Сырым батырдың қозғалысы диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
І. Кіріспе…………………………………………………………………………
ІІ. Негізгі бөлім …………………………………………………………………
1-тарау. Сырым батыр бастаған көтершілердің Нұралы ханды тақтан түсіруі……………………………………………………………………………..
1.1. Сырымның батыр және тұлға ретінде қалыптасуы. Көтерілістің басталуы………………………………………………………………………….
1.2. Нұралы ханның падшадан саяси баспана іздеуге мәжбүр болды
2-тарау. Отаршылдық әкімшіліктің халық көсемін өз мақсатына пайдалану үшін айла тәсілдері………………………………………………………………
2.1. Сырым батырдың бастаршыны Тархан болып сайлануы және оның саяси көзқарасы. ………………………………………………………………...
2.2. Орал әскерлерінің қазақ аулына жаңа шабуылы………………………….
3-тарау. Қозғалыстың қайта өрлеуі, сәтсіздіктер, және көтеріліс тағлымдары. ……………………………………………………………………..
3.1. Сырымның әдіс тәсілдері, патша өнім емінің келісімге келуге ұмтылуы
3.2. Көтерілістің тарихи маңызы ……………………………………………….
ІІІ. Қорытынды ………………………………………………………………...
IV. Пайдаланыған әдебиеттер мен деректер………………………………..
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
І. Кіріспе…………………………………………………………………………
ІІ. Негізгі бөлім …………………………………………………………………
1-тарау. Сырым батыр бастаған көтершілердің Нұралы ханды тақтан түсіруі……………………………………………………………………………..
1.1. Сырымның батыр және тұлға ретінде қалыптасуы. Көтерілістің басталуы………………………………………………………………………….
1.2. Нұралы ханның падшадан саяси баспана іздеуге мәжбүр болды
2-тарау. Отаршылдық әкімшіліктің халық көсемін өз мақсатына пайдалану үшін
2.1. Сырым батырдың бастаршыны Тархан болып сайлануы және оның
2.2. Орал әскерлерінің қазақ аулына жаңа шабуылы………………………….
3-тарау. Қозғалыстың қайта өрлеуі, сәтсіздіктер, және көтеріліс тағлымдары. ……………………………………………………………………..
3.1. Сырымның әдіс тәсілдері, патша өнім емінің келісімге келуге
3.2. Көтерілістің тарихи маңызы ……………………………………………….
ІІІ. Қорытынды ………………………………………………………………...
IV. Пайдаланыған әдебиеттер мен деректер………………………………..
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі.
Сырым батырдың қозғалысы отырғышы халықтардың азаттық жолындағы қозғалысы қауіпті
Хандық билік күші жүзде әлсіреп, халықтың алдында беделмен айырылғанын
Осы тақырыпты басшылыққа ала отырып мынадай мақсат міндеттерді алға
Бірінші міндетіміз қазақ қоғамында ХVIII – ғасырда дәулеттілік және
Қазақстандағы отаршылдық тәуелділіктің жағдайларындағы қоғамдық қарым-қатынастардың патриархтық-феодалдық системасынан туған
Зерттеп отырған қозғалысты сол қозғалыстың дамыған кезеңдегі шаруашылық, әлеуметтік
Сырым батырдың қозғалысын зерттеуге қатысы бар тарихи негізгі деректердің
Қазақстан этнографиясына қатысты жазбаларының ішіндегі бізге ең керектісі
І-тарау. Сырым батыр бастаған көтершілердің Нұралы ханды тақтан түсірді
1.1. Сырымның тұлға ретінде қалыптасу және көтерілістің басталуы
Сырым турасындағы 1783 жылға шейінгі документа биографиялық мәліметтер өте
Аңыздың айтуына қарағанда, Сырым жас басынан-ақ ақылды және адал
80-жылдардың бас кезінде Сырымның дәулеті қандай болғандығы туралы ешқандай
Орыс материалдарында Сырым жөніндегі ең бірінші дәлді мәліметтер
1779 жылы Шекара істерінің Орынбор экспедициясында қазақ тұтқынынан қашып
Мұндай құрама отрядтар наразы қазақтар өздерінің тілектерін старшиналар құттамаған
Сырым жөніндегі бұдан арғы мәліметтер 1778 жылдан басталады. Орынбор
Бірақ қазақтардың патша әкімшілігіне және Орал әскерлерінің старшинасы қарсы
Қазақтардың линияға шабуылдар жасауымен байланысты, ел ішіне жазалаушы экспедициялар
Генерал-майор Смирновтың отрядымен бір уақытта Сарайчиков бекінісінен 15 март
«Отрядтар ел ішіне жіберілген осындағы әскерлерді келтірмеу үшін және
Тұтқынға алынғандардың арасында 14 еркек бар болады, қалғандары қатын-балалар.
