TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz

КІРІСПЕ 2

НЕГІЗГІ БӨЛІМ. 9

I. ҚАРАҚАЛПАҚ ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ 9

II. ОТБАСЫЛЫҚ - НЕКЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР 13

2.1 Неке түрлері 16

2.2 Келін түсіру 23

2.3 Әмеңгерлік салт (левират) 26

2.4 Отбасылық - некелік қарым - қатынастағы тыйымдар. 28

III. БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ МЕН ТӘРБИЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ЫРЫМ -ЖОРАЛҒЫЛАР 32

3.1 Баланы қырқынан шығару 38

3.2 “Тұсау кесу” рәсімі 39

3.3“Сүндетке отырғызу” 39

IV. ӨЛІКТІ ЖӨНЕЛТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЫРЫМ ЖОРАЛҒЫЛАР 41

4.1 Жерлеу ғұрпы 44

4.2 “Ас беру” рәсімі (жылы) 46

ҚОРЫТЫНДЫ 52

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 57

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Тарих

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2

НЕГІЗГІ БӨЛІМ. 9

I. ҚАРАҚАЛПАҚ ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ 9

II. ОТБАСЫЛЫҚ - НЕКЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР 13
2.1 Неке түрлері 16

2.2 Келін түсіру 23

2.3 Әмеңгерлік салт (левират) 26

2.4 Отбасылық - некелік қарым - қатынастағы тыйымдар. 28
III. БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ МЕН ТӘРБИЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ЫРЫМ -ЖОРАЛҒЫЛАР
3.1 Баланы қырқынан шығару 38

3.2 “Тұсау кесу” рәсімі 39

3.3“Сүндетке отырғызу” 39

IV. ӨЛІКТІ ЖӨНЕЛТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЫРЫМ ЖОРАЛҒЫЛАР 41

4.1 Жерлеу ғұрпы 44

4.2 “Ас беру” рәсімі (жылы) 46

ҚОРЫТЫНДЫ 52

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. 57

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі.

Халықтардың тарихи тағдырлары – сол халықтардың этникалық территориясы деп
Әлем халықтарының, ал соның ішінде Орта Азия халықтарының тұрмысы
Бүгінде, әр халық өзінің тарихи тағылымын толық
Қарастырып отырған кезең-аймақ халқының әлуметтік-экономикалық, этникалық, саяси және мәдени
Тақырыптың зерттелу деңгейі.

Қарақалпақтар туралы алғашқы деректер-орта азиялық деректемелерде XVI ғасырлардың
А. В. Каульбарстың “Низовья Амударьи, описанные по собственным
Одан кейін Наливкиндердің “Очерк быта женщины оседлого туземного населения
Революцияға дейінгі кезеңде Орта Азияны зерттеуге жіберілген зерттеушулердің көпшілігі
Тек революциядан кейін ғана қарақалпақтар этнографиясының ғылыми негіздері қалана
Аса маңызды нәтежеге жеткен, көптеген жылдар бойы ұйымдастырушысы мен
Экспедицияның қызметкерлері сонау көне заманнан бастап XVII-XIX ғасырларға
Қарақалпақтардың отбасылық өмірі мен некелік қарым-қатынастары Н.А.Кисляковтың
У. П. Снесаревтың “Реликты домусульманских веровании и обрядов
У. Х. Шалекеновтың “Казахи низовьев Амударьи” [11] атты еңбегінде
Қарақалпақтардың жерлеу рәсімдері жөнінде тарихшы этнограф Х.Есбергенов [13]
Көрнекті қазақ археолог – этнографы Ә. Т. Төлеубаевтың қазақтың
Еңбектің мақсаттары мен міндеттері

Еңбектің негізгі мақсаты XIXғ. аяғы- XX басындағы қарақалпақтардың
Қарақалпақтардың үйлену тойына байланысты әдет-ғұрыптары мен
Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне қатысты, ондағы тиісті ұстанымдар
Өлікті жөнелтуге қатысты анимистік наным – сенімдердің алатын роліне
Зерттеу барысында отбасылық –некелік қарым-қатынастарға байланысты әдет-ғурыптар мен салт-дәстурлерге
Зерттеудің әдістемелік негіздері

Зерттеудің барысында Ю.В. Бромлей, Т.А. Жданко, С.П.Толстова, Х.Есбергенов,
Шығу тегі ортақ халықтардың қарақалпақ-қазақ отбасылық некелік қарым-
Диссертацияда көтерілген мәселені шешуде этнографиялық зерттеудің негізгі тәсілі болатын
Сонымен бірге этнографиялық мәліметтерді тарихи – генетикалық салыстыру принципі
Қарақалпақтардың отбасалық некелік қарым – қатыныстарына байланысты
Зерттеудің деректік көздері

Негізгі дерек көздері Қазақстан Республикасының Ұлттық және Қазақстан Республикасының
Қарақалпақтардың отбасылық –некелік қарым –қатынастарына байланысты әдет – ғұрыптары
Дисертацияның ғылыми-танымдық маңыздылығы

Қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатнаста Байланысты сан алуан дәстүрлі ұстанымдар мен
Диссертация жұмысын этнография саласындағы тың әдіснама мен бағыты дамытуға
Хронологиялық тұрғыдан зерттеуіміз

Диссертация тақырыбы мәдениетті рухани тұрғыда мәдениетті рухани тұрғыда зерделегенктен,
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.

