Қазақ әдеби тілінің нормалану дәрежесі диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
I. Кіріспе...........................................................................................................3
II тарау.
2.1. Тілдік норма және тіл мәдениеті...........................................................10
2.2. Тілдік норма және әдеби тіл нормасы туралы ұғым........................................................................................................................13
2.3. Норманың өлшем-шарттары (критерийлері)...........................18
2.4. Әдеби тіл норманың түрлері (жазу, айту және грамматикалық норма).....................................................................................................................24
2.5. Әдеби тіл нормаларының вариаттары мен дублеттері...............................................................................................................34
2.6. Окказионализм (бір қолданар) сөздер............................................................................................................43
2.7. Узус пен окказионализмдер оппозитивтік (қарама-қарсы тұрған) тіл бірліктері.............................................................................................48
ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................54
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР................................................................56
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тілтану
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ
I. Кіріспе...........................................................................................................3
II тарау.
2.1. Тілдік норма және тіл мәдениеті...........................................................10
2.2. Тілдік норма және әдеби тіл нормасы туралы ұғым........................................................................................................................13
2.3. Норманың өлшем-шарттары (критерийлері)...........................18
2.4. Әдеби тіл норманың түрлері (жазу, айту және грамматикалық
2.5. Әдеби тіл нормаларының вариаттары мен дублеттері...............................................................................................................34
2.6. Окказионализм (бір қолданар) сөздер............................................................................................................43
2.7. Узус пен окказионализмдер оппозитивтік (қарама-қарсы тұрған) тіл бірліктері.............................................................................................48
ҚОРЫТЫНДЫ...............................................................................................54
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР................................................................56
К І Р І С П Е
Қазақ әдеби тіл білімінде әдеби тілімізді алғаш зерттеушілер және
XX ғасырдың 40-жылдарына дейін әдеби тіліміздің тарихын зерттемек түгіл,
Профессор Қ.Жұбанов «Абай – қазақ әдебиетіміздің классигі» дейтін мақаласында
Қазақ тілі білімінде әдеби тілге байланысты алғаш пікір айтқан
Жазба әдебиетімізді, әдеби тілімізді қалыптастыруда Абай, Ыбырай атқарған тарихи
Қазақ халқының ғасырдан ғасырға жалғасып келген көркем ойының, рухани
Ұзақ ғасырлық тарихы бар жалпы халықтың ауызекі тіліміздің баспасөз
Халқымыздың тарихындағы тұңғыш мерзімді баспасөз 1870 жылдан бастап 1882
«Жаңадан қосылып шығарұлмыш Ақмола облұсының чығарылып жүрген газетіне. Чығарылып
«Дала уалаятының» тұңғыш санында жарияланған осы хабарды бұдан 18
«Түркістан генерал губернатырының бұйрығы бойынша Ташкент шаһарында қазақша, сартша
Алдыңғы үзіндіге қарағанда соңғының тілі әлдеқайда таза, қазіргі әдеби
Қазақ тіліндегі басылым деп аталатын мұндай туындылардың тілдік қоспа
Сөйтіп, еңбектері сөз болған ғалымдардың барлығы да алдымен әдеби
А.Ысқақов әдеби тіл мен ауызекі тіл (халықтық тіл) арасына
Елуінші жылдардың аяқ кезінен бастап әдеби тіл мәселелері жайында
Әдеби тілге беріліп жүрген анықтамалардың барлығында да оның негізгі
Норма жөніндегі мәселе - өзіндік елеулі қиындығы бар проблема.
Ғалымдардың айтуын негізге алып, норманы жалпыға ортақ («общепринятое»), не
Бұл сұраққа жауап беруден бұрын норманы кейбір ғалымдар «ереже»
Әдетте «ереже» дегенді қолдан жасалатын қағида деп түсінеміз. Сол
Ал, орыс ғалымы Е.С.Истрина: «Норма деген түпнұсқаның беделдігімен және
Т.Қордабаев «Нормалаудың аясы тек алфавит, орфография, пунктуациялармен шектелуге тиісті»
С.Исаев: «Әдеби тілдің ең басты белгісі – оның өңделген,
Осындай ғалымдардың пікіріне қарап, қазақ әдеби тілінің нормалану дәрежесі
Осы әдеби тіл норманың өзі көптеген ғалымдардың зерттеу нысанына
М.Балақаевтың «Қазақ әдеби тілі және оның нормалары» Алматы, 1984
II Т А Р А У
2.1. Тілдік норма және тіл мәдениеті
Тілдік норма, бір қолданыстағы сөздер, яғни окказионализм дегеніміз не?