Бұл хат ішкі істердің Орынборлық экспедициясына жіберіледі, экспедиция ханның
Назаров табындардың малый шауып алып жүрген кезде Сахарная бекінісі
Айшуақ сұлтанның өзін Назаров
Орал әскерлерінің хан тұқымына қарсы бағытталған бұл әрекеттері, Сырым
Егер де 1785 жылдың жазғытұрымына шейін Сырым қозғалысы қазақ
Симбирь және Уфа наместничествосының генерал-губернаторы, 1784 жылы өлке бастығы
1789 жылғы «Түсіндіруінде» осы уакытты есіне түсіре келіп, старшиналардың
Хан тобының мұндай хәлде болуы Игельстромды ханды былай тастап
Осы хатқа қойылған қолдар ханның жүз ішінде жалғыз қалғандырын
Көзге түсетін бір мәселе, Байбакты руынан шыққан старшиналар арасынан
Старшиналардың Нұралы ханды өкіметтен тайдыру жөніндегі талабы турасында Игельстром
Өзінен бұрынғылардың саясатын сөккендікке қарамастан, Игельстром әзірше қазақ даласына
Генерал-губернатордың старшина тобымен қатынас жасағаны ханның мазасын кетіріп, ызасын
Өзінің берген антын бұзбайтындығына және қызметті бұрынғысынша аянбай атқаратындығына
Міне, істі барлық мәнісі ханның орындауға шамасы келмейтін осы
Күштің дені Сырым жаққа көрінеу ауған осы жағдайларда старшиналар
«Басты ордалардың» әрқайсысында старшиналар және халық жиылысы «халық ішінде
Сырым батыр бұл жиылыста басты орын алады. Және «барлық
Енді старшина жиылысына Шекаралық сот ұйымдастыруға келісуді ұсынып, Игельстром,
Бірақ жаңа ханның кім болатындығы тұралы мәселеге келгенде старшиналар
Қайыптың кім екендігі және оның саяси жағымдылығын жүз іші
Ең ақырында, - мәселенің маңызды бір жері, - Россия
Старшиналардың жиылысында талқыланған екінші мәселе, - қысқы мал жайылысын
Жиылыс біткеннен кейін, генерал-губернаторға старшиналардың делегациясы келіп, ездерінің съезінің
Жиылыстың делегаттары генерал-губернаторға халықтың Нұралыны жүз ішінен кетіргісі келетіндігін
Делегаттар старшиналар жиылысынан Екатерина II-нің атына «Жолдама» әкеледі, мұнда
Бұдан кейін, старшиналардың өлке төресіне айтқаны, Ералы сұлтан қазақтардық
Бұдан соң, старшиналар ханның балаларын «ханның рұқсатымен де, рұқсатынсыз
Ханның қауымдық мал жайылыстарын билеп-төстей алатын феодалдық правосына немесе
1.2. Нұралы ханның патшадан саяси баспаны іздеуге мәжбүр
Феодалдық алымдармен отаршылдық талаудық осы ұштасуын орыс материалдары да
Старшина жиылысының қаулылары да, сол сыяқты бұлардың «жолдамасының» мазмұны
Ханға карсы дамыған күрестің негізінде қанаудын феодалдық формалары болғандығын
XIX ғасырдың аяғында Бөрте болысында жазылып алынған ел аңыздарынан
«Хан халыққа жөнді қамқорлық істемеді - сондықтан хандарды жек
Сырым жөніндегі ертегінің тағы біреуінде де, осы айтылған. Вассалдық
Сырым қозғалысының мейлінше халыктық, шаруалық осы негізі Нұралы ханды
Бірақ Сырым батыр қозғалысының таптық негізі өте бір түрі
Өзінің сипатына қарағанда, шаруалық қозғалыс болған қозғалыста ру басшыларының
Істің шын мәнісін альт қарағанда, халық қозғалысына ру басшыларының,
1785 жылры қозғалысқа қарап біздің көретініміз, Кіші жүз де
Қозғалысқа «ру басшыларынын» басшылықетуі қауымдық-рулық қарым-қатынастардың беріктігіне байланысты болған.