I. ҚАРАҚАЛПАҚ ЭТНОГЕНЕЗІНІҢ ТАРИХЫ

Орта Азия көлемі 4 миллион шаршы шақырым жерді алып
Қарақалпақстанның жалпы жер көлемі - 165,6 мың шаршы шақырым
Қарақалпақтар-Қарақалпақ Автономиясының негізгі халқын құрайтын ұлт.Жалпы саны 236 мың
Антропологиялық түрінде 2 пласттың болуы айқындалған: 1.Қола дәуірі
Антропологиялық жағынан қарақалпақтар негізінен қазақтарға өте ұқсас. Қарақалпақтар мен
Европеоидтық нәсілдің кейбір элементтеріде кездеседі. Территориялық жағынан оқшауланған Ферғана
Этнограф Ю.В. Бромлей қарақалпақтардың этногенездік тарихына төмендегідей тоқ-талады: «Қарақалпақтардың
X ғасырдың басында печенегтердің жартысы Батысқа, яғни Оңтүстік орыс
Қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық байланыстары халық аңыздарында да көрініс
“Бір бай адамның екі ұлы болған екен. Бір ұлы
Бұл генеалогиялық аңыз қарақалпақтар мен қазақтардың туыстық және мал
XVI ғасырдың аяғында Ортаазиялық деректерде қарақалпақтар қазіргі атаумен кездеседі.XVIII
XIX ғасырдың аяғы – XX басында Хорезм оазисіндегі
Бұхарлықтар – бұл топқа жататын қарақалпақтар Бұхар хандығының солтүстік
Ферғаналық. Ферғана аңғарының қарақалпақтары зерттеулер дерегіне сүйенсек, негізінен Сыр-Дария
Самарқандық қарақалпақтар Самарқандықтар шығысындағы Миянкөле аралы, Зеравшанның солтүстігі
Сырдариялық қарақалпақтар Ташкент аумағында және
Оңтүстік бұхарлық қарақалпақтар Бұхар хандығының оңтүстігінде орналасқан [19;8].

II. ОТБАСЫЛЫҚ - НЕКЕЛІК ҚАТЫНАСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАР

Қарақалпақтар екі үлкен топқа (қоңырат және 14 ру) бөлінген
Қарақалпақтарда отбасылық - туыстық топтар көше деген атпен белгілі
Рубасы іс жүзінде көшенің барлық жерлеріне ие
Мысалы, қазақтарда мұндай отбасылық - тұрмыстық топ ауыл-қыстау деп
С. М. Абрамзон мен Т. А. Жданконың еңбектерінде
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында шағын
Енді осы белгілерді қарастырайық . Бірінші кезекте көп
Ферғананың ауқаты қарақалпақтарының екі әйел алушылығы туралы XIX
Т. А. Жданко мен А. Т. Бекмуратова қарақалпақтарда
Отбасылық некелік қатынастардың дамуын қарастырғанда, онда экзогамия мәселесі маңызды
Қарақалпақтар экзогамиялық нормаларды ұзақ уақыт бойы сақтаған. "Экзогамия -
Хорезмдік қарақалпақтарда экзогамияны бұзғандар жазаланған (рудан қуылған).
Алайда, таң қаларлығы осы автордың айтуынша экзогамия Самарқанд пен
2.1 Неке түрлері

Біздің түсінігімізде, "неке түрі" дегенде неке қандай негізде құрылатыны
1.ХІХ ғасырдың аяғы - ХХ ғасырдың басында Орта Азия
2.Патриархалды - рулық құрылыс жүйесінің әлсіреуіне байланысты моногамды неке.