«Мәдениет» деген сөздің семантикасында «дұрыстық», «түзулік», «тәртіптілік», «жүйелілік», «реттілік»,
Тіл мәдениеті, ең алдымен, әдеби норма дегенге тікелей қатысты.
Сөйтіп тіл мәдениеті дегеніміз – сөздерді дұрыс орнымен қолдану
Тіл мәдениеті атқаратын міндеттерінің бірі – қай қолданыс бұл
Тілдік норманың өзі «дұрыс» деп бағалануы үшін ол тілдің
Тіл мәдениетін статикалық тұрғыдан, яғни қазіргі күй-қалпын әңгіме еткенде,
2.2. Тілдік норма және әдеби тіл нормасы туралы ұғым
Тіл байлығы, тілдің икемділігі оның қоғамдық қызметінің ұлғая түсуімен,
Тілдік нормак тілдің ішкі заңды жүйелері негізінде дамып қалыптасады,
Қазақ әдеби тілі халық тілінен өзіне керегін таңдап-талғап, сұрыптап
«Кітаби тіл» үлгілерінде нормаға айналып, өте жиі кездесетін мағлұм,
Әдеби тілдің ертеректегі кезеңінде нормаға айналмаған кейбір сөз қолданыстары
Әдеби тіл тарихында үйреншікті болмаған нормаға жатпайтын сөздер мен
Қазақ халқының қазіргі әдеби тілі халықтың ауызекі тілі негізінде
Жоғарыда айтылғандардан шығатын тағы бір қорытынды мынау: әдеби норма
Тіл мамандары әр алуан сөздіктер, оқулық, оқу құралдарын жазғанда,
Тілдің дыбыс жүйкі, сөз байлығы, сөз мағыналары, тілдің грамматикалық
Қазақ әдеби тілі халық тілінен өзіне керегін таңдап талғап,
Әрине, «реттілік, жүйелілік» дегеннің өзі тіл қолданысының көрсетілген түрлерінде
Сол сияқты сөз варианттарының еркіндеу қолданылуы ауызекі сөйлеу тілінде
Жалпы әдеби тіл мен сол тілдің көркем әдебиетінің нормалары
Сөйтіп, жүйелілік, реттілік болып танылатын норма тілдің барлық көрінісінде,
2.3. Норманың өлшем-шарттары (критерийлері)
Норма деп тану үшін «әлеуметтік бағалау», яғни сол тілде
Тілдік норма деп тану үшін оған қойылатын шарттар (мәже)
Шарттардың бірі – норма сол тілдің табиғи, құрылымдық өзіндік
Норманың екінші шарты (мәжесі) – тілдің қатынас құралы ретінде
«Жаппай қолданыс» дегенді жиі, актив қолданыс дегенмен шатастырмаған жөн.
Норма деп танудың үшінші шарты – оның әлеуметтік қолдау
«Көпшілік қолдауы» дегеннің өзі біршама шартты: норма ауысу кезеңінде
Көпшіліктің жиі қолданысы арқылы кейбір бейнорма құбылыстардың дағдысы айналып
Норманы айқындаудың тағы бір критерийі – тілдік тәсілдердің мағына
2) Синтаксистік құрылыста бастауыш пен баяндауыштың қиысуы, әрі жүйелі,
Сен – темір де, мен – көмір,
Сен – арыстан, мен қабылан
(Қазыбек)
Сен салар да, мен салар
Атқа шөпті кім салар?
(Мәтел)
3) Екі түрлі дыбыстық құрамда айтылатын о бастағы бір
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанды көңілге
Ықыласпен тоқылық
(Ы.Алтынсарин).
Мекен іздеп жігіттер кел-кетелі,
Ортасында Көктөбе белгі етелі...
(Қозы Көрпештің «Жанақ нұсқасы»).
