттеу инструкциясы» бойынша (Алматы қаласы,1995
Ауылшаруашылық құрылымдағы кәсіпорындардың көбеюіне байланысты, жер учаскесіне деген ауылшаруашылық
Бірінші кезекте (2003-2005ж), ауылшаруашылық жерлерге арналған құжаттарды жаңарту
Жылдағы ізденістер көлемі 5млн.га құрайды және 90 жылдардағы зерттеу
Болашақта (2006-2010жж.) 1986-1990жж. жүргізілген ауданы 24,3 млн.га ,
Одан кейін 1991-1995жж. жалпы ауданы 37,4 млн.га,
Топырақ зерттеу құжаттарын жаңарту жұмыстары топырақ бонитировкасымен бірге жүргізілуі
Көлемі, мерзімі және жұмыстардың бағасы келесі кестеде көрсетілген.
Қорытынды
Бонитеттеу нәтижесі топырақтарды егіншілікке игергенде құнарлылығында мүмкін болатын өзгерістерді
Топырақ зерттеу кезінде оның басқа топырақтармен салыстырылғандағы өнім беру
Топырақ бонитеттеу үшін оның барлық қасиеттерін толығымен зерттеп, топырақтың
Топырақты бонитеттеу экономикалық бағалаумен жалғасады, ол деген-жер қорының құрамды
Қолданылған әдебиеттер
1. Оспанов Бақыт, Жамалбеков Есбол. «Қазақстан жер қорлары, оларды
2. Тазабеков Тілепбай «Топырақтарды жақсарту, бағалау және қорғау». Алматы:
3. Жамалбеков Е.У., Білдебаева Р Н. «Жалпы топырақтану және
4. Тазабеков Т.Т. «Топырақ географиясы». Қазақ мемлекеттік Аграрлық унив-ті
5. Давлятшин И.Д. «Принципы и критерии бонитировки почв. Алма-Ата:
6. Антропов, Виктор Николаевич, Каржанов Курмангали Д. «Бонитировка и
7. Родомакин, Александр Федорович и Федорин Ю.В. «Качественная
8. Ю.Г.Евстифеев. «Почвы казакской ССР выпуск 6
11