3.Әмеңгерлік салт (левират)

4.Сорорат (балдыз алу)

5.Бесіктен атастыру(ақлай құда)

Ең бірінші қалың малға тоқталайық. Қалың мал қызды тәрбиелеп,
Айталық, қалың мал төленіп болғаннан кейін жас жұбайлардың біреуі
Қарақалпақтар арасында қалыңмал басының мөлшері көп болған. Мәселен, қалың
Т.А. Жданконың еңбегінде [23;497]: «тууар құрамына алты жақсы: мылтық,
Л.С. Толстованың мәлімдеуінше зеравшандық қарақалпақ-тарда қалың мал мөлшері 20-дан
Бұл орайда қазақтардың қалың малы жөнінде этнограф Арғынбаев былай
1.Жүз қырықтың қалыңы (бұл 100 қой, 40 ірі қара
2.Жүз жиырманың қалыңы (бұл 100 қой, 40 ірі қара
3.Қырық жетінің қалыңы (бұл 40 қой, 7 қара) -
4.Он екі қара (дөңгелек қалың) орташаның қалың малы.

5.Сегіз қара-кедейлердің қара малы [20;112].

Әйел алу үшін міне осындай мөлшерде қалың мал төлеу
Қыздың ата-анасы өз тарапынан жасау берді (бау-шуу). Кедей адамдардың
Қалың малсыз үйлену мүмкін емес болғанмен жасаусыз күйеуге тие
Қарақалпақтардың үйлену тойы төрт негізге кезеңнен тұрады:

1.Құдаласу.

2.Екі жасты атастыру (помолвка) тойы (қалыңдықтың үйінде өтетін пата
3.Некелесу тойы (қалыңдықтың үйінде өтетін негізгі той).

4.Күйеу жігіттің үйінде өтетін той (уллы той).

Қарақалпақтарда балаларын бесіктен немесе анасының құрсағында жатқанда атастыру көп
Бесік құдалықтың ортодоксальды некемен ұштасатындығын гиляктар арасындағы деректер негізіне
Құда түсу арқылы некелесудің бұдан өзгеше де түрлері болады.
Қарсы құдалық үш құданың (А, Б ж В)
Тіпті, егер балалары есейсе де, олардың тағдырын ата-аналары шешкен.
Қалыңдық таңдағанда жігіттің туыстары оның түріне, пысықтығына, отбасылық жағдайына
Мәселе шешілгенде құда, яғни жаушы жіберген. Оған ықпалды, беделді
Құда күткенде қыздың барлық ағайын - туысы жиналған (кішігірім
Пата той күні құдаларға кетер алдында қыз жақ "тоғызлық",
Пата той (құда түсу) күні міндетті рәсімнің бірі -
Бұхарлық қарақалпақтарды үйлену тойына байланысты салттарында маслахат - той
Жекелеген жағдайларда өзара келіскеннен кейін неке қию рәсімі өткен.
Әдетте, үйлену тойы мен қалыңдықты күйеу жігіт жақ үйінен
Бұл кезеңде екі жас ұрын кездесіп тұрды (күйеулеу).
Қызға күйеуінің үйіне кеткенше еркін жүріп тұруға рұқсат етілген,
Қалың мал жиналып болғанда, ол туралы қыздың ата-анасы хабардар
Үйлену тойы жақындағанда күйеу жігіт пен қалыңдықтың үйлерінде қонақтар
Күйеу жігіт үйлену тойына келгенде қыздың жеңгелеріне ақшалай түрде
“Қараңғы қонақ” рәсімі

Күйеу жігіттің достары мен ағайындарының өтініші бойынша ауылдың жас
Қалыңдықты әкетер алдында қалыңдықтың туыстары «құдаларға су құю»
Қалыңдық үйінен шығар алдында мұсылманша неке қиылған. Молда, жас
Кейін күйеуінің ауылына барғаннан кейін, қыз күніндегі киімін шешіп,
«Ақ түйенің өркеші ойнақ еткен яр-яр-ау,

Өз еліне қыз бейшара қонақ еткен яр-яр-ау,

Қызды құдай жаратқан мұңлық қылып яр-яр-ау

Өз елінің топырағы бұйырмаған яр-яр-ау

Хаужар айтқым келмейді арқам қозып яр-яр-ау

Қара жібек иірдім жүндей созып яр-яр-ау

Айналайын орамал қалдың тозып яр-яр-ау

Адыра қалғыр ақ жаулық келдің озып яр-яр-ау

Немесе:

Хаужар басы, ендеше, хаужар басы

Хаужарменен құрылды қыздың жасы

15 жаста біреуге малға беріп,

Етегімді толтырды көздің жасы.

Ақ шәйнекке су құйсам жылымайды

Өгей емес өз анам жыламайды

Жыламаған анамды жылатайын

Неден көңілі қалды екен сұратайын

Ақ отауым тіккен жер майдан болсын

Ақ жүзімді көруге айнам болсын

Ол жақта да қайын енем бар деп жүр ғой

Аялаған анамдай қайдан болсын [25;51].