М.Әуезовтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының тағы бір
Норманы айырудың тағы бір критерийі белгілі тілге жаңадан енген
1) Октябрьден кейін пайда болған жаңа ұғымдарға лайық көптеген
2) Орыс тілінің игілікті әсерімен синтаксисте бұрыннан бар модельдерге
Сөйтіп, тілдік норманы айқындаудың критерийі бірнеше болғанда, соларды баянды
1) кодификация жолы (тілдегі заңды құбылыстарды оқулық және басқа
2) Теңдестіру жолы (тілдік құбылыстарды ресми түрде қабылдап, оларға
Міне, тілдік нормаға қойылатын шарттар (критерийлер)ғ яғни норманың басты
2.4. Әдеби тіл норманың түрлері (жазу, айту және
грамматикалық норма)
Біз қазақ тілін енді кемелденген, бай тіл деп те,
Мәдениет, оқу-ағарту, ғылым, әдебиет, өнер халықтың тағы басқа рухани
1) баспасөз тілінің мәдениеті, оған жазу мәдениеті;
2) сөйлеу тілінің мәдениеті, оған орфоэпия – дұрыс сөйлеу
Сөйтіп, тіл мәдениеті халықтың жалпы мәдени дәрежесімен, әдеби тілдің
Қазақ тілінің нормаларын айырып тану критерийлері туралы айтқандарымызға мысалдар
Мұндайда орфографиялық ережелер фонетикалық принципке сүйінбейді, ал морфологиялық принцип
Тілдегі әр уақытта осылардай таразының басы қай жағына ауса
Фразалық тіркестерден біразы, әдетте, әрбіреуі сөздің бейнелі, нысаналы болмасы
Әдеби тіл нормаларын сақтап, ресми түрде қабылданған жұртқа ортақ
Орфографиялық нормалардың ғылыми негіздерінің бірі тілдің заңдылығы болса, тағы
Осындағы көптомдығы, бүкілодақтық, көркемөнерпаздар сөздерінің құрамындағы жеке сөздердің бірігуіне
Сондықтан олар белгілі сөздермен шектелмейді. Нормаланған сөздермен қатар әлі
«Қазақ әдебиеті» газетінің беттерінен мынандай сөздерді кездестіреміз: кішіпейіл, ақжарқын,
Күрделі сөздердің бәрін бірдей біріккен сөздер біріктіріп жаза беруге
Орфоэпиялық нормалану. Қазақтың бүгінгі ұлттық әдеби тілі ауызша және
Ал ауызша әдеби тіл – бұл әдеби тілдің бір
Ал біздің заманымыздағы шаршы топ алдындағы «шешендік сөздердің» айтылатын
Бұл проблема да ғылымның, оның ішінде тіл білімінің нысаны
Қазақ тілінің орфоэпиялық заңдылықтарын танып білу мен зерделеп-таныту нормаларын
Сонымен, орфография мен орфоэпияның бір-біріне ұқсас жақтары бар: екеуі
Грамматикалық нормалану. Қазақ тілінің грамматика саласындағы құрылымдық заңдылықтары біздің
Қазақ тілінің өзінің ішкі даму заңдылығы бойынша кейбір морфологиялық
Жалғаулық шылаулардың актив қолданылуы да соңғы XX ғасырда дамыды.
Жазба әдеби тіліміздің ілгері кезеңдерінде өткен шақ есімшенің оғұздың
Морфология саласындағы нормалану жайын сөз еткенде кейбір жұрнақтардың активтеніп,
Морфологиялық нормалардың бүгінгі күй-қалпын анықтау үшін, сөз жоқ, кешегі
Синтаксис саласына келсек, мұндағы нормалану процесі де едәуір қарқынмен
Ал көркем әдебиеттегі синтаксистік құрылыстар мен құрылымдар сан түрлі
Сонымен, грамматикалық құрылыстардың жүйелі нормалары халық тілінің табиғатында бар
2.5. Әдеби тіл нормаларының варианттары мен дублеттері
Әдеби тіл нормаларында қарастырылатын үлкен мәселелерінің бірі олар варианттар
Тілдегінің бәрі жіпке тізген моншақтай қаз-қатар жұмсала бермейді, жазық
Осылайша, өзге тілден ауысқан сөздердің әдеби бола жүріп, кейін
Егер өзге тілден ауысқан сөздер тікелей әдеби тілге енбей,
Осылайша, ауызекі тілде сөздердің айтылуы әдеби тілге еніп қалыптасса,
Сөз варианттарының түрі көп. Оның тағы бір түрі дублет.
Дублет сөздердің варианттылық қатарларының құрамына әр түрлі болатыны мәлім.
