Қырғи қабақ соғысы реферат
Кіріспе
Төрткүл дүниенің түкпір – түпкіріне тарап кеткен бүгінгі жүз алпыс миллиондай түрік тілдес халықтардың түп атасы – көне түріктердің рухани өмірі қанша күрделі болғанымен, ол бабаларымыздың табиғат пен туған жерге деген сүйіспеншілігін, сауаттылық пен білікке ұмтылған құлшынысын, ел тұтастығын сақтауға деген талпынысын паш ететін ертедегі тарихымыздың жарқын беттері болып табылады.Сондықтан да көне түріктердің дүниетанымын, рухани қазынасын тұтас, әрі жан-жақты зерделеу заман талабынан туындап отырған мәселе. Оны зерттеу-игілікті
іс деп есептеймін.
Көне түріктердің уақытты белгілеу жүйесі олардың жазба ескерткіштерінде айқын көрініс береді. Қазіргідей 24 сағаттық тәулік түсінігі болмаңанымен, күн мен түнді айырып, бөлек санаған.
Түндер ерекше жағдайда, мысалы, тунде болған маңызды болған маңызды оқиғаны көрсеткен кезде болмаса, есепке алынбаған. Қытайдың Чу әулеті жылнамасында түрікдердің жыл санауы жайлы:«Олар уақытты көгерген шөптің шығуы бойынша есептейді және дылдың жүйелі ауысуын білелі »,- деп жазылған. «Жас от» деп көне түріктер жайқалңан жасыл шөпті атаңан.Осы жас от шыққанла мал төлдейтінін байқаңан малшылар «бірінші,екінші, үшінші... жас от» деп мал жасын айыратын болңан.Андолы түріктері әлі күнге дейін осылай жас айырады, мысалы, «оңан үш жасыл» де
ген секілді. Адам баласы жасы әрине, жылдың кез келген мезгілінде туулуы мүмкін болңандықтан, жасыл желеңмен өлшеуге келмейді.Көктем көне түріктерде жыл басы болып есептелгендіктен адамның неше жыл жасағаны, қанша жыл басын, көктемді қарсы алғанымен өлшенетін болған.(1) «Мен,Төп-апа, 15 жасымда қытйлардың тәрбиесіне алындым...Менің 67-де, құлағым тас керең болды»(2), –деген енисей ескерткішіндегі жазу немесе «Күлтегіндегі»: «Інім Күлтегін жеті жаста қалды. Он жаста Ұмай текті шешемнің бағына інім Күлтегін ер атанды» - деген жолдар көне түрі
ктердің өздерінің жас ерекшелігін ажырата алғандығына дәлел бола алады. «Алтынкөл I және II ескерткіштері текстінде: «Апам мені он ай бойы көтерді.Мен ұл болып туылдым.Мен жауынгер болып өстім»,- делінеді(3). Көне туріктердін есептеу жүйесіне шаққанда он ай, яғни жаңа айлдың он рет тууы біздің қазіргі тоғыз айға сәйкес келетін болған. Мұнда ешқандай қателік жоқ. Жоғарыда келтірілген мәліметтер көне түріктердің жүктілікті айдың тууына қарап айқындағанын аңғартады. Түрік тайпалары он екі жыл уақытты мүшел деп атаған. Мүшелдің шығуы
мен дамуын арнайы зерттеген француз ғалымы Э.Шаванн(1865-1918) өзінің «Түркілердің он екі жылдық мүшелі (1916) атты еңбегінде мүшел есебін ойлап тапқан түріктер деген қорытынды жасаған.» Күлтегін ескерткішінде: «Қой жылы өлді, мешін жылы осы тасты орнаттық»деген жазу бар. «Қырғыздар он екі хайуан арқылы белгілейді»,- дейді қытай жылнамашылары(4). Демек, көне түріктер мүшел есебін өте жақсы білген. Халық күнтізбесін зерттеуші ғалым М.Искаков Орхон түркілерінің мүшелінде он жыл болғандығын, он саны олардың ескерткіштерінде өте көп айтылат
ындығын, мешін мен ұлудың мүшелге кейін қосылғанын дәлелді көрсеткен(5). Мүшелге байланысты әр түрлі жосықтар болған. Мысалы, қой жылы туғандар қойды, сиыр жылы туғандар сиырдды, жылқы жылы туғандар жылқыны бауыздамаған. Бұлд жосықтар Махмұд Қашғаридің «Диван лұғат әт- түрікінде» де айтылған(6).
Жалпы тақырыптың мақсаты - көне түріктердің жыл
Жұмыс түрі: Реферат
Пәні: Жалпы тарих
Жұмыс көлемі: - бет
-----------------------------------------------------------------------------------
РЕФЕРАТТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Төрткүл дүниенің түкпір – түпкіріне
Көне түріктердің уақытты белгілеу жүйесі
Түндер ерекше жағдайда, мысалы, тунде болған
Жалпы тақырыптың мақсаты - көне
Міндеттері:
- Көне түріктердің
- Мүшелдің жалпы сипатын
- Көне түріктердегі айлар жүйесіне назар
- Көне түріктердің жыл санауын зерттеу
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, 2
Түріктердегі жыл санаудың шығу тегі.
Түріктер жыл санауында мүшел ерекше орын
Жылдардың мүшелдеп санау ресми түрде қашан
Мүшел - түріктердің жыл санау жүйесі.
Он екі жыл уақыт мүшел деп
1-жыл- тышқан
2жыл-сиыр
3жыл-барыс
4жыл-қоян
5жыл-ұлу
6жыл-жылан
Мүшел аяқталып, енді одан әрі 13-жылдан
Қаңтар мен ақпан ежелгі түркілерде «ұлығ
Қорытынды.
Сонымен көне түріктер дәуірі немесе
Тарихи – хронологиялық алғанда бұл
Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырушы дәнекер
Осыған орай түркі өркениетінің бір белгісі
Мазмұны
I Кіріспе
1.Өзектілігі
2.Деректемелік негізі
3.Тарихнамасы
4.Мақсаты мен міндеті
5. Жұмыстың құрылымы
II Негізгі бөлім
1.Көне түріктердегі жыл санаудың шығу тегі
2.Мүшел – түріктердің жыл санау жүйесі
III Қорытынды
IV Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Базен.Л. Человек и понятие истории у
Гумилев.Л.Н. Көне түріктер 340б.[2].
Малов.С.Е. Памятники древнетюркской письменности.С.13.[3]
Базен.Л. Концепция возраста у древних тюркских
Малов.С.Е Енисейская писменность тюрков.С29-33.[4].
Кляшторный.С.Г. Стела Золотого озера //Turcologia.Л., 1976.С.261-262[5]
Бичурин.Н.Я. Собрание сведений...Т.1.С.359.[6]
Искаков.М. Халық календары. - Алматы,1963. 197-199б.
Айдаров.Ғ. Күлтегін екерткіші «Ана тілі» А-1996.
Махаева.А.Ш, Көне түріктердің рухани мәдениеті.- А,2002ж.
Д.Г.Савинов. Государство и культурногенез на территорий
Қазақстан Респупликасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Баяндама
Тақырыбы: Көне түріктердегі жылсанау мәселесі
Орындаған: Садуақасова.М.Б. Тарих факултетінің 1курс студенті
Ғылыми жетекші: т.ғ.д., доцент Махаева.А.Ш.
Алматы - 2008ж