2.2 Келін түсіру

Жас келіншекті күйеуінің үйіне арбамен әкелген. Үйлену тойының арбасы
Жігіт үйіне әкеле жатқанда қалыңдықтан жол жөнекей кәделер талап
Үйлену тойының арбаларын жігіт ауылының қыз-келіншектері қарсы алған. Жігіт
Ауыл әйелдері жасулы көштің алдынан шығып, шашу шашады. Келіннің
Келіннің астына жаңадан сойылған қойдың терісін төсеген. Орта Азия
Л. Я. Штернберг өз еңбегінде бұның шығу тегін былай
Қырғыздарда жаңа үйленгендерді лақтың өкпесімен қағу ғұрпы бар. Оның
Жас келін оттан айналуға тиіс болды. Сосын шашу рәсімі
Бұл күні екі жақтың туған-туыстары жиналып уллы басталған. Бұл
Жігіт үйіндегі тойдың негізгі рәсімі «бет ашар» болатын, яғни
«дарбазасы даңқ еткен,

даңқы самарқанға жеткен,

Исақ бабамызға бир салам

Немесе әзіл - сықақ түріндегі өлең жолдары мынандай болған:

«тамбашида пахал йоқ

сипаласа сақал йоқ

Абдуллаға бир салам.»

Беташардан кейін бірнеше ырым -жоралғылар жасалды. Мысалы, келін бай
Мысалы, ХV ғ. І-ші жартысында Венеция емшісі татар ханына,
9 санын сондай-ақ якуттар, буряттар, нанайлықтар, эвенктер қасиетті деп
Қазақтарда құдаларға киіт кигізгенде де «тоғыз» саны ескерілген (мысалы,
«алдынга бала толсын,

қораңа мал толсын

көзің көрсін,

қолың тұтсын.»

уллы тойда қалңдықтың әкесі күйеу жігіттің әке - шешесіне
2.3 Әмеңгерлік салт (левират)

Егер некелесіп, отау құрғаннан соң әйелі өліп, ері тұл
Күйеуінің туған туыстарының арасында жесір әйелге сай келетін еркек
Егер жесірдің балалары болса, әмеңгерлік салт (левират) міндетті түрде
Мысалы, қарақалпақтармен көршілес орналасқан, Ферғаналық өзбектерде В. Және М.
Сөйтіп, қарақалпақтарда жесір әйелдің күйеуінің руластары балалардың сыртқа ктпеуіне,
Сорорат – өлген әпексінің орнына кіші сіңлісін күйеуге беру.
2.4 Отбасылық - некелік қарым - қатынастағы тыйымдар.

Л.Я. Штернбергтің тұжырымдауынша отбасылық некелік тәртіптегі тыйым салулар мынадай
1.жұбайылар арсындағы қызғаныш сезімін әлсірету

2.бір - бірімен некелесуге тыйым салынған адамдар арасында жыныстық
Бірінші топтағы тыйымдар негізінен жынысы бір, бір тапқа жататын,
Екінші топтағы - тыйымдар барлығына бірдей еді [26;95].
қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы тыйым

келін мен оның күйеуінің туыстар арсындағы тыйым.

күйеу бала мен қайын жұрты арасындағы тыйымдар.

Этнограф Н.П. Дыренкова тыйымдардың өзін мәні бойынша мынадай топтарға
бетпе - бет кездескенде бет - жүзін көрсетпеу;

дене мүшелерін жалаңаш күйде көрсетпеу (мысалы , келін
әдепсіз сөйлеуге тыйым салу

өз атымен атауға тыйым салу;

Орта Азия халықтарында болашақ жұбайлар арасындағы тыйымдар негізіне құдаласу
Алайда қалыңдық пен күйеу жігіт арасындағы мұндай тыйымдар -
Келін мен қайын жұртының арасындағы тыйымдар.

Келін мен қайын атасының арасындағы тыйым , әсіресе қатаң
Өзге босағаға алғаш түскен кезде келін қайын атасына мүлдем
Алайда, тыйым тек бірінші бала дүниеге келгенше ғана жасалған.
Келіннің бетін , әдетте кішкене ұл бала ашқан.
Келін мен қайын атасының арасындағы келесі тыйымдар тұрақты болатын.
. Қарақалпақтарда (басқа түркітілдес халықтарда да, қазақтарда, қырғыздарда) кейін
Анологиялық жағдай да қазақтарда да кездеседі.Ол туралы Ы.Алтынсарин да
Жеңгесі қайнысын еркелетіп атаған. Мысалы, Нұр-Ата қарақалпақтарының үйлену тойының
«Ана отырған қайын инің

Оған да бер бир салам

Атын-егер сұрасаң

Ол сен үшін-мырза аға

Бұдан байқайтынымыз, келін, тіпті жасы кіші қайын інісінің есімін
Күйеу жігіт пен қайын жұрты арасындағы тыйымдар