Қозғалысқа коғамның феодалдық-рулық басшыларынын басшылық етуі - Қазақстанда «шаруа»
Қазақ старшиналарьшың жиылысы болуына және съезд делегаттарының алға койған
Қалай дегенмен де, хан үкіметін жойып, жүзді бытырату; сөйтіп
Патша өкіметінің программасы осындай болған. Бірақ 1786 жылдың көктемінде
2-тарау. Отаршылдық әкімшіліктің халық көсемін өз мақсатына пайдалану мақсатындағы
2.1. Сырым батырдың бас старшина Тархан болып сайлануы және
Старшиналардың хан сайлаймыз деген адамы бұрынғысынша Қайып сұлтан болған.
Генерал-губернатор «реформадан» өзі көздегендей мақсат шықпағандығын білмей отыра алмайды.
Старшиналары қазақ даласының жана құрылысына қосылған елдерді алсақ, бұлардағы
Егер де шекаралық сотқа беделі төмен адамдар кіргені анық
Расправалар өз ролін атқарады, өйткені Бұлардың ұйымдастырылуы сұлтандарды жүзді
Жүзді басқару сахнасына ойда жоқ жерден енгізілген осы түзету
Басты старшиналардың уәкілдіктері өте кең түрде белгіленеді, бірақ нақтылы
Генерал-губернатор, дұрысында, бас старшиналарды расправалардың карарларын орындаушыларға айналдыруға ұмтылған.
Жүз ішіндегі енді бас старшина атағымен
Өкіметтің бас старшиналар қолына көшуі
Қайып тұқымынан шыққан сұлтандар патша үкіметтерінің
Анығында, империя шекарасында орныққан сыртқы
Сырым старшиналар съездерін шақырып отырды делінуі кездейсоқ айтылған сөз
Саяси ұйымдастыру жөніндегі бұл пікірде утопияшылдық толып жатыр. Мұның
Қазақ мемлекеттігінің орнықтылығы және тәуелсіздігі ішкі ұйымдастыру
2.2 Орал әскерлерінің қазақ аулына жаңа шабуылы
Қазақтарға шабуыл жасалуының қарқыны, Игельстром 1790 жылы жазғытұрым Уфада
Сөйтіп, Сырымның жүздің ішкі тіршілігіне патша өкіметінің әсер етуін
1789/90-жылдың қысында қазақтардың линияға шабуыл жасау күшейеді. Полковник Персидский
Молдалардың үгіті іске асқандығында күман жоқ. Сырым батыр мен
Сөйтіп осы кезде Сырым көпшілік қозғалысын ислам дініне адал
Бірақ көп ұзамай-ақ, сол 1790 жылдың жазғытұрымында,
Тек халық қана емес, мұның
Сөйтіп, 1790 жылдың жазғытұрымына қозғалыс дамуында екі ағымның
3-тарау. Қозғалыстың қайта өрлеуі, сәтсіздіктер көтерілісті тағлымдары
3.1. Сырымның әдіс тәсілдері тәсілдері, патша өкметінің айла шарғылары
Нұралының қайтып келуі жөніндегі хабарлар, әрине, патша өкіметіні Ералы
Мүфти мен Сырым 2 май күні кездесіп сөйлеседі. Сырым
Старшиналардың бұдан әрі айтқаны – мүфтидің
3 май күні мүфти старшиналармен екінші қайтара бас қосып
3 май күні болған осы оқиға
Ең ақтық мәртебе мүфти Сырыммен 8 июнь күні жолығысады.