Сонымен қатар біраз дублет сөздерге түрлі мағына телу арқылы
Осылардың алдыңғылары көпке ортақ, әдебиетте жиі қолданылады да, соңғылары
Дегенмен, жарыспалы сөздердің санын барынша азайту керек. Ол үшін
Жарасқа бардым,
Күнде айғай салдым
Қазіргі баспасөзде айқай сөзінің айғай болып та жұмсалу арасы
Мысалы:
Буынсыз тілің,
Буулы сөзің
Әсерлі адам ұғлына,
Кісінің сөзін
Ұққым-ақ өзің
Қисығын түзеп тұғрыға
(Абай).
Кейбір атаулар әдеби тіл тарихында, ауыз әдебиетінде түрліге аталып,
Кентті жерді жайлаған
Үзілмейді базары
Қайда қалмас жігіттің
Өлгеннен соң мазары?
(Қобыланды батыр)
Мұндайлар историзм, диалектизм. Орайында керекті жерінде қолданылуы мүмкін, бірақ
Вариантты дублеттерді сұрыптап, бір сыңарын әдеби тілдің нормасына айналдырудың
Жуан-жіңішке вариантты дублеттер
а-е а-ә аралас
норма
ауытқу норма ауытқу норма ауытқу
абыржу әбіржу әжуа ажуа әрдайым әрдәйім
абзал әбзел әбігер абыгер жермеңке жаомеңке
аруақ әруақ әбдіре абдыра әрекет қарекет
абжылан әбжылан әжім ажым әріп қарып
жай жәй жәдігөй жадыгөй әзірет қазырет
жайшылық жәйшылық бәйшешек байшешек әділет ғаділет
қария кәрия бәйтерек байтерек әділдік ғаділдік
қартамыш кәртеміш кәрі қары ащы әщі, ашты
қаһарман кәрін нәтиже
шәлі натижа
шалы куәлендіру
әлдеқашан қуаландыру
алдақашан
п-б вариантты дублеттер
норма ауытқу норма ауытқу
бітір пітіру палау балау
балуан палуан балуан палуан
бұйда пиды пейіл бейіл
пенде бенде бесене нәкене
биязы пиязы бәленше паланша
байымдау пайымдау бәлекет пәлекет
әдеби норма әдеби емес, ауытқу әдеби норма әдеби емес,
кішкене бітеген елек емезер
зер, дәу, үлкен нән иінағаш күйенте
тіпті, өте ірә/іре шұбат қымыран
бәкі шаппа тамақ ауқат
Бұл кестелерге қарағанда, сөздердің нормалық дыбыс құрамын не жуан,
Фразеологизмдердің варианттары.
Қазақ тілі сөдік қорының аса маңызды бөлшегінің бірі –
Алайда қос орамды фразеологизмдердің қайталама сыңарларын, бірыңғай тұлғада тұрғанымен,
Фразеологизмдердің лексикалық құрамын жаймалап қолданудағы ерекше бір тәсіл екі
Фразеологизмдердің мазмұн тұрғысынан нормадан ауытқуына, біріншіден, олардың мағынасы контекстің
Системе тұрғысынан қолдау таппаған фразеологизмдердің нормасын бұзуды, яғни фразеологизмдердің
Лексикалық құрамы көнерген сонда бар санатта жоқ деген фразеологиялық,
Жасым жетіп он беске,
Кірер ме екем кеңеске.
Ерегескен дұшпанмен,
Шығар болсам күреске.
(Ақтамберді)
Мұндай қолданысқа қарағанда санатқа кірді, санатқа қосылды, кеңеске кірді
Фразеологиялық сөз орамдарының жаңғырту, жоғарыда айтылғандай, белгілі бір уәжге
Әдеби тілдің нормасына дағдыланған оқырман одан жөнімен ауытқуды жөнсіз
2.6. Окказионализм (бір қолданар) сөздер
Құрылымдық нормаға да, қолданыстық-стильдік нормаға жатпайтындай болып көрінетін сөздердің
«Мұндай сөздердің бір-ақ рет, жағдайға байланысты жасалатынын терминнің өзі-ақ
Міне, атаудың осындай әр түрлілігі сияқты окказионалды сөздер туралы
Көркем әдебиетте, әсіресе өлең тілінде жазушы мен ақын айтпақ
Мысалы, ақын Кәкімбек Салықовтың:
Бір ақын бір ақыннан ақынырақ,
Өйткені ол жүрекке жақынырақ.
Ел-жұртқа қалды десе қалай ұнап,
Күшті ақын күрделі де жабайырақ.