Т.А. Жданконың айтуынша күйеу жігіт те қалыңдығының туыстарына көрінбеуге
Әйелдің «бет-жүзін көрсетпеу салты» тек ферғаналық қарақалпақтарда орын алған.
III. БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ МЕН ТӘРБИЕСІНЕ ҚАТЫСТЫ ЫРЫМ -ЖОРАЛҒЫЛАР

Орта Азия халықтары үшін көп ұрпақ қалдыру – олардың
Ұзату тойында, барлық Орта Азия халықтарында қалыңдыққа кигізілетін киімді
Алайда,үйлену тойында жасалатын ырым-жоралар жас-жұбайлардың болашақта тек үбірлі
Мысалы, Хорезмде (қарақалпақтарда) үйлену тойының арбасында келінді әкеле жатқанда
Отбасылық рәсімдердің ішінде , әсіресе маңызды орын алатыны
Үлкен патриархалды отбасында ұлдың дүниеге келуі , әсіресе ,
Бала шыр етіп дүниеге келгеннен – ақ оның
Мұндай мақсатты көздеу – ертеректе Орта Азиядағы бала өлімінің
Қарақалпақтарда жаңа түскен келінге жайлы болған. Жас келіннің бойына
Келіннің аяғы ауырлауының алғашқы белгісі- оның белгілі бір тағамға
Егер аяғы ауыр кезде адамның жерігі қанбаса, анасының құрсағында
Екі қабат келіншекті үйде жеке жатқызбаған. Түйе етін бермеген.
Зороастризмнің көне жазбасы Авестада түйе өсіп – өнудің, ұрпақ
Егер аяғы ауыр кезде адамның жерігі қанбаса, анасының құрсағында
Екі қабат әйелдің толғағы басталған кезде оны бөлменің сол
Бала дүниеге келген күнен бастап 40 күн толғанша (чилля)
Бала жолдасын көмуді бөтен көзден жасырып істеудің өзінше себебі
Бала жолдасының кісі баспайтын жерге адамша жерленуі, бөтен адамнан
Бұл біріншіден, жолдасты жаны бар нәрсе деп есептесе, екіншіден,
Әсіресе оған әйел мен оның баласына баласы жоқ
Жоғарыда атап өтілгендей қарақалпақтарда баласы жоқ әйелдерді организмінің кемістігі
Сірә, осылай ғана, тауап етуші әйел ата-баба аруағының қолдауына
Белгілі этнограф-зерттеуші Ш. Уалиханов «Қазақтардағы шамандықтың қалдықтары» деген еңбегінде
Бедеулікті бақсылар (табибтер) да емдеп жазған.

Бедеулікті емдеудің келесі түрі қой терісіне орап жазу.

Бұған арнайы саулық қой сойылып, жылы теріге түрлі дәрілік
Сондай-ақ, құрсақ көтере алмай жүрген әйелдерге биенің шуын түсісімен
Табибтер бұл әйелдердің бала көтере алмауын көз тиюмен байланастырып,
Қарақалпақтардың келесі тотемі жолбарыс болатын. Жолбарыстың терісіне орануды бедеулікке
Сондай-ақ, құрсақ көтере алмай жүрген әйелдерге биенің шуын түсісімен
Бұлардың астарында біздіңше Дж. Фрезердің енбегінде келтіргендей, жұғысу, жанасу
Нәрестенің кіндігі түскен кезде 3-5 күн өткенде оны тұзды
Жеті немесе тоғыз күн өткенде “баланың еті торыққан кезде”
Бесікті қыздың шешесі әкелген. Баланы бесікке бөлер алдында жастығының
Бұл міндет негізнен “жасы уллы” қарияларға, молдаларға жүктелген. Баланың
3.1 Баланы қырқынан шығару

Баланың туылғанына 40 күн толғанда, оның мойны қатайып, ол
Бұл күні баланың қарын шашы мен тырнағы алынған. Қарын
Шаш туралы көптеген халықтарда сияқты қарақалпақтарда
100 күн өтіп, сәби күле бастаған кезде, көрші- қоланға
Жаңа туылған сәбидің бөлмесі, Орта Азияда емдік қасиеттілігімен аса
3.2 “Тұсау кесу” рәсімі

Бала алғаш рет тәй – тәй басқан кезде “Тұсау
3.3“Сүндетке отырғызу”

Орта Азия халықтарында, басқа мұсылмандарда сияқты, ұл баланы сүндетке
Баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты рәсімдерде магиялық мазмұндағы
Аталған шаралардың көпшілігі қазақтардың, өзбектердің, түркімендердің тәжіктердің ырым-жораларымен үндес
Сонымен, қарақалпақтарда, бала дүниеге келуіне және оның тәрбиесіне байланысты
IV. ӨЛІКТІ ЖӨНЕЛТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЫРЫМ ЖОРАЛҒЫЛАР

Жоғарыда атап өтілгендей, Орта Азияның басқа халықтары сияқты, қарақалпақтарда
Адам өмірінің негізгі кезеңдерімен байланысты жасалатын отбасылық тұрмыстық рәсімдердің
Марқұмды аза тұту – дүние жүзі халықтарының барлығының дерлік
Адам өлісімен көзін жауып, иегін таңып, бетін жауып, босағаның
Халі келгендер өлікке жеке үй тіккен өлікті жерлегенше жеке
Қарақалпақтарда марқұмды тек әйелдер ғана емес, ер адамдар да
Қайтыс болған адамды еске алу – оның туыстары мен
Қарақалпақтарда қайтыс болған адамның туған – туыстары дәстүрлі ас
Қайтыс болған адамды жерлегенге дейін берілетін ас.(“қара асы”)

Жетісі. (жерлеген соң 7 күнен кейін)

Қырқы. (37 немесе 40 күнен кейін)

Жүзі. (97 немесе 100 күнен кейін)

5.Жылы. (Жерленген соң 1 жылдан кейін) Салыстырмалы түрде қазақтардың
«Бұлар асты адам қайтыс болғаннан кейін 40 күн, 100
Осы ас берудің әсіресе шығынды көп шығаратыны қара
Өлген адамның туыстары мен жора – жолдастары көмек ретінде
Өлікті жерлеген кезде оның туыстары, құдалары, құрдастары міндетті түрде
Туылған күні кел қуанғаныңда билейін,

Өлген күні кел қайғырғаныңды білейік.

Қайтыс болған адамның асына тек шақырылғандар ғана емес,
Ырымшыл адамдар “ас тамағы ” қасиетті, сондықтан одан ауыз
Асқа келген ауыл ақсақалдары, құдалар, жастар, әйелдер мен балалар,
Табақ әкелген кезде мал етін арнайы топтарға мүшелеп тартқан.
Отлы жерде өгіз семіреді.

Өлімлі жерде молла семіреді.

Міне, осымен алғашқы ас, қара асы бітеді.

4.1 Жерлеу ғұрпы

Өлікті жерлейтін кезде оны мұсылмандық рәсім бойынша жуындырған. Әдетте
Сонымен, қарақалпақтарда марқұмды жуындыруға ауылдық үлкен кісілері шақырылды. Бұл
Бөлмеден марқұмды аяғын алға қаратып шығарған.
Кейбіреулері мұны марқұмның үйімен қоштасу деп пайымдаса, келесі біреулер
Өлген адамды бейітке дейін табытқа салып апарған.
Сірә, бұл ортағасырдағы түркі көшпелілерінің жерлеу ғұрпына тән сарқыншақ
Қабірге түсіргенен соң, лақат жабылмай тұрып, жиналғандар бір-бір уыс
Орта Азияда өлген адамды материалдық дене ретінде есептеп, аруақтың
Өлген адамның о дүниеде өмір сүргендігіне сенгендіктен, қарақалпақтар оны
Бұдан біз қарақалпақтардың жерлеу рәсімінде әлі де болса исламға
Келесі ас жетісінде, яғни жерлегеннен кейін жеті күн өткенде
Әсіресе, көп адам жиналатын, әрі маңызды ол өлікті жерлегеннен
4.2 “Ас беру” рәсімі (жылы)

Марқұмның отбасы үшін ең көп шығын келтіретін жерлегеннен соң
Түркістан археология және этнографиялық әуесқойлар ұйымының мүшесі И. Кастанье
Кәрі адам қайтыс болса, оның жылы той сияқты өткізіледі.
Марқұмды жоқтау немесе аза тұту, бір жыл өткен соң
Көк жалаулы көрінсе –

.......................................

Жалғызынан айырылған

Сордың үйі деседі [51;152].

Көк киімнің қаралы киім ретінде таралуы қарақалпақтарда мынадай аңызбен
Егер марқұмның бой жетіп отырған қызы болса, жылы өткен
Ас беру - өліктің аруағы риза болсын деген ниетпен
Қарақалпақтардың түсінігінше қайтыс болған адамның жаны белгілі бір уақытқа
Қарақалпақтарда марқұмның түске кіруі үлкен қорқыныш тудырған. Мұндай жағдайда
Асты белгілі бір күндерде беруді этнограф Есбергенов
Алғашқы ас беруді – адамның дүниеге келуімен;

Жеті күн өткенде – нәрестенің айналасындағыларды тани бастауы;

Құдай Мұхаммед пайғамбарды 40 күнде жаратқан;

100 күнде күле бастайды;

Бір жылда баланың жүріп, сөйлей бастауымен;

. .

Қайтыс болған адамды белгілі бір күндерде еске алу Орта
Орта Азия мен Қазақстан халықтарына ортақ болып табылатын: марқұмды
Адамның қалыптасуы да біртіндеп болатыны сөзсіз: алғашқы 7 күнде
Демек, көріп отырғанымыздай адамның ана құрсағында қалыптасу кезеңдері (7,4
Халық арасында марқұмды жерлегенен кейін астың жетінші күні берілуі
Міне, сондықтан қарақалпақтар Орта Азияның Басқа халықтары сияқты қайтыс
Марқұмның туыстарының ас беруі тек қарақалпақтарда ғана емес, Орта
Қайтыс болған адамды жерлеген күні, 40 күн және бір
“Өлім байдың малын шашады

Жоқтың етегін ашады ”

немесе

“Өлген жерде мал семизин сойдырып,

“Садақа”депбес мәртебе той құрып.

Біреулер еңіресе бұлар қарғадай,

Қарқылдасар құрсақларын тойдырып”.

Орта Азияда өлген адамды материалдық дене ретінде есептеп, аруақтың
Өлген адамның о дүниеде өмір сүргендігіне сенгендіктен, қарақалпақтар оны
Бұдан біз қарақалпақтардың жерлеу рәсімінде әлі де болса исламға
Демек, көріп отырғанымыздай адамның ана құрсағында қалыптасу кезеңдері (7,4
Белгілі этнограф Есбергенов: «жан денеден шыққан кезде өмірге қайта
Міне, сондықтан қарақалпақтар Орта Азияның басқа халықтары сияқты қайтыс
Исламға дейінгі наным-сенімдер мен ырым-жоралардың сарқыншақтары, «отбасы» атты этнографиялық
Сондықтан бұл рәсімдер мен ырым – жораларды «отбасылық» деп
Қарақалпақтардың үйлену тойындағы ырым – жоралардың басым көпшілігі исламға
Қарақалпақтардың үйлену тойында ата-баба аруағының алдында бас ию –
Егер некелесіп, отау құрғаннан соң әйелі өліп, ері тұл
Күйеуінің туған туыстарының арасында жесір әйелге сай келетін еркек
Ресей зерттеушілерінің ішіне А.И. Левишеннің еңбегі көлемі жағынан да,
Х.А. Арғынбаевтың «Қазақ халқындағы семья мен неке» атты монографиясында
ХІХ ғ. аяғы ХХ ғ. басында аймақта шаманистік діни
ҚОРЫТЫНДЫ

Қарақалпақ этносының қалыптасуы мен этнологиясы мәселелерін зерттегенде тірек
Археалогиялық деректерге қарағанда анимизм, тотемизм магия – Арал маңын
Қарақалпақтардын отбасылық – некелік қарым қатынастарына байланысты әдет ғұрыптары
Апотропейлік топтамаға ырым жоралардың жын- періден қорғау мақсатындағы әрекеттері
жасыру: жас жубайлар үшін шымылдық (чимылдык) құру, қалындықтын бетін
жолатпау: бедеу әйелдерді үйлену тойына шақырмау, рәсімдерге қатыстырмау.

Протропейлік топтамаға:

дәнекерлік (синдиасмикалық): қалындықа дәстүрлі сыйлық “қарғыбау” тарту ету; жас
құнарлылық магиясымен байланысты (культ плодородия): құдаларға “су шашу” рәсімі,
Үйлену тойында жасалатын ырым жораларда ата – баба аруағына

Табынуда маңызды орын алған. Бұған куә: келіннің қайын атасының
XIXғ. аяғы XX ғ. басында қарақалпақтардың отбасылық қарым –қатынастарында
Үйлену рәсіміне байланысты мынадай ерекшеліктерін атап өткен жөн:
қалындықтын үйіндегі ұзату тойының кең көлемде өтуі.

“соғым” рәсімі қалындық ауылының тұрғындарына жігіт әкелген той малдан
левират (әменгерлік) пен бесіктен атастырудың (ақлай құда) әлі де
Қызға құда түсіп қойғаннан кейінгі, күйеу жігіттін екі –
Тіршілік цикліндегі баланың дүниеге келуі
Марқұмның ана дүниедегі жанының , а
Ғасырдан-ғасырға , ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан
Қарақалпақтардың отбасылық-некелік қарым-қатынастарына байланысты ырым –
Тіршілік циклінің рәсімдеріндегі сакральді (қасиеті) сандар.

Негізгі Қосалқы (периферийные)

Үилену салт дәстүрі. Баланың дүниеге келуіне байланысты рәсімдер. Өлікті
рәсімдер.

1 2 3 4 5 6

Рәсім

элементтері Сандар Рәсім элементтері Сандар

Рәсім элементтері Сандар

Халық мал (тууар)7,.... саны бойынша 7,

17,

27,

37,

47, т.б Шілдехана

(чилле) 40 Ас беру 3,

7,

40,

100,

1 жыл

Жасау (бау-шуу) 9 Шала туған нәрестеге байланысты рәсім (шаңыраққа
Құдалар арасындағы сый-құрмет 9

Құдай садақа 7 шелпек

Жыныстық ерекшелік категориялары бойынша қойылатын бейттегі символикалық белгілер.

Жыныстық ерекшелік категориялары Бейттегі символдардың белгілер

Ер адамдар Найза, ер-тоқым, садақ, сүйекті жылқысының бассүйегі

Әйелдер Киіз үйді орнатуға арналған
Қыздар Уық, шаңырақ

Нәресте Бесік

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

1. Ц. Г. А. Республики Казахстан.
2. Рычков П. И. Топография Оренбургской
3. З. Р. Г. О. Спб., 1881,
4. Наливкин В., Наливкин М., Очерк
5. Толстов С. П. Древний Хорезм ,
6. Андрианов Б. В. Этническая территория
7. Марков Е. Кочевники Азии ,
8. Жданко Т. А. Очерки исторической этнографии
9. Кисляков Н. А. Очерки по истории семьи и
Средней Азии и Казахстана , Л., 1969.

10. Снесарев Г. П. Реликты домусульманских веровании
11. Шалекенов У. Х. Казахи низовьев Амударьи.
12. Косбергенов Р. Положение каракалпакского
Хивинском ханстве в конце XIX - начале
13. Есбергенов Х. К вопросу о
14. Толеубаев А. Т. Реликты домусульманских верований в
15. Толстов С. П. По древним дельтам Окса и
16. Антропологический состав паселения Средней Азии и Казахстана //Народы
17. Ю. В. Бромлей Народы мира, М., 1988

18. Ирмуханов Б. Б. История Казахстана, А., 2004

19. Толстова Л. С. Каракалпаки Ферганской долины., Нукус, 1959.

20. Аргыбаев Х. А. Семья и брак у казахов
21. Абрамзон С. М. Патриархально-общинный уклад и пути его

изживания у народов Среднеазиатских республик
22. Источники историко-этнографических сведений о каракал-паках в России в
23. Жданко Т. А. Каракалпаки. В кн. Народы Средней
24. Бекмуратова А. Т. Семейно-бытовой уклад каракалпаков в прошлом.
25. Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Хорезмского оазиса
26. Штенберг Л. Я. Семья и род у народов
27. Энтическая история и традиционная культура народов Средней Азии
28. Морозова А. С. Следы древних форм семьи у
29. Гаджиев Г. А. Доисламские верования и обряды народов
30. Домусульманские верования и обряды в Средней Азии М.,
31. Банзаров Д. Черная вера и шаманство у монголов
32. Зеленин Д. К. Табу слов у народов Восточной
33. Сабитов Н. Культура и быт казахчкого колхозного аула,
34. Этнография каракалпаков в XIX- началне XX в. Ташкент
35. Васильева Г.П. , Кисляков Н. А. Вопросы семьи
36. Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана, М.,
37. Н. Я. Бичурин (Иакинф) Собрание сведений о народах
38. Толеубаева К. М. Қарақалпақтар мен қырғыздардың XIX
39.Уәлиханов Ш. Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы// Таңдамалы,Алматы,1985.

40. Фрезер Дж. Золотая ветвь, М., 1983.

41. Абрамзон С. М. Рождение и детство киргизского ребенка;
42. Снесарев Г. П. К вопросу о происхождении празнества
43. Штернберг Л. Я. Первобытная религия в свете этнографии,
44. Есбергенов Х., Хошниязов Ж. Этнографические материалы в каракалпакском
45. Левшин А. И. Описание киргиз-казачьих или киргизкайсачьих, орд
46. Толстова Л. С. Каракалпаки Бухарской области Узбекской ССР
47. Толстова Л. С. Материалы этнографического обследования группы «каракалпак»
48. Смағұлов Е. Ас беру дәстүрінің зерттелу тарихы//Қазақ тарихы,2004,№4

49. Толстов С. П. Религия народов Средней Азии, Т.
50. Кастанье И. А. Из области киргизских верований //
51. Из истории культуры народов Узбекистана. Ташкент, 1965.

52. Бартольд В. В. Культ святых в исламе М.,
53. Галкин М. Н. Этнографические и исторические материалы по
54. Нурмухамедов М. К., Жданко Т. А., Камалов С.
55. Косвен М. О. Этнография и история Кавказа М.,
56. Воропаева Л. К. Существует ли загробная жизнь //
57. Геродот. История в девяти книгах . Перевод с
1