Сырымның басшылығымен бірнеше жылдан бері болып, келген күрес,
Мүфти Қоғалы бекінісінен кеткеннен кейін көп уақыт өтпей-ақ
Старшиналар қазақ даласын билеу үшін барон Игельстромды және мүфти
Енді, мүфти мен арадағы сөзден жөнді ештеңе шықпағаннан
Жаңадан жазалау экспедициясын жіберу үшін сылтау табу қиын болмайды.
Осы шабуылға жауап ретінде 1791 жылдың
Жазалаушы экспедицияның әзірленіп жатқандығы туралы старшиналарға хабар
Беделді старшиналарды өз жағына тарту үшін,
Бірақ ол осы сияқты хат жазысумен ғана тынып
Сырым үгітке көнбеген старшиналарға өзінше қысым көрсету әдісін
Сырым көбінесе старшиналарды қорқыту әдістерін де қолданады. Ол
Бірақ старшина тобының басын "біріктіру үшін Сырымның осы қолданған
Осы айтылған сөз Сопыра би жөнінде де дұрыс келеді,
Бір қатар старшиналардың Сырымға қарсылығының соншалықты
Сөз жоқ, 1791 жылдың басында Сырымға
Осы бет алыста мына жағдай белгілі роль атқарған,
Мал жайылыстары Оралдың төменгі бойларында болған адайлықтарды көшіп кетуге
Бірақ Сырым тап күштерінің екшелу өзгешеліктерін ұғынбайды, күресті
Сырымды жақтайтындар деп А.А.Пеутлинг мыналарды атайды: Айшуақ
Сырымды белсене жақтағандардың қатарында негізгі
Сырым бұларға Россиямен соғысу керек деп бұйрық берген». Расправаның
Дегенмен, Сырым қозғалысқа кең қанат жайдыра алмайды. Ол
Қозғалыстың шеңбері тар болуына қарамастан, жүз ішіндегі бұл қобалжу
Сырым қозғалысының белсенді түрге айналуы жүз ішінде хан өкіметін
Июнь айында Сырымға молда Ғұбайдолла Феткуллин
Сырымның аулына келгеннен кейін молдалар оған сыйлықтарды және хатты
Сыйлық аларда Сырым бұл сақтықты бекерден істеп отырған жоқ.