Қашан да мықты ақындар Махамбеттеу,
Кемеңгер, ойлы ақындар Абайырақ.
Жақсы ақын - әлеуметтік жанашыры,
Даралау, кемел, дана Пушкинірек,
- деген жолдарындағы ақынырақ, Махамбеттеу, Абайырақ, Пушкинірек деген
Окказионализм құбылысын арнайы зерттеген Г.Мұратова өз жұмысында ақын Исрайыл
Сарқылған Балқаш мынау, Арал мынау,
Жазымдас жәми жұрттың тағдырымен
Жазылмас жанымды бір жара бар-ау,
деген жолдарындағы жазылмас сөзін окказионализм деп көрсетеді. Бұл да
Авторлық неологизмдер қандай сөздер? Тілдегі бар сөздер шығарманың тақырыбына,
Сол сияқты домна пешінде мыс қорытуда шығатын шлактың бұрын
Тегі, көркем шығармада мұндай авторлық жаңа сөздер өте аз
Тіл саласында жалпы шамадан тыс еркіндік ешкімге берілген де,
Демек, окказионалды сөздер деп жасалу жолдары дағдылы көрінбей (жылмық
Ал, стильдік жағынан алғанда, әрине, окказионалды сөздердің де өзіндік
2.7. Узус пен окказионализмдер оппозитивтік (қарама-қарсы тұрған) тіл бірліктері
Біраз зерттеушілер норма деген атауды тек әдеби тілге ғана
Лингвистикада дыбысты тіл екі салаға бөлініп қаралады: Бірінші саласы
Айтылғандарды ескеріп, және норма дегенді көп мағыналы етпеу үшін
Әдеби тілдің нормасына қарағанда тілдік дәстүрдің, узустың мағыналық өрісі
Тіл мәдениеті, норма дегендерге қатысы бар терминдердің бірі –
Узустық құбылыс мақал-мәтелдерде тіпті көбірек кездеседі. Мысалы, ішкен асын
Тегінде, норма мен узусты айырып таныған жөн. Нормативтік бірліктер
Узустық қолданыстың барлығы бірдей белгілі бір жүйе түзетін бірліктер
Сірә, азамат-азаматша, мұғалім-мұғалима сияқты қолданыстар етек алмайтын құбылыс. Біз
Тіл білімінде тілді қолданудағы заңдылықтарды сөз еткенде узус, норма
Бірінші, тілдік материалдарды, тіл мүмкіндігін қалай болса солай ала
Узус пен нормаға тән екінші принцип – тұрақтылық. Бұлар
Норма мен узустың үшінші ерекшелігі - тілдік қауым
Міне, жоғарыдағы айтылғандай узус пен норманың үш белгісі бар
ҚОРЫТЫНДЫ
Сөйтіп, қорыта айтқанда әдеби тілдің нормасы дегеніміз қоғамның белгілі
Тілдік нормалар, тілдің өзі сияқты тарихи-өзгермелі құбылыс.
Әдеби тілдің нормаларын толық түсіну үшін, оны тілдік құрылымның
Сөйтіп, әдеби тілдің нормалары фонетикалық нормалар мен олардың жүйесінен,
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Т.Қордабаев. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. Алматы, 1987.
М.Балақаев. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. Алматы, 1984.
С.Исаев. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1989.
Р.Сыздық. Тілдік норма және оның қалыптасуы. Астана, 2001.
Н.Уәлиұлы. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1998.
Г.Мұратова. Қазақ көркем сөзіндегі окказионалды (бір қолданыстағы) сөздер. Алматы,
Х.Нұрмұханов. Сөз және шеберлік. Алматы, 1989.
Т.Қордабаев, Ғ.Қалиев. Жалпы тіл білімі. Алматы, 2004.
Р.Сыздық. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1993.
С.Бизақов. Тілдік норма және варианттылық. Алматы, 1997.
К.С.Горбачевич. Норма современного русского языка. Москва, 1978.
Е.С.Истрина. Норма русского литературного языка и культура речи. Москва,
Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы,
Қазақ тілі энциклопедиясы. Алматы, 1998.
Қордабаев Т. Тіл мәдениетң мәселелері. – Қазақ әдебиеті, 1968.
Тіл мәдениеті және баспасөз. Алматы, 1972.
Сарыбаев Ш.Ш. Казахская лексикография, Алма-Ата, 1976.
Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы, 1966.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. Алматы, 1976.
3