Бірақ халық патша сыйлығынан нені болса да алудан бас
Бірақ Сырым сатылмайды. Сырымға хат және сыйлықтар жіберу тактикалық
Сырым күресін тоқтатпайды және мұнымен қатар сыйлықтар мен
Есім хан өлтірілген соң біраздан кейін, Байұлы
Бірақ біздің қолымызға түскен негізгі деректердің
Сырымның тактикасы ру басшыларының күш-қуаттарын біріктіруге емес, қайта
Хан өкіметі турасындағы мәселе жөнінде жүз ішінде күрестің
Хан кенесі 1797 жылы 8 август күні ашылады, кеңестің
Соғыс губернаторы жүзді билеу ісі ханның қолына емес
Қаратай сұлтан хандыққа бекітілсе екен деген өтініш 12 августан
29 август күні Әлімұлы әулетінің старшиналары: тархан Қаракөбек, билер:
Жиылыстың ең алдымен тағайындағаны, «қырғыз-қайсақ Кіші Ордасы осы 7
Бұдан әрі старшиналар жиылысы «хан жоқ осы уақытта Орда
Хан кеңесіне өзімізге жақын тұратын өкімет орны деп қарауға
Осыған қоса айтылған сөз, егер де бір ру халық
Сонымен, старшиналар жиылысының Хан кеңесімен бірге алған осы қаулыларынан
1797 жылдың күзіне Кеңес белгілі түрде беделге ие болады,
Жаңа хан 16 октябрь күні Орынбор маңындағы Айырбас сарайында
Патша үкметінің бұл беталысы Сырым тобының жүз ішіндегі жағдайын
3.2 Көтерілістің жеңілуі, оның себептері мен тарихи маңызы
Есім хан өлгеннен кейін кіші жүз сұлтандарының бір бөлігі
Хан кеңесі жиналған кезде Нұралыға жақын феодалдар оның баласы
Сырым батыр бастаған 1783-1797 жылдар арасындағы Кіші жүз қазақтарының
Көтерілістің негізгі қозғаушы күші феодалдық және отаршылдық езгіден, хандардың,
Сырым Датов бастаған көтерілістің жеңіліске ұшырауының көптеген себептері бар.
Бірақ тәуелсіздікке ұмтылған Сырым бастаған көтерілістің қазақ халқының азаттық
Қорытынды
Сырым батырдың қозғалысын зерттеу бірқатар қорытындылар шығаруға мүмкіншілік
1. XVIII ғасырда Қазақстанның қоғамдық қарым-қатынастары техникасы өте төмен
2. Көшпелі мал шаруашылығының үстем болуы қоныс орындарының байланысы
3. Патриархтық-рулық салт-сана мүлік
4. Көшпелі шаруашылық жағдайында жерді жеке меншіктену қалыпртана алмаған.
5. Қоғымдық мал жайылыстарын билеп-төстеудің ескіден келе жатқан қалпының
6. Қазақстан қоғамының түрлі топтарының өндірістік негізгі шарты -
7. Мүлік қарым-қатынастары жөнінде жерге рулық меншіктің сақталып
8. Қосымша азық-түлікті атақты феодалдардың иемденіп кетуі жөніндегі «еріктіліктің»
9. Негізгі екі таптан басқа, атап айтқанда, атақты феодалдар
10. Сонымен, Қазақстанда феодалдық қарым-қатынастардың дамуы екі жолмен жүрген:
11. Қазақ қоғамының саяси жөнде ұйымдастырылуы патриархтық-феодалдық қарым-қатынастардың системасына
12. Саяси өкіметтің патриархтық-феодалдық сипатының
13. Ел билеудің мұндай системасы, қалай да
14. XVIII ғасырдың аяғында Кіші жүзде болған бостандық жолындағы
15. Сырым батырдың қозғалысы отаршылдыққа қарсы күрес ретінде басталған.
16. Дегенмен, 80 жылдардың екінші жартысында күрестің теориясында емес,
17. Халық бұқаралары үшін күрестің негізгі мақсаты отаршыл әкімшілік
Оның бұған жетем дегендегі жолы - хан өкіметін толық
18. Күрес тактикасы жөніндегі
19. 90-жылдардың бас кезінде Сырым қозғалысында болған мына ағым
20. Сырымның өзінің тактикасы күрестің таптық формаларының дәлсіз айқын
Пайдаланған деректер мен әдебиеттер
Сабырханов А. Некоторые вопросы формирования этническ. тер.каз каз.нар.
Казахско-русские отношения в XV-XVIII в.в. А. 1961.
Валиханов А.А. Исторические предания о батырах XVIII соч.
Назарбаев Н.А. Тарих толқынында «Атамұра» Алматы, 1999.
Шамшатов И. Қазақстан Россияға өз еркімен
Қанатбаев С. Есі ел елеусіз қалмасын
Мәшімбаев С. Сырым Датұлы // Қазақ
Вяткин М.П. Батыр Сырым М. Л 1947. стр.12.
Бекмаханов Е. Некоторые итоги работы и очередные
Ч. Мусин. Қазақстан тарихы. Алматы 2003.
В.В.Радолов. Түркі тұқымдас халықтардың әдеб.
Орыс географ. қоғамының Известиялары 1850 окт. Декабрь
Я.Гавердовский Қырғыз қайсақ далаларына шолу.
Андреев қолжазбасы. Орыс. географ. қоғ. Известиясы.
Г.Ф.Миллер. сібір тарихы М: Л 1937.
М.П.Вяткин XVIII ғасыр негізгі деректерді зерттеу проблемасы.
Вяткин М.Л. Батыр Сырым МЛ. 1947. стр.35.
В.Н.Витевский И.Н.Неплюев және Орынбор өлкесі ....
Ф.И.Лобысаевич ОРта Азияға сауа және
В.В.Радлов Түрік елдерінің халық әдебиет үлгілері.
В.В.Всяьяминов Зернов Қасым патшалары және
Ф.Зобнин. Қырғыз даласындағы еркінен айырылғандар
И.И.Крафт. Сұлтандар, тархандар, билер Орынбор. 1900.
Бұлда сонда.
М.М.Кавалевский. осы уақыттағы, бұдан аз бұрынғы
А.П.Чулошников Қазақ – қырғыз халқының басқа түркі
А.Ф.Рязанов Пугачев көтерілісінің Қырғыз қайсақ
А.Ф.Рязанов Қазақ халқының ұлт тәуелсіздігі
А.Ф.Рязанов Батыр Сырым Датов Сов. Киргиз
В.В.Бартольд. Түркістанның мәдени өмірі тарихы. Л.
Сонда. 140.
Батырлар. Алматы, І және ІІ 1940.
П.П.Иванов Қазақтар және қоқан хандығы
Сонда.
Сонда.
В.П.Вяткин XVIII ғасырдың аяғында ХІХ ғасырдың
Бұлда сонда.
А.П.Чулочников. Феодалдық қарым-қатынас тарихынан стр. 523.
Сонда.
Галиев В. Национально-освободительное движение казахского народа.
Дергульян Г.Н. Была ли Россия
Бұлда сонда.
Национальное движение в условиях колонизма (Казахстан, Целиноград) 1991.
Бұлда сонда.
Сонда.
Ж.Қорғасбаев. Қазақ халқы тарихындағы көтерілістер,
Сонда.
Шюль Верн. Курьер царя «Дәуір». 1992.
Қазақ әдебиеті. 1990, 3 ақпан.
Қ.Айтиев. Колонизация киргизского края
Бұлда сонда.
Казахстанская правда 1993, 16 июнь.
Столичное образование. 1995, 19 январь.
С.Аспендияров Қазақстан тарихының очерктері. 44-66 б.б.
Егемен Қазақстан 1991, 20 маусым.
Сонда.
Казахстанская правда. 1993 8 июнь.
История Казахстана средн. врем. до нашей дней.
Сонда.
Казахи. Историю этнограифческое исследование. 177-227.
М.Магауин. «Қазақ тарихының әліппесі». Алматы,
Ш.Момынова. Материалы по историй Казахстана. Караганда. 1993.
Сонда.
Казахстанская правда. 1995, 27 сентябрь.
С.Асфердияров. Қазақстан тарихының очерктері. 29-44 б.б.
Сонда.
М.Козыбаев. Зная прошлое, видишь и перспективу
Сонда.
Зиманов С.З. Россия и Букеевское
Сабырханов А. Қазақстан мен Россияның XVIII ғасырдағы
Қозыбаев М. Сырым батыр және хан Кене
Сулейменов Б.С. Босин В.Я. Казахстан в
Зиманов С.З. Политический строй Казахстана
Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи
