TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

войти на сайт

вход на сайт

Логин: :
Пароль :

Забыл пароль Регистрация

Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы (1924-1930 жж)




Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы (1924-1930 жж)
0
Раздел: Тарих | Автор: Админ | Дата: 5-10-2015, 21:00
Загрузок: 3471




Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы (1924-1930 жж)


ӘОЖ 94(574). 084 Қолжазба құқығында


Байназаров Жарбол Аманжолұлы


Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы (1924-1930 жж)


07.00.02 — Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)


Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның


АВТОРЕФЕРАТЫ


Қазақстан Республикасы

Алматы, 2008


Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде орындалды.


Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының кандидаты

Қ.С. Алдажұманов


Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы,

профессор Ә.М. Ауанасова

тарих ғылымдарының кандидаты

Л.М. Хасанаева


Жетекші ұйым: ҚР БҒМ Р.Б. Сүлейменов атындағы

Шығыстану институты


Диссертация 2008 жылы «___» ____________ сағат___ Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының тарих ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру жөніндегі БД 53.33.01 Диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).


Диссертациямен Қазақстан Республикасы Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазба қорында танысуға болады.


Автореферат 2008 жылы «___» ____________ таратылды.


Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы, тарих

ғылымдарының докторы А.Т. Қапаева


 


КІРІСПЕ


Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс 1924-1930 жылдар аралығында Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы құрамында болған Қарақалпақ Автономиялық облысының мәселелерін кеңінен қарауға негізделген. Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының шешіміне сәйкес құрылған Автономиялық облыстың сипаттамасы қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихымен сабақтасып, кеңестендіру жылдарындағы Алаш зиялыларының саяси көзқарасына ортақ болған ұстанымдармен байланыстырылды. Сонымен бірге, облыстың кейінгі жағдайының Одақ көлемінде және өзбектердің ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының мүддесінде шешілуіне негіз болған, ұжымдастырудың ақтаңдағына айналған Тақтакөпірдегі бас көтерудің ақиқаты, қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары, екі ұлтқа да ортақ бүгінгі күн әлпетіндегі мәселелер зерттеуде кеңінен қарастырылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Кеңестік билікті тұрақтандырудың әр түрлі құрылымдарының жүзеге асқаны белгілі. Соның бірі Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу, ұжымдастыру шараларымен байланысты болған халықтар тағдырының тарихи бұрмалануы болатын. Қазіргі уақытта Өзбекстан Республикасына қарасты Автономиялық Республика болып отырған Қарақалпақстанның да осы кездегі тарихи өткелдері кеңестендірудің бұралаң саясатымен сараланды. Межелеу қорытындыларына және қарақалпақтардың өз мүддесіне сай, Қазақ АКСР-і құрамында Автономиялық облыс болып құрылған 1924-1930 жылдар аралығының тым аз ғана болуы, олардың заман өзгерісінен күткен арман-үміттеріне демеу бола алмады.

Тарихтағы белгілі бір мемлекеттік құрылым ішіндегі аумақтық бөліністі құрайтын автономия ұғымы өлкелік, табиғи, экономикалық және әлеуметтік мүддесі ерекшеленетін белгілі бір ұлттың аумақтық ықшамдануын сипаттайды. Автономия үрдісінде дамып келе жатқан қарақалпақ халқы өз дамуында аймақтық интеграция, Орталық Азия елдерінің арасындағы қауымдастық құруды көздейтін тәуелсіз Қазақстанның көшбасшылығына сенім білдіреді. Қазақстанның халықаралық қатынастағы абыройы мен сыртқы саяси ұстанымдарындағы маңызды қадамдары, ішкі даму әл-ауқатының озық үлгілері өркениетті қоғам құрудың барлық талап-тілектерінен шығып отырғанын уақыт көрсетуде. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың түркі тектес Орталық Азия мемлекеттерінің арасында аумақтық интеграция құрудағы идеялық ұстанымдары да бұл мәселеде негіз бола алады [1].

Кеңестік кезеңге дейінгі тарихы ортақ қазақ-қарақалпақ халықтарының да тегі бір түркілік негізінде жаңа Түркістан мемлекетін құрудың тетікті мақсаты М. Шоқай идеяларында дүниеге келуімен, ХХ ғасыр басындағы қазақ ұлты зиялыларының рухани үнін тудырған болатын.

Орта Азия аймағындағы Патшалы Ресей боданында болған халықтардың соңғы арман-үміті, кеңестік билік заманы туған сәттен-ақ, әлеуметтік теңдікпен астасқан «лениндік ұлт саясатының» жүзеге асуына деген үлкен сенімге ұласқан еді. Кеңестік биліктің аймақ халқына қатысты қайта құру саясаты қарымында жүргізген ұжымдастыру саясатының тарихи бедері, мұнда өмір сүріп жатқан халықтардың дәстүрлі-ғұрыптық, саяси, әлеуметтік-экономикалық және шаруашылық құрылымдарын астарлы түрде өзгертуге негіз жасады. Орта Азия республикаларын ұлттық-аумақтық межелеу шаралары нәтижесінде Қазақстанның аумақтық бірлігіне кірген ҚАО ұжымдастыру ақпараттары бойынша артқа сүйрер факторға айналған, яғни қарақалпақтардың орталыққа жағрапиялық қашықтығы сылтауға алынып, оның кейінгі тағдыры одақтық ауқымда шешіледі. Тақтакөпірде орын алған Кеңес үкіметіне қарсы бас көтеру салдары оның басты себебіне айналады.

Голощекиндік саясат лаңы тудырған қазақ жеріндегі жасанды жұт салдарынан ауа көшіп, бас сауғалаған қазақтардың қарақалпақ жеріндегі тұрағы, бұл жерде тарихи тағдыры қаланған жергілікті қазақтар санының артуына себеп болады. Қазақстан тәуелсіздігімен қатар келген, нәубет жылдары шетел асқан қазақтардың тарихи Отанға оралуы қарақалпақ жеріндегі қазақтарға оңтайлы күн тудырды.

Қазақ АКСР-і құрамында құрылған Қарақалпақ Автономиялық облысының 1924-1930 жылдар аралығындағы құрылымдық мәселесінің Қазақстан тарихында тұңғыш рет ғылыми тақырыпта сараптан өтуі зерттеудің өзектілігі болып табылады.

Жалпы қазақ-қарақалпақ тарихының сабақтасқан кезеңдерін замана мәселелерінен бөліп қарау мүмкін емес. Сондықтан да, зерттеу жұмысын қарақалпақтардың Автономиялық облыс жағдайындағы Қазақ АКСР-і құрамында болуы мәселесін саралау, кезең мәселесін ашуға негіз болған бірқатар тарихи жағдайларды бағамдау арқылы жүзеге асады.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу тақырыбының тарихнамалық сипаттамасы кеңестік кезеңдегі және кеңестік кезеңнен кейінгі уақыттағы қазақ, қарақалпақ және өзге де бұрынғы одақтас республикалардың тарихшы ғалымдарының бұл мәселедегі ғылыми ұстанымдарына қарай жіктелді.

М. Шоқай еңбектері негіз болған қазақ және өзге де түркі халықтарынан шыққан ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы зиялылар шығармалары мен олардың саяси ұстанымдарын жарыққа шығарған еңбектер зерттеудің жеке тарихнамалық топтамасын құрады [2]. Ә. Бөкейханов, С. Асфендияров, А. Байтұрсынов және С. Сәдуақасов сынды ұлт зиялыларының ұлттық негіздегі мемлекет құру, Автономия мәселесіне қалам тартқан еңбектері де басты назарда болды.

Кеңестік кезең тұсындағы Отандық тарих ғылымы тарихында Қарақалпақ Автономиялық облысына қатысты арнайы зерттеу еңбегі жарық көрмеді. Соған қарамастан, Әмудария мен Сырдария өзендерін бойлап мекен ететін қазақ, қарақалпақ халықтары байланысының өткен кезеңдерден тарихи тамырлана сабақтасқаны және екі елдің бірқатар саяси аймақтық мәселелердегі ауызбірлігі, сондай-ақ өзара қарым-қатынас мәселелерінің ғұрыптық, тарихи-этнологиялық аспектілері У.Х. Шалекеновтың зерттеулерінде кездеседі [3].

Қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихи негізі, қарақалпақ жеріндегі археологиялық-этнографиялық зерттеу экпедицияларының қорытындысы және Кіші жүз қазақтарымен қатар Ресей империясының отарлау саясатындағы қарақалпақтардың да бодандануы П.П. Иванов, С.П. Толстов және В.Я. Басин сынды орыс зерттеушілерінің еңбектерінен қарастырылды.

Ұлт мүддесінде тарих жазуға мүмкіндігі әлі де болса қалыптаспаған қарақалпақ ғалымдарының кеңестік жүйе тұсында зерттеу мәселесіне арнаған еңбектерінде, Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелену шараларының даярлығы мен жүзеге асу барысы, ұжымдастырудың құрылымы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылу тарихының әлеуметтік-экономикалық сипаттағы очеркі үрдісінде берілген. ҚАО-ның қалыптасуы қарақалпақ ұлтынан шыққан тұлғалардың саяси белсендігімен сипатталады. Осы тұста Автономияның құрылу кезіндегі аумаққа басшылық еткен Қ. Авезов және П. Варламовтардың еңбегіне талдау жасау жұмыстың саяси мәселелерінің негізін ашты [4].

Қазақ және өзге де Орта Азия халықтарымен қарақалпақтардың өзара қарым-қатынас мәселелерін ХVІІ-ХХ ғасырлар ауқымында сабақтастыру С.К. Камалов, Ж.У. Уббиниязов және А. Кощанов авторлығындағы зерттеуде қарастырылған [5]. Қарақалпақ жеріндегі кеңестендіру шараларының жүргізілу амалдары Я.М. Досумовтың [6] және Кеңестік билікті жүзеге асырған жергілікті партия өкілдерінің қызметі арқылы аумақтағы саяси ақуалдарды сипаттау И. Қосымбетов зерттеуінде бірізді баяндалады [7]. Ұстанымдарына кеңестік стереотип үстем болған зерттеушілер Н. Безроднов, А. Гордиенко, С. Татыбаев, Х.Т. Тұрсынов, И.И. Зарубин, Г.Н. Непесов, Л.Ф. Розенштейн және Б. Алланиязов еңбектерінен компартияның Түркістан халықтарына қатысты ұстанған ұлт саясаты, Қарақалпақстандағы социализм құрудың өзінше қалыптасқан үрдісі, Автономиялық облыс құруға қатысты одақтық мәселелер, межелеу талаптарының орындалу критерийлері сараланып алынды.

Зерттеу мәселесін ашуда мүмкіндігінше тиімді болған Н.В. Алексеенко және В.П. Осиповтың еңбектерінде межелеу шаралары қарсаңындағы Автономиялық республика және облыс халықтарының ұлттық құрамын, саны мен аймақтық орналасуын сипаттайтын мәліметтер беріледі.

Тәуелсіздікпен қатар келген Отандық тарихтағы мазмұндық және тақырыптық өзгерістер, олардың тақырыптық ауқымы ғылыми ойдағы ізденістердің бағыт-бағдарын жаңаша байқаудың мүмкіндігін туғызды. Әсіресе, тақырып мәселесін жан-жақты ашуда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ тарихының күрделі тұстарын зерттеудің динамикалық құрылымын жасаған ауқымды еңбектердің жарыққа шығуының маңызы зор. Осы уақыт мәселелерінің тарихи шындығын жаңаша ұстанымдармен зерделеуде М.Қ. Қозыбаев, Қ.С. Алдажұманов және Ж.Б. Әбілғожиннің авторлық серіктестігімен жазылған еңбектің орыны ерекше [8]. Бұл зерттеуде Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру шараларының тарихи сабақтарын жіктей отырып, осы кездегі қарақалпақ жерінде де Кеңес үкіметіне қарсылық сипатында орын алған Тақтакөпір бас көтеруінің қазақ даласының өзге де аумақтарындағы көтерілістермен салыстыра сипатталуы және тоталитарлы социализмнің шындығын көрсету талданған. Сонымен қатар, К. Нұрпейіс зерттеулеріне арқау болған Алашорда тарихына және ХХ ғасыр басындағы ұлттық межелеу науқаны уақытына қатысты қазақ шекараларын түгендеу тұжырымдарының талдануынан да, қарақалпақтарға да ортақ болған уақыт мәселесі назарға алынды. Қазақстан тарихындағы өткен ғасырдың отызыншы жылдарының басындағы «жасанды жұт» салдарынан ауа көшкен қазақтардың ағайындары көптеп мекен еткен қарақалпақ жерін паналауы бір жағынан орайын тапқан шешім болғанына қарамастан, күрделі демографиялық ақуалдың қалыптасуына ықпал жасады. М.Х. Асылбековтің А.Б. Галиев және В.В. Козиналармен бірлескен авторлығында жазылған еңбекте аталмыш мәселелер кеңінен қаралады және қазақ даласындағы әлеуметтік-демографиялық жағдайлардың түзілуінің тарихи сипатты жақтары зерделенеді.

Либералды бағыттың жетегіндегі дүние жүзі тарихының тарихи ойы ұлттық реакцияшыл ұстанымда қалыптасқан кезеңде қазақ зиялылары да ел болашағын өз алдына дара мемлекет құру жолынан көре білді. Осы тұрғыда ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш қозғалысы үнінен және Мұстафа Шоқай идеясындағы тұтас Түркістан мемлекетін құру мақсат-мүддесінен қарақалпақтарға да ортақтық іздеуде М.Қ. Қойгелдиев зерттеулерінің маңызы кең болды [9]. Сонымен қатар, М.Қ. Қойгелдиев және Т.О. Омарбековтердің серіктес авторлығымен жазылған зерттеу жұмысында да жергілікті басшылар тарапынан орын алған асыра сілтеу амалдары өзіндік бағасын алады [10]. Қазақстан тарихының өзекті мәселелерін аумақтық және саяси-әлеуметтік ерекшеліктер, күштеп ұжымдастыру және зобалаңға ұласқан қасіреттер аясында қарастыру, оның ҚАО тағдырына әсерлі тұстарын ажырату, сондай-ақ Тақтакөпірдегі Кеңес билігіне қатысты бас көтеру әрекеттерінің мазмұнын бағамдау Т.О. Омарбеков еңбектерінде жете қаралған.

Түркістанның тұтастығы мен азаттығын қолдап, соның жолында адал еңбек еткен қазақтың ұлт зиялысы Т. Рысқұловтың «Түркістанның Автономиялығы туралы тезистерінде», ондағы халықтардың қатарындағы қарақалпақтардың да тарихи тағдыры талданады. Ірі саяси тұлға Тұрар Рысқұловтың қоғамдық қызметін баяндайтын О. Қоңыратпаев зерттеуінде, Орта Азиядағы ұлттар арасындағы мемлекеттілік туралы мәселенің шиеленіскен жағдайлары Т. Рысқұлов көзқарастарында жіктелуі, қаралып отырған мәселенің мазмұнын ашуға мүмкіндік береді. Зерттеу тақырыбын ашудағы түркі тектес халықтардың ұлт зияларының аумақтық мемлекет құру мәселелеріне қатысты көзқарастарын қадағалауда А.М. Ауанасованың монографиялық еңбегі басшылыққа алынды [11].

Зерттеу ауқымы кезеңіндегі уақыт мәселелерін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда қарауда Ж.Б. Әбілғожиннің және кеңестендіру саясатының саяси салдарынан туындаған шетелдегі қазақ диаспорасы, оның ішіндегі Қарақалпақстандағы қазақтар мәселесі Г.М. Меңдіқұлованың еңбектерінде көрсетіледі.

ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы ұлт зиялыларының мемлекеттілік құру жолындағы саяси көзқарастары, кеңестік ұжымдастыру және оған қарсылық, 1931-1933 жылдардағы аштық, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған тарихи тұлғалар туралы зерттеулердің тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі кезеңде көптеп қорғалуы, осы тарихи кезең мәселелерінің өзектілігін анағұрлым арттырды. Әсіресе, Ж.Т. Таңатарова, Ш.Ә. Айдарова, Ә.Б. Пірманов және С.О. Смағұловалар жүргізген зерттеу тақырыптарының мәселелері өткір. Сонымен қатар, тақырып мәселесін ашуда Орта Азия халықтарына ортақ болған және кеңестік тарихнамада «ұлтшыл» деп айыпталып қаралатын қозғалыстар санатындағы «Шуро-И-Уламоның» саяси ұстанымы мен Түркістан (Қоқан) Автономиясы мәселелерін көтерген Э. Әзірбергенова мен Ж. Ахметовалардың ғылыми мақалалары да қаралды. Қазақ зиялыларының ұлттық мемлекеттілік үшін күресі қарастырылған Л.М. Хасанаеваның ғылыми мақаласындағы мемлекет, Автономия мәселелері зерттеу тақырыбының ауқымын ашуда маңызды қолданысқа енді [12].

Кеңестік биліктің ыдырауымен қатар келген одақтың бұрынғы халықтарының ұлттық тарихын қайта қарауға деген жаңаша ұстаным қарақалпақтық зерттеушілерге де тың әсер әкелді. Ұлттық-аумақтық межелеу шараларынан қарақалпақ ұлты үшін озық бетбұрыс іздеген, сол үшін заман кертартпалығына да ұшыраған Аллаяр Досназаровтың жаңаша саяси тұлғасы К. Байниязовтың зерттеуінде қаралды [13]. Тәжіктердің де кеңестендіру жылдары қысымға ұшырауының тарихи беттерінен қарақалпақтармен ортақ болған одақтың саяси шараларын саралау Р. Масовтың зерттеуінде қаралған. Зерттеу жұмысында ғылыми басылым беттерінде жарық көрген ғылыми мақалалардың да қолданыстық аясы кең болды. Қарақалпақ жеріндегі ұжымдастырудың демографиялық салдары А.А. Жолдасовтың [14], сонымен бірге аумақтағы мемлекеттіліктің қалыптасуы кезеңіне қатысты жаңа құжаттардың талдануы С.У. Нұржановтың [15] ғылыми мақалаларында қаралып, қазіргі кезеңдегі қарақалпақ ұлтының мүддесіндегі озық тарихи көзқарастар қатарын жаңартты.

Бүгінгі қазақ пен қарақалпаққа ортақ болып отырған экологиялық, әлеуметтік мәселелер, Қарақалпақстаннан келіп жатқан оралман қазақтар жағдайы, сондай-ақ бос жұмыс күшін құрап отырған Өзбекстандағы қазақтардың әлеуметтік қал-ақуалын көтерген жарияланым және ақпаратты-аналитикалық басылым беттеріндегі мақалаларда зерттеу барысында айналысқа енді. Бұл еңбектер жұмыстың зерттелу деңгейін қанағаттандыра білді.

Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың деректік мазмұнын негізгі дені осыған дейін айналысқа енбеген мұрағат қорларындағы құжаттар және Кеңестік үкімет бас қосуларының жинақтары, зерттеу мәселесі арқау болып отырған кезеңде шығып тұрған басылымдар, статистикалық мәліметтер, КСРО заңдар жинағы, Қазақстан Республикасының Заңнамалары, құжаттар мен материалдар жинағы, хрестоматиялар құрады.

Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Жоғарғы Кеңес мұрағаты 1-қорының [16], Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Мемлекеттік мұрағаты құпия болып келген 13, 30 және 322-қорларындағы құжаттар Автономиялық облыстың құрылу тарихы, кеңестендіру саясаты құралына айналған ұйымдардың құрылымдық мәселесі әрекеттерін сипаттады [17].

Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағатының 139 және 141- қорларындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуына қатысты шешімдері, аймақтағы жер-су реформасының жүргізілуі, ұжымдастырылуы, табиғи зерттелуі, әлеуметтік-экономикалық ұйымдастырылу мәселелері, Тақтакөпір оқиғасының шынайы мазмұны сипатталған және облыстың республика қарамағынан шығарылуы мәселесі көрсетілген құжаттардың партиялық қарарлары, стенограммалары және Одақтық ақпараттары зерттеу нысанасына ілікті [18-19].

Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатының 350 қорындағы Қарақалпақ Автономиялық облысын Ресей Федерациясына беру кезіндегі Қазақ АКСР-і мен ҚАО арасындағы шекара мәселесінің екі тарапты да қанағаттандырмауына байланысты құрылған комиссияның қорытындылары көтерілді [20].

Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының және Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының Қарақалпақ бөлімшесіне қарасты ғылыми кітапханалардың сирек қолжазбалар қорында жүйелі зерттеу жүргізілді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қоғамда қалыптасқан жаңа рухани сұраныстарға жауап бере отырып, кезінде еркін қалам тарту мүмкін болмаған күрделі тақырып, саяси билік үрке қараған Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы мен оның кейінгі болашағының тарихи таралымын уақыт өлшемдерінен қарау зерттеу тақырыбының мақсаты болып табылады.

Осы мақсаттан келіп туындайтын зерттеудің келесі міндеттері анықталады:

— жұмыс мазмұнына сәйкес деректер кешенін жіктеу;

— көрсетілген құжаттарға сипаттама беру және мәліметтердің әрбір тобына талдау жасау;

— құжаттық мәліметтердің ақпараттық құндылығын анықтау мүмкіндігін, ғылыми талдаулар мен сараптау тәсілінің әрі қарай жүзеге асуына ұсыныс білдіруді және жан-жақты қорытындылар жасауды қалыптастыру;

— құжаттар мазмұнын талдау негізінде ҚАО-ның тарихи даму кезеңіндегі кейбір немесе бірқатар себептермен тарихшылардың назарынан тыс қалған, әсіресе кеңестік партия аппаратының қалыптасу үдерістері, оның әкімшіл-әміршіл түрге ауысуы сәттерін байланыстыруды жария ету;

— Қарақалпақ Автономиялық облысының ҚазАКСР-і аумағында құрылуына негіз болған саяси-әлеуметтік, рухани сұранысының динамикасын сипаттау;

— зерттеу кезеңіндегі Қарақалпақ Автономиялық облысындағы Кеңес үкіметінің бірқатар саяси-экономикалық шараларының, мысалы жер-су реформаларына даярлық және облыстың жеке шаруашылықтарын ұйымдастыру секілді шаралардың барысы мен салдарын бағамдау;

— Қазақстан тарихындағы жалғыз ғана болған Автономиялық бірлестік мәселесінің тарихи спецификасын ажырату;

— сонымен бірге, мұрағаттардағы құпия болып келген қор құжаттары мазмұнының тарихи шындығын жіктеу;

— Автономиялық облысты даулы Шурахан ауданына байланысты тартыстан басталған өзбектердің қарақалпақ жерін мақта шаруашылығына пайдалануды көздейтін түпкі амалдарының, Ресейге берумен сабақтасатын тұстарынан оның Қазақстаннан бөліну себебін анықтау;

— Тақтакөпір бас көтеруінің деректік мазмұнының және қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары тағдырының тарихи ақиқатын жасау;

— қазақ-қарақалпақ байланысының түркілік тектілік бірлігін, бүгінгі аймақтық интеграция саясаты аясында талдау және қазіргі қарақалпақ жерінен тарихи Отандарына оралып жатқан қазақтардың тұрақтану мәселелеріне ден қою.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Қаракалпақ Автономиялық облысына қатысты қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық үрдістерді, ол жердегі тап күресіне қатысты және өзге де тарихи кезеңнің ортақ заңдылықтарын анықтауға басымдықпен келген өтпелі көзқарастардың басшылыққа алынбай, жаңаша адамзаттық құндылықтар тұрғысындағы сұраныстармен алмастырыла қаралуы болып табылады.

Кеңестендіру жылдарындағы жаңа жүйеге енудің аумақтық ерекшелігін саяси науқаншылық, реформалық ортақ өзгерістерден ғана емес, сол уақыттың әлеуметтік сұранысына сай қарау зерттеу жұмысының біршама ілгерлі құрылымын жабдықтады.

Зерттеу тақырыбының Автономиялық облыс тарихының мәселесінде қойылуының өзі Отандық тарихнамадағы жаңа аспектіні білдіреді.

Сондай-ақ 1924-1930 жылдардағы кезеңдердегі зерттеу мәселесін ашуға негіз болған құжаттарды кешенді зерттеу тарихи-қолданбалылық, сондай-ақ деректанулық тәсілдер тұрғысында қаралуымен де ерекшеленді.

Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері 1924-1930 жылдар. Ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының ресми қорытындысына қарай Кеңестердің Қазақ Орталық Атқару Комитетінің Кіші Төралқалығының 1924 жылғы 17 қазандағы Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы туралы қабылдаған негізгі шешімінен басталған және Ресей Федерациясы құрамына қабылданған уақытының аралығы.

Зерттеу нысанасы мен пәні – Қазақ АКСР-і құрамында құрылған Қарақалпақ Автономиялық облысы тарихының толық құрылымдық мәселелері мен оның тарихи негізі, сонымен бірге қазіргі кезеңдегі қазақ-қарақалпақ тарихын түзудегі алғышарттардың айқындалуы болып табылады.

Зерттеу объектісі. Қарақалпақ ұлтының Кеңес үкіметі тұсындағы Автономия құру мәселесін көтеруі және оны түпкілікті шешу жолдары.

Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі шынайы объективтік, қоғамдағы тарихи заңдылықтар мен салыстырмалық, жүйелі тәсілдерге негізделген.

Тәуелсіз ел тарихының бұрынғы кеңестік тарих постулаттарынан дара қарастырудың ғылыми ұстанымдары оны объективті тәсілде бағамдаудың эволюциялық түзілімін қалыптастырды. Ғылыми танымдық тәсілдеріне тән кез-келген ғылыми тақырып саласына қарай қолданыс табуының тарихи шындық құбылысымен анықталатыны бар. Ол алға қойған зерттеу мәселесімен, мақсатының жүзеге асырылуы арқылы нығайып, өзінің жалпы ғылым жүйесіндегі орнымен нақтыланды. Бұл ұстанымдар өзге де ғылыми тақырыптың ортақ қарастырылар мәселесінде қаралған тәсіл ұқсастығына да сүйенеді. Қарақалпақ Автономиялық облысының Қазақ АКСР-іне қарасты болған кезеңіндегі кеңестік жүйе жүргізген саяси шаралардың салдарлы жақтары мен оларға қатысты ұстанымдар, сондай-ақ ондағы қоғамдық белестер өзара тарихи байланыс арқылы сипатталады.

Зерттеу жұмысының барысында қазіргі тарих ғылымындағы жаңаша ойлаудың шынайы стереотиптерін қалыптастыру және тақырып құрылымын бүгінгі тарих бағасында қарау қолға алынды. Сонымен қатар, зерттеудегі кейбір тарихи мәселелерді қарастыруда ұлттық мүдде тұрғысында тәсілдік ұстанымдар мен әлеуметтік-тарихи жағдайларды тарихтың салаларына қарай бағамдау да жұмыстың теориялық құрылымын жасау үшін пайдаланылды.

Жалпы зерттеу жұмысының теориялық-методологиясы қоғам мен дүниеге озық көзқарастың жандануымен, тарих ғылымын жандандырудың өтпелі кезеңімен тікелей байланысты. Сонымен бірге зерттеу жұмысының методологиялық негізінде ғылыми-танымдық және тәжірибелік-қолданбалы маңыздылық бар екендігін айта кеткен дұрыс.

Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Зерттеу жұмысында жасалынған қорытындылар мен тұжырымдар Қазақстанның қазіргі сыртқы саясаты тарихындағы маңызды қадам Орталық Азия елдерімен интеграция тұрпатында байланыс өрбітуде, мемлекеттілік мәселесіне қатысты тақырыптарда және екі мемлекеттің де Отандық тарихын оқытуға арналған монографиялардың және зерттеу еңбектерінің қатарын толтырады.

Мұндағы берілген фактілік мәліметтер, қорытындылар Қарақалпақстан тарихын жазудағы зерттеулер ауқымын толықтыруға да үлес қосарымен сипатталады. Сонымен қатар, зерттеу мәліметтері қарастырылып отырған кезең бойынша құжаттар жинағын жасауға негіз бола алады және Отандық, Автономиялық Республикаға қарасты жоғары оқу орындарында Отандық тарих бойынша арнаулы курстар оқу барысында, басқару институттарының насихат жұмыстарына септігін тигізе алады. Сондай-ақ диссертацияда жасалынған қорытындылар мен тұжырымдар арнайы зерттеулерде, осы тұрғыда даярланған материалдар мен басқа да ғылыми жұмыстарда кеңінен қолданысқа ену мүмкіндігіне ие.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Қазақстан тарихының автономиялық қоғамдық бірлестігінің болуына қатысты тарихи кезең мәселесін сол уақыт тарихи үдерістерінде қарау, Қарақалпақ Автономиялық облысы тәжірбиесінің қалыптасу барысына кешенді түрде талдау жасау арқылы күрделі зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесіне сәйкес мынадай тұжырымдар ұсынылады:

— Патшалы Ресейдің Орта Азиядағы өзіне бодан болған халықтар тағдырын ұлттық саяси идеялардың саясынан алшақтатудағы әрекеттерінің кеңестік билік басқарған тұстағы жалғасын табуы жіктелді;

— ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының және Орта Азияда жұмыс жүргізген өзге де ұлтшыл-саяси партиялық қозғалыстардың мемлекет мәселесіндегі идеялары Кеңес үкіметіне қорқыныш тудырып ұлттық-межелеу науқанын жүргізуге мәжбүр етті. Нәтижесінде қарақалпақтардың тарихта тұңғыш рет өзінің мемлекеттілігін айқындауға қатысты алғашқы шаралары нышан алды;

— Қарақалпақтардың жаңа одақтық жүйе жағдайында ҚазАКСР-і құрамында аумақтық тұтастықта болуға ықылас танытуының тарихи сұраныстары және 1922 жылдың өзінде де Хорезм Кеңестік Халық Республикасы құрамында Қазақ-Қарақалпақ Автономиялық облысын құру туралы мәселе көтеріліп, нәтижесінде Хорезм Республикасының Орталық Атқару комитеті өз аумағында Қазақ-қарақалпақ бөлімінің құрылғандығын қалтарыстарда болып келген тарихи ақтандақтары ашылды;

— Автономияның жаңадан құрылуы тұсындағы облыстың аумақтық бөлігін реттеуде өзбектермен арада туындаған шекара мәселесі бар. Қазіргі тәжік тарихнамасында қарастырылып отырғандай, өзбектердің өзімен қоңсылас ұлттарға қатысты саясаты тәжіктермен қатар, түркі тектес ұлттарға да, оның ішінде қарақалпақтарға да экономикалық мүдде тұрғысында қолданылған еді. Оны межелену қорытындыларына сай, Шурахан аумағын қарақалпақтарға бөлумен байланысты туған даудан көруге болатындығы, оның кейінде автономияны саяси жағдайлармен Ресейге қосып жіберу арқылы, одан соң өзбектерге мақта шаруашылығы мүддесінде беру амалдарымен де анықталды;

— Голощекиннің қазақ даласындағы «кіші қазан» саясатын жүргізу тәсілдерінің саяси салдары тудырған аймақтағы социализмнің әлеуметтік-экономикалық, мәдени дақпырты асыра сілтеу шараларымен жүзеге асқаны белгілі. Автономияға қарасты Тақтакөпір ауданындағы орын алған Кеңес үкіметіне қарсы ұрандары бар оқиға, аталмыш саясаттың тарихи салдарын көрсетіп берді.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Зерттеу жұмысы Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелері 5 ғылыми мақалада және 3 халықаралық, 1 республикалық конференциялар барысында баяндалған.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.


ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ


Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі негізделіп, мәселенің зерттелу деңгейі сипатталады. Сонымен қатар, зерттеудің теориялық-методологиялық негізі, мақсат-міндеттері, деректік негізі, хронологиялық шеңбері, ғылыми жаңалығы мен қолданыс аясы айқындалған.

«Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы» атты бірінші тарауда қазақ-қарақалпақ қатынасының тарихи негізіндегі Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы мен аумақтағы ұлттық межелеу шаралары және әлеуметтік-экономикалық жағдайының анықтамасы жасалынады.

Әлеуметтік өмірде қазақ халқының тарихымен, салт-дәстүрімен тығыз байланыс орнатқан қарақалпақ халқының оған қатысты тағдырының түзілімі әртүрлі. Тарихи-рухани сабақтастық екі елдің қоғамдық дамуындағы үндестік үрдісінде жатыр. Ол қазақ тарихының белесті кезеңдерінен көрініс тауып, белгілі жәйттерден сипат алады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Н. Назарбаевтың 2005 жылғы дәстүрлі халыққа Жолдауындағы Орталық Азия елдері Одағын құру идеясын саралай отырып, оның мазмұнынан бұл аймақты мекен ететін мемлекеттер арасындағы жан-жақты интеграциялық нысаналар қалыптастырудың бірқатар тарихи негізін заңды құбылыс ретінде қабылдауға болады. Аймақтық Одақ құру ұсынысы, бүгінгі халықаралық қатынас тарихында маңызды рөл атқаруымен қатар, ынтымақтастық келісім негізінде белсенді саясат жүргізіп отырған жағрапиясы мен тегі жағынан жақын елдер тәжірибесі көрсеткендей, тарихи құбылыс ретінде сұранысқа ие. Осы бағытта Орталық Азия елдерінің тарихи түркі тектік негізгі бірлігінің бүгінгі мүдделігін жүзеге асыруды, уақыт талабымен қарай отырып, оны «біздің экономикалық мүдделеріміз де, мәдени-тарихи тамырымыз да, тіліміз, дініміз де, экологиялық проблемаларымыз да, керек десеңіз сыртқы қатерлеріміз де ортақ», — делінетін Елбасы Жолдауын қарастыру негізді сияқты [1, 44-45-бб.].

Түркі тектес халықтар бірлігін арман етіп, кезінде олардың тұтастығын көздейтін мемлекеттік құру идеясын жасап кеткен ұлт зиялысы, Мұстафа Шоқай өзінің 1936 жылғы Берлин қаласында Түркістан жастарына арнаған сөзінде: «бүгін Қазақстан, Қырғызстан, Қарақалпақстан, Түркіменстан hәм Тәжікстан деп, жат үкімет күшін алты жұмхұриетке бөліп тұрған Түркістан – бөлінбес, айырылмас бір өлке. Халқының қаны бір, тілі бір, діні бір. Түркістанның мақсаты — өзінің құрылысы – міллет үкіметін құрып, сәрвәз боп, өз алдына бір үкімет болып тұру…» деп, өз мүддесінің бағыт-бағдарына жетелейтін ой білдіреді [2, 64-б.]. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде Түркістан – Ресей империясының генерал-губернаторлығы ретінде 1857 жылы құрылғаны белгілі. Ресей отарлағанға дейін Түркістан өзбек, қазақ, тәжік, қырғыз, түркімен және қарақалпақ халықтары мекен еткен өлке еді.

Қарақалпақ Автономиясының большевиктік билік тұсындағы тарихы өте күрделі де шытырман беттерге толы. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде өлкеде мазасыз саяси ақуал қалыптасады. Патша тақтан құлаған соң Түркістанда саяси және мәдени дербестікті көздеген ұлттық қозғалыстар етек алады. Халықтың көпшілік бөлігінен қолдау тапқан, кеңестік билікке қарсы құрылған мұндай қозғалыстарды, осы өлкеде құрылған «Шуран-Исламия», «Алашорда» және «Шура-И-Улама», «Турк адам», «Марказияти» сияқты саяси ұйымдар басқарады. Коммунистік жүйеге оппозициялық ұстанымда күрес жүргізген саяси ұйымдар Түркістанның тарихи дамуына қатысты өз ұстанымдарында табанды болды. Орта Азиялық аймақтың ауқымды бөліктері өршінген қарулы қақтығыстар майданына айналуын жалғастырып бақты. Бұл ұйымдар мұсылман халықтарының бірлескен, тәуелсіз мемлекеттік бірлікте дамуы, олардың негізгі ынтымағы бағытын ұстанады. Қарақалпақ жерінде де аймақтың «большевиктендірілуі» саясатына қарсы шаралар өзінің сипатын өздігінше тауып жатты. Хорезм озаисіндегі ұлт-азаттық қозғалыстарына жетекшілік еткен Құрбан Мамет (Жунайт хан), Убайдулла Бахаведдинов (Мақсұм хан), Құтлымұрат би (Бала би) мен өзге де бастаушыларға халықтың еруі, Түркістан өлкесіндегі мұсылман депутаттардың жалпы ұлттық «Иттифак», «Шура-Исламия», секілді саяси ұйымдарының жұмысына да үн қатуына қарамастан, сонымен бірге қарақалпақ ұлттық зиялыларының және діни мұсылман өкілдерінің қоғамдық өзгерістерге белсене араласпаса да назардан тыс қалдырмауларының өзі де, олардың әлі де болса талай жылғы өзге билеушіге телміріп, өз тағдырына бел шешіп кірісе алмаудағы жалтақтықты сипаттайтын.

Осы орайда, 1922 жылы Хорезм Кеңестік Халық Республикасы құрамында да Қазақ-Қарақалпақ Автономиялық облысын құру туралы мәселе көтеріле бастайды да, нәтижесінде Хорезм Республикасының Орталық Атқару Комитеті өз аумағында Қазақ-қарақалпақ бөлімінің (төрағасы – Таған Абдуллаев, кейіндері Сейілхан Сарсенбаев болған) құрылғандығын ескерген жөн. Сол жағалаудағы қарақалпақтардың оң жағалаудағылармен бірігуіне мүмкіндік жасаудың мүддесінен туған Қазақ-қарақалпақ бөлімін облыстық басқарма құқығына ие болып, қазақтар мен қарақалпақтардың мүддесі Хорезм заңдары келісімінде қорғалады. 1924 жылдың мамырында ХКСР Кеңестері Орталық Атқару Комитеті Хорезм КСР-нің құрамында Түркімен Автономиялық және сол аумақтағы тұрғындардан Қырғыз (Қазақ)-Қарақалпақ Автономиялық облысын құруға шешім қабылдайды. Алайда, мұндағы экономикалық-әлеуметтік, саяси жаңарудағы ұлттық мүдделер жоғарғы билік сатысындағылардың ұлттық мемлекеттік межелену мәселесін туындатуымен қабаттасып, кедергіге ұшырайды.

1924 жылдың 16 тамызында Орта Азиялық республикаларды ұлттық-аумақтық межелеу науқаны тудырған Одақтың ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясында «аз ұлттар жөнінде (қырғыздар және қарақалпақтар)» мәселе қаралады. Қарақалпақтардың ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясы шаралары барысындағы тағдырына өзінің азаматтық жауапкершілігін танытқан сол кездегі саяси өкілдерінің бірі А.К. Досназаров РК(б)П Орталық Комитетінің Ортаазиаттық бюросына «қарақалпақ халқына өз тағдырын ары қарайғы түзуге еріктілік беру» туралы мәселені көтеріп ресми хат жазады. Оның мазмұнында Кеңестік үкімет орнағанға дейінгі кезеңде Орталық Азия халықтарының ішінде ауырпалықтың ең ауыр салмағын басынан кешкен қарақалпақтар болғандығы айтылады.

Қарақалпақ ұлтының азшылығына байланысты құрылған ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының құрамына Хорезм жағынан К. Сағадуллаев, Сұлтан-Қары Жұманиязовтар, ал Амудария облысы тарапынан А. Досназаров, О. Ирманов және Ф. Калугин сынды коммунистер кіреді. Комиссия жұмысы бір апта мерзімінде қорытындыланып, Ф.Я. Калугиннің жетекшілігімен осы мерзімде Ташкентте қайтадан бас қосуы тиістіленді. Ертеңінде, яғни 17 тамыз күні Орталық Азия республикаларын межелеу бойынша ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының отырысы өтеді. Отырысқа ұсыныс жасаған А. Досназаров Қарақалпақ облысының аумақтарына қатысты мәселені ашық қалдыруды сұрайды. Өйткені, Хорезм республикасының Хорезм облысына қатысты бөліктері мен Түркімендермен шекаралас бөліктерінде шекара дауы бар болатын. Ал, қазақтармен шекара мәселесі туындамаған. А. Досназаровтың қарақалпақтарға болашақ Қарақалпақ Автономиялық облысының шекара жоспарын нақты даярлау мүмкіндігін беру ұлттық-межелеу комиссиясы тарапынан мақұлданып, құпталады. Оларға Хорезм мен Түркіменстан облыстарының аралығындағы шекараларға сәйкес сонымен қатар, Қарақалпақ Автономиялық облысының өзбек тұрғындарымен іргелесу шекараларын жобалау тапсырылады. 1924 жылдың 19 тамызында Ф.Я. Калугиннің төрағалық етуімен Қарақалпақ мәселесіне қатысты бірінші ұйымдық отырыс өткізіледі. Отырысқа Қарақалпақиядан А. Досназаров, Хорезмнен Сұлтан-Қари Жұманиязов қатысады. А. Досназаров Қарақалпақ облысына еріктілік беру жөніндегі баяндамасын жасайды. А. Досназаровтың баяндамасының негізінде отырыс мынадай қаулы қабылдайды: «Әмудария облысындағы Қарақалпақ тұрғындарының мекен етуін назарға ала, бұрын Хорезм Халық Республикасының құрамына кірген Ходжелі облысы мен Қоңырат қаласын қоса отырып, Қарақалпақ облысын құрудың қажеттілігі мақұлдансын». Комиссия А. Досназаровқа болашақ Қарақалпақ Автономиялық облысының шекарасы мен ұлттық-аумақтық межелеу картасының жобасын әзірлеуге тапсырма береді. Ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясы межелеуге байланысты мынадай шешімін шығарады:

1. «Қарақалпақ тұрғындарының Хорезм КСР-і мен Әмудария облысынан бөлініп шығуын қажет деп санай отырып, Қарақалпақ Автономиялық облысын құру міндетті шара екендігі және қарақалпақ ішкі комиссиясына осы облыстың шекарасын белгілеуге, тұрғындар санын анықтауға тапсырма беру керектігі анықталады. Сондықтан әзірленген мәліметтер Қарақалпақ Автономиялық облысын құру керек деген шешіммен бірге Ортаазбюро Орталық Атқару Комитеті мен РК(б)П Орталық Комитетіне жөнелтілсін».

2. «Әмудария облысы бойынша Қырғыз және Өзбек КСР-лерінің шекараларын белгілеу мәселесі Қарақалпақ Автономиялық облысы жөніндегі мәселе нақты шешілгенге дейін ашық қалдырыла тұрсын».

3. «Шекараларды белгілеу жөніндегі мәселені қарастыруды бір жағынан Түркімен КСР-і мен Хорезм арасындағы белгіленген шекаралар мөлшерімен және екінші жағынан қарақалпақ жұртшылығының Автономиялық облысқа ұйымдасуын ескере отырып, арнаулы ұлттық комиссияларға тапсыру көзделсін» [17, 1-4-пп.].

Орта Азиялық және Орталық Комитет коммунистік партия басшылықтары назарына әзірленген қаулы жобаларында Қарақалпақ Автономиялық облысын құру туралы үгіт-насихат жұмыстарының қорытындылары бойынша шешімдер екі жақты сипатта болады. Олардың бірі облыстың Өзбек КСР-і құрамында қалуын сипаттаса, екінші жағы Автономияның Қазақ АКСР-іне енуін жақтаған еді. 1924 жылы 12 маусымдағы РК(б)П ОК саяси бюросы «Орта Азия республикасының ұлттық межеленуі туралы» жарлығының мәтініндегі Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысын құруды қарастыру мәселесі негізінде және 26 маусымдағы Хорезм Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Хорезмдегі қарақалпақтарға қатысты мәселені – Автономиялық облыс ретінде шешуде және кімге қосылатыны жөніндегі мәселені реттеуді олардың өздеріне қалдырып, Автономиялық облыс құрудағы маңызды оқиғалар тізбесі басталады.

1924 жылдың 27 қыркүйегінде РК(б)П Қазақ (Қырғыз) Облыстық Төралқа отырысына Бұқара қазақтарының делегациясы құрамында Наврузбаев, Бұқара Орталық Атқару Комитеті Төралқасының мүшесі Худайбергенов, Бұқара ОАК-нің мүшесі, Бұқара ОАК-нің Қаршы облысы бойынша Қырғыз Атқару бөлімінен Құлтаев және қарақалпақ делегациясы қатысады. Осының нәтижесінде Қазақ РК(б)П Комитетіне қарақалпақ делегациясы өздерін автономиялық республика құрамына қабылдау туралы ұсыныс білдіреді. Бұл ұсынысқа қатысты пікірлер О. Исаев, С. Меңдешов, Ә. Жангелдин және өзге де басшылар тарапынан қолдау табады. Олар бұл ұсыныстың толыққанды жүзеге асырылуы үшін қарақалпақтардың болашақ Түркмен, Өзбек республикалары жерлерінен өздеріне тиесілі жер үлестерін алуын талап етуге кеңес береді. Бұл ұсыныстар жан-жақты қаралып, Орталық Комитетке жөнелтілген болатын [18, 158-159-пп.]. 1924 жылы 27 қыркүйекте Қырғыз (қазақ) облыстық РК(б)П комитеті төралқасы отырысында мынадай шешім қабылданады: а) өтініш қызу қолдаумен мақұлдансын; ә) Хорезмнің қазақ-қарақалпақ облыстары және Түркістанның Әмудария облыстары жаңа облыс құрамына толығымен енуі талап етілсін. Орта Азиялық РК(б)П ОК бюросына болашақ облыс құрамына Шурахан өңірін қосуды түбегейлі талап ету жөнінде шешім қабылдансын; б) Автономиялық облысқа қызмет көрсету үшін Әмудария облысын басқару аппараты сақталсын; в) Түркімен КСР-і мен Хорезм КСР-і мүліктері және байлығын тәркілеуде Қарақалпақ Автономиялық облысының қатысуы да талап етілсін және теңдей үлес алу көзделсін; г) делегация ұсынысы толығымен РК(б)П ОК назарына табыс етілсін [18, 158-159-пп.].

Кеңестердің Қазақ Орталық Атқару Комитетінің Кіші Төралқалығы 1924 жылғы 17 қазанда Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы туралы шешім қабылдайды [6, 252-б]. Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы туралы бұл шешімнің тарихи маңызы қарақалпақтардың уақыт сұранысындағы әлеуметтік-экономикалық, рухани мүдделерін ғана қанағаттаныдырып қойған жоқ. Сонымен бірге, бір орталыққа бірігуіне негіз жасаған алғашқы тарихи шешім ретінде де тарихта бағаланады.

РК(б)П Қырғыз (Қазақ) Облыстық Комитетінің 1924 жылғы 25 қазандағы бюро отырысының №5 хаттамасындағы күн тәртібінде Қарақалпақ Автономиялық облысы үшін Ереже жасау бойынша комиссия құру туралы мәселе көтеріледі. Онда, Қарақалпақ Автономиялық облысының ұйымдық бюросы құрамына 13 адам, Төралқа бюросына 7 адам белгіленеді [18, 71-73-пп.]. Пленумға: А. Досназаров (жауапты хатшы), К. Адинаев (ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі), Ж. Арзиев (Агроөндіріс бөлімінің меңгерушісі), Ә. Құдабаев (Облыстық Революциялық Комитеттің төрағасы), С. Лунин (Мемлекеттік саяси (ГПУ) басқармасынан), И. Бекімбетов (Облыстық Революциялық Комитет төрағасының орынбасары), К. Сағдуллаев (Халықтық Қаржы Комитетінен), Б. Айтешев (Қосшы Одағынан), С. Зечиев (Обкомехтан), О. Клишев (түркімен өкілі), Т. Қасымбетов (қарақалпақ өкілі), А. Құрбаниязов (өзбек өкілі), М. Теперешнийлер (Облыстық Кәсіподақ Кеңесінің төрағасы) тағайындалады.

Төралқаға: А. Досназаров (жауапты хатшы), К. Адинаев (ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі), Ж. Арзиев (Агроөндіріс бөлімінің меңгерушісі), Ә. Құдабаев (Облыстық Революциялық Комитеттің төрағасы), С. Лунин (Мемлекеттік саяси (ГПУ) басқармасынан), И. Бекімбетов (Облыстық Революциялық Комитет төрағасының орынбасары) және жетінші мүшесі М. Теперешний (Облыстық Кәсіподақ Кеңесінің төрағасы) тағайындалады.

1924 жылдың 23 қарашасында Хорезм КСР-і V Бүкіл Хорезмдік Құрылтай Кеңесі шешімін орындау мақсатында Ходжелі облысының Қыпшақ және Қытай округтерін жаңадан құрылған Қарақалпақ Автономиялық облысына беруге шешім қабылдайды. Ал, 27 қарашада Автономиялық облыстың Революциялық Комитеті барлық жергілікті кеңестерге Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық мемлекеттік межелеу шараларының нәтижесімен өзінің құрамына Шымбай, Шурахан, Ходжелі, Қоңырат уездерінің кіргендігін жеткізеді. Осыдан кейінгі Қарақалпақ Автономиялық облысының аумағына Әмударияның екі жағы да, оған қоса оның оң жағалауындағы болыстықтар: Дәуқара, Шымбай, Талдық, Көкөзек, Қоңырат, Жаңа базар, Кегейлі мен Шымбай уезіндегі Мойнақ аралы және Би-базар, Сара би, Төрткүл, Шаббаз, Шурахан, Мың және Шурахан уезіндегі Тамды, сондай-ақ сол жағалаудағы Ходжелі, Қоңырат және ірі елді мекендер Қытай және Қыпшақ енеді [17, 34-п.]. Межелену талассыз өткен жоқ. Бұл талас өзбектердің Қарақалпақия тұрғындарының негізгі бөлігін өзбектер құрайтын Шурахан уезін өздеріне қосуға байланысты туындаған еді. Алайда, жаңадан құрылған Орта Азиядағы Республикалар арасында талас тудырған Шурахан уезі КСРО Орталық Атқару Комитетінің 1925 жылғы 5 қыркүйегіндегі шешімімен Қарақалпақ Автономиялық облысына тіркеледі. «Шурахан уезі мәселесі» Автономияны құрушы өкілдерге мүдделі тапсырма ретінде шешілді. [6, 253-б.].

1925 жылдың 12-19 ақпанында Төрткүлде Автономиялық облыс дехкандары, батрактары мен қызыл әскер депутаттары Кеңестерінің І Құрылтай съезі өтеді. Қарақалпақ Автономиялық облысының Қазақ АКСР-і құрамына ерікті түрде қосылғанын заңды түрде ресімдеген съезд «Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылғаны жөніндегі Декларацияны» жариялайды [6, 253-б.]. 1925 жылы Қарақалпақ Автономиялық облысының тұрғындар саны 298 мың адамды құрайды, олардың 128 мыңы сол жағалаулық бөлікте, ал 170 мыңы оң жағалаулық бөлікте тұрады [14, 84-89-бб.].

1925 жылы 15-19 сәуірдегі Қызылорда қаласында өткен Кеңестердің V Бүкілқазақ съезі Қарақалпақ Автономиялық облысын Қазақ АКСР-і құрамына енгізу туралы толық шешім қабылдайды. Сөйтіп, қарақалпақ халқының тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі тұтас аумаққа негізделген ұлттық мемлекеттілік құрылым жасалынады. ҚАО-ның жер көлемі 180 мың шаршы шақырым болды. 1926 жылғы санақ бойынша облыс тұрғындарын 38,1% қарақалпақтар, 28,5% қазақтар, 27,6% өзбектер, 3,2% түркімендер, 2,7% өзге ұлттар құрайды [6, 253-254-бб.].

Осылайша, 1924-1925 жылдары Кеңес үкіметі іске асырған аумақтық әкімшілік жіктелуден соң Ресей империясы құрамындағы бұрынғы Түркістанның орынына құрамында Қарақалпақстан Автономиясы бар Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан және Тәжікстан аталатын бес республиканың өмірге келуінен соң, олар бұрынғы «Түркістан» атымен емес, «Орта Азия және Қазақстан» республикалары атанып, Кеңес Одағының құрамдас бөлігін құрды. Халқының құрамы жағынан әуелде Орта Азиялық республикалардың бірде-біреуі өзін таза «ұлттық республика» деп атай алмады. Олардың бәрі өзбек, тәжік және қарақалпақ халықтарының кеңестік ұлт мемлекеттілігінің құрылуы үшін жағдайлар әзірлеген өтпелі түрдегі республикалар болды.

Қазан төңкерісінен кейін соң осы өңірде іске асырыла бастаған негізгі шараларының бірі – жер-су реформасы. Қазақстанның оңтүстік аймақтары қатарында Қарақалпақ Автономиялық облысы өзінің климаттық жағдайына қарай – мақта шаруашылығына бейім өлке болып есептеледі. Автономиялық облыстың саяси-экономикалық жағдайына қатысты мәселелер оның ұлттық межелеуден кейінгі тағдырын реттеуге арналған Өлкелік Комитет шешімдерімен арнаулы комиссияның жұмыстарына арқауланғаны, оның тіпті жергілікті кадр саясатын шешуге орайластырған қарарлармен қатарлана қаралуы да кеңестендіру шарттарын түгендеп жатты.

«Автономиялық облыс ұжымдастыру жылдарында» атты жұмыстың екінші тарауында аумақтағы ұжымдастыру шараларының саяси науқаншылығы және жүргізілу үрдістері, кеңестік ұжымдастыруға қарсы наразылық Тақтакөпір бас көтеруінің сипаты, Қарақалпақ Автономиялық облысындағы босқын қазақтар мәселесінің туындауы және Қарақалпақстандағы қазақтардың тарихи тағдырына қатысты кейбір мәселелері баяндалады.

Ұжымдастыру және отырықшыландыру деген желеумен кеңестік империяның қол астына кірген одақтас республикалардағы ұлттардың дәстүрлі шаруашылығын күйрету, езуші таптар мен буржуазиялық ұлтшылдармен күрес науқаны арқылы халықтың, тәуелсіздіктен үміт еткен халықтардың рухын сындыру, сөйтіп жұрттың жартысына жуығын қолдан жасаған аштық арқылы қырып, біразын босқынға айналдырып, атамекенінде тірі қалған бөлігінің ішкі сенімі мен жігерін құм етіп оның орынына тобырлық психология орнықтыру жүзеге асты.

Ф. Голощекиннің «кіші қазаны» тұсында «кеңестендірілмеген» аумақтарға жатқызылған қарақалпақ өлкесі ұжымдастыру көрсеткішінің «ақтаңдағына» айналады. Бай-ишандар меншігінде болып келген шаруа иеліктерін кеңестендіру ісі, партия қызметкерлеріне үлкен қарама-қайшылықтар алып келгені белгілі. Автономиялық облыста «социалистік салт-сананы» сіңіру ісін бақылау үшін Қазақ Өлкелік Комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекин бірнеше рет тексеру жұмыстарын тікелей өзі бастап барады.

БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитетінің 1927 жылғы 22 қыркүйегіндегі бюро отырысының №87 хаттамасымен Қарақалпақ обкомының басшысы болып жауапты қызмет атқару үшін П.И. Варламовты жіберу жөнінде қаулы қабылданады.

Мақта шаруашылығы көрсеткіштері, бұрынғы бай меншігі – жер дауы, оларды тәркілеу, жергілікті жерді кеңестендіру жұмыстарын «Қосшы» ұйымы арқылы ұйымдастыру жекелей қарастырылады. Партия кеңес мекемелерін «жат элементтерден тазарту», бұрынғы байлардың жерлерін тәркілеу арқылы оларға кейінірек ілгерлі шаруашылықтарды қоныстандыру жұмыстары жүргізіледі. 1927 жылдан бастап 1932 жылға дейін жүзеге асқан облыстағы басқару аппараттарын «тазарту», 1927/28 және 1929/32 жылдарға шақталған екі кезеңде орындалады. Алғашқы кезеңде бір ғана «Қосшы» одағының өзінен 1000 адам, партиядан 200-ге жуық, кеңестік және шаруашылық органдардан 100-ге жуық адам шығарылады. Екінші кезеңде партиядан 300-ге жуық адам «тазартылады». Олардың ішінде қарақалпақ ұлттық кеңестік интелегенция өкілдері Ө. Бекімбетов, А. Адакаев, Ф. Маткаримов, С. Ельтезеров, Дж. Мирманов және т.б. болды. Б. Тоқмамбетовтың, Д. Құрбанаевтың, Е. Ешімбетовтың алғашқы «істері» пайда болады. «Нан тапшылығы» Автономиялық облысты да жанайды. Бидай дақылдарын егуді қысқарту есебінен мақта егістігін ұлғайту дағдарыстың облыстағы спецификасын сипаттады.

Қазақ Өлкелік Комитетінің отырысындағы өте құпия мәселе ретінде қарастырылған кезекті қарар, 1930 жылдың 19 наурызындағы мәжіліске арқау болған Қарақалпақ Автономиялық облысының оның құрамынан бөлінуі болатын.

Бұл мәселе Тақтакөпірдегі бас көтеру дүрбелеңінен кейінгі бірқатар шешімдер мен Хиуа оазисіндегі Кеңес үкіметіне қарсы басмашылар қозғалысының етек алуынан біршама алшақ болуы, сондай-ақ, қазақ жеріндегі Голощекиннің «кіші қазанының» жүзеге асырылуы қарышты қадамының қарқынына Қарақалпақияның жағрапиялық шалғай болуының «себептері кедергі келтіргені» секілді талаптардан туындайды.

БК(б)П Орталық Комитеті Орта Азия Бюросының 1930 жылғы 3 сәуірдегі №46 хаттамасының «өте құпия» деген белгімен берілген көшірмесінде БК(б)П Орталық Комитеті Орта Азия Бюросы Атқару Комиссиясының отырысы өтіп, онда БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің 1930 жылғы 19 наурызындағы «Қарақалпақ Автономиялық облысын Ресей Федеративтік Автономиялық Республикасына беру туралы» БК(б)П Орталық Комитетіне берген «өте құпия» №99 хаттамасымен бекітілген мәлімдеме жазбасы талқыланып, нәтижесінде БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитетінің 1930 жылғы 19 наурызындағы шешімімен келісіледі. Кеңестік тарихнамада ұжымдастыру жылдарының «кінәрәті» саналаған «шаруаларды кооперациялаудың лениндік принципінің» жергілікті аудандардағы партиялық ұйымдар тарапынан бұзылуы туралы БК(б)П ОК «колхоздастыру қозғалысының партиялық бағытындағы түзетулер жөніндегі» 1930 жылдың 14 наурызындағы жарлығын орындаудың да Қазақ Өлкелік Комитеті тарапынан жоспарланған шарасы Автономиялық облыстан «құтылу» амалдары болатын.

1930 жылдың сәуір айында болған Қазақ Өлкелік Комитеті бюросының отырысында облыстағы шаруашылықты ұжымдастыру жөніндегі шаралар есебін тыңдаған Ф. Голощекин мұнда бірқатар «өрескел қателіктерге» жол берілген деген айып тағады. «Өрескел қателік» төменгі партия ұйымдары тарапынан етек алып отырған уақытта және ұжымдастыру шараларының 25 пайыздық ғана мүмкіндігінің болуы оны жөндеуге қиыншылық тудырады деп бағалайды.

ҚАО-ның Қазақ АКСР-інен шығу мәселесі 1930 жылғы Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті Төралқасының 1930 жылғы 20 шілдесінде «Қарақалпақ Автономиялық облысының бұрынғы аумағын сақтай отырып, Қазақ АКСР-і құрамынан шығару және оны РСФСР Орталық органының тікелей қарамағына беру жөнінде» қаулысымен орындалады.

Жергілікті ұжымдастыру науқанының солақай саясатына наразылықпен ұштасқан Тақтакөпір бас көтеруі, мәселенің мазмұнын тереңдете түсіп, облыс тағдырын Одақтық дәрежеде шешуді қажет етті. Шаруалар көтерілісінің әлеуметтік ауқымының кең болуына, оған өкімет өзі қолдап – қолпаштап отырған кедейлер мен жалшылардың қатысуына үлкен себеп болған нәрсенің бірі Кеңес мемлекеті мен БК(б)П-ның атеистік саясаты еді. 1929 жылдың 2 қаңтарынан 1930 жылдың 7 қаңтарына дейінгі аралықтағы жүргізілген ОГПУ-дің революцияға қарсы бас көтерулер жөніндегі мәліметінде Тақтакөпірдегі бас көтеру жөнінде жалпы деректер беріледі [19, 1-2-пп.].

1929 жылдың қыркүйек айында олардың тарапынан ауылдың бірқатар адамдары мен біршама беделді байларды және ишандарды біріктіретін дүрбелең қалыптасады. Тақтакөпір бас көтеруіне шамамен 250-300 адам қатысады, олардың әлеуметтік құрамы белгісіз. Көзбен көргендердің айтуынша, Тақтакөпір мынадай жағдайда алынады: 1929 жылдың 27 қыркүйегінде мөлшермен күндізгі сағат бірлер шамасында аудандық қала Тақтакөпірдің оң жағынан «Алла» деп айқайлай енген 30 адам басмашының мылтықпен қаруланған тобы анталай енеді. Бұл күн базар күні, яғни жексенбі күн болатын. Базарға халықта көп жиналады. «Аллалап» ентелегендер халықтың өздеріне қосылуына, қаланы талқандап, орыстарды қууға шақырады. Көпшіліктің ішінен кейбіреулер шоқпарлармен қаруланып басмашыларға қосылады, ал көпшілік халық әр жаққа шашырап қаша бастайды, атты басмашылар олардан да, топ құрап тірідей баррикада ұйымдастырып, аудан орталығында орналасқан мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарға қарай бет түзейді. Ондағы қызметкерлер жан-жаққа үдере қашады. Ереуілшілер БК(б)П аудандық комитетін, атқару комитетін, аудандық комсомол комитетін, «Қосшы» одағын, халықтық сот және тергеуші бөлімшелерін, сондай-ақ, өзге де мекемелер мен қазыналық сөрелерді басып алады. Іс қағаздарын бүлдіріп, «көсемдер» портреттерін, мысалы, К. Маркс, Ф. Дзержинский, В.И. Ленин, А.И. Рыковтың портреттерін жерге лақтырып, аяқпен таптайды.

Сондай-ақ солтүстік аудандардағы да контрреволюциялық ұйымдардың әлеуметтік құрамы белгісіз делінген құжаттарында да бас көтерушілер мәлімдемелерінде өздерінің жойғызып алған «таптық мүдделерін» қайтарып алу үшін күресетіндерін ашық айтады.

Тұтқынға алынған Ибрагимов Убба «Иә, шынында да Шымбай ауданының аумағында контрреволюциялық ұйым болды және оның белсенді ұйымдастырушыларының бірі – мен. Ұйым өз алдына түпкілікті – Кеңес үкіметін құлату мақсатын қойды», — деп мәлімдейді. Әрі қарай, ол былай дейді: «бізді контрреволюциялық әрекетке итермелеген Кеңес үкіметіне қарсы негізгі себепті біздің өмір сүріп отырған идеологиямен келіспеушілікке байланысты. Бұған контрреволюциялық ұйымның жетекші құрамының бұрынғы әлеуметтік-саяси жағдайы дәлел болады».

Әрі қарай тұтқындалған Қожахмет Ерназаровта былай дейді: «Иә автономиялық облыстың Шымбай және Кегейлі аудандарындағы контрреволюциялық ұйымдар Кеңес үкіметіне қарсы қарулы көтерілісті болдыруды соңғы мақсат етті. Ұйымға кірген белді аталық, ишандардың ұлдары мен атқамінерлері текті бай ұрпақтары болатын. Олардың қолынан өтіп кеткен бұрынғы меншік шаруашылықтар соңғы 2-3 жылдың көлемінде ауыл шаруашылық салығының астында қалып, алып көрсеткіштердің қиялына айналады».

Бас көтерудің ұрандары оның сипатын ашып көрсетеді. Оның негізгі ұрандары:

а) Кеңес үкіметімен күрес (большевиктерді талқандау);

б) басқарудың хандық билігін қалпына келтіру;

в) ислам үшін күрес.

Бас көтерушілер тобы мен оларға қосылған тұрғындарға қарсы И. Грязновтың және ОГПУ-дың әскерлерінің атысуы 2 сағатқа созылады. Айта кететін бір нәрсе Қарақалпақ Автономиялық облысындағы бас көтерушілермен аяғына дейін күрес адам құрбандықтарынсыз шешілмеді. Бұл мәліметтер ҚазАКСР ОГПУ басқармасы бастығы А. Волленбергтің баяндауында көрсетіледі [19, 3-4-пп.]. 1929 жылы 26 қарашада ҚАО Комитеті атынан П. Варламовтың сол кездегі Қазақ Өлкелік Комитетінің жауапты хатшысы Ф.И. Голощекинге ҚАО-дағы контрреволюциялық ұйымдар туралы «деректерді ашу барысындағы» мәліметтерін жөнелтеді.

П.И. Варламов Тақтакөпір бас көтеруіне жете тоқталады. Оның ішінде бірінші облыстың саяси жағдайына сипаттама беріледі. Онда Өлкеде әлі де «басмашылар қозғалысы» таратылып бітпегендігі, себебі ҚАО-ның «басмашылардың», «ежелгі ұясы» Түркімен КСР-нің Қарақұммен көршілес болуы және олардың Ташауыз, Хорезмдегі өзі «тектес қозғалыстармен ғана байланыста емес, шет елдегілермен де» байланыста болуы айтылады. «Сондықтан, — Тақтакөпірдегі оқиғалардан сабақ ала отырып, екінші рет ондай жағдайларды болдырмау амалдарын қарастырмақпыз», дейді П. Варламов. Ол сондай-ақ, «Тақтакөпір оқиғасының негізгі себебі жайлы айтқанда, оқиға «тап күресінің жоғарғы формасы» және Өлкелік Комитеттің 2 қазандағы шешімі оған берілген нақты баға. Осы тектес, Тақтакөпір көтерілісін – «көтеріліс» немесе «көтеріліс деуге тұрарлықтай», немесе «бас көтеру» дейміз бе?»- деген пікір тудыртады [19, 67-п.].

П. Варламов осы оқиғалардың болуының негізгі «біздің қызметіміздегі шалағайлықтың орын алуынан», деп ашық айтады.

Қазақстандағы Мемлекеттік Біріккен Саяси Басқармасы Шығыс бөлімшесінің Өкілетті өкілінің (ПП ОГПУ) 1930 жылғы 15 сәуірдегі құпия құжаттарының бірінде Тақтакөпірдегі «бандылық бас көтерудің» ұйымдастырушысы және басшысы Жалел Мақсұм Исматуллаевтың Қарақалпақ Облыстық барлау бөлімшесінің күшімен ұсталып, Жаңа Үргеніштегі органына жеткізілгені хабарланады. Қарақалпақ Автономиясының Қазақстан аумағына осы тарихи кезеңде қарамаған болса, оқиғаның да осылайша жергілікті Өлкелік үкімет басшылығының назарында қаралмауы да орын алар еді.

Қазақстанда ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру кезінде орын алған өрескел саясат нәтижесінде халықтың көпшілігі ашаршылық құрбаны болып, енді бір бөлігі босқындыққа ұшырады. Бұл адамзат тарихындағы трагедиялар қатарынан орын алады.

Осы мәселеге байланысты 1991 жылы 12 қарашадан 1992 жылдың желтоқсанына дейін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен жұмыс істеген Комиссия, Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру мен аштық науқаны барысындағы ақиқатты айғақ етті. 1931 жылы қараша айындағы Қарақалпақ аумағына барған 3 мыңға жуық шаруа қожалығының жағдайы аса ауыр қалде болды. Бұлар негізінен Шалқар, Табын, Арал, Ойыл және Маңғыстау аудандарынан ауып барғандар еді. Автономиялық облыстың басшылығына өтініш жасағанмен оларды кейінге қайтару мүмкін болмады. Құжаттардың бірінде жейтін тағамы, азық-түлігі жоқ жұтағандар аянышты жағдайда қалып отыр делінген. Осындай жағдайға ұшырағандар өздерінің бар малын жергілікті дехкандарға арзан бағаға сатып кетсе, екінші біреулері түгел сойып алуға душар болды. Қазақ АКСР-і Орталық Атқару Комитетінің хатшысы А. Асылбековтың босқындарды кейін қайтару жөніндегі өтінішіне БК(б)П Қарақалпақ Обкомының бюросы 1931 жылғы 25 қарашада босқын қазақтарды жылы киім, киіз үй, көлікпен қамтамасыз ету және мал басымен қыс айында жеткізу мүмкін болмай отырғандығын айтып, шешім қабылдағанын жеткізеді. 1932-33 жылдары қатты аштықтың салдарынан Қарақалпақ жеріндегі босқын қазақтарды елге қайтару әрі қарай созыла береді. Қарақалпақ Автономиялы Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесінің РСФСР үкіметіне берген мәлімдемесінде Қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары 12830 адамнан тұратын 3060 қожалық деп көрсетілген. Бұл көрсеткіштер жоғарыда атаған 1931 жылдың мәліметінен едәуір көп бола тұрса да босқын қазақтардың санын тағы да тым азайтып отырғанын Сейітқали Меңдешевтің оларды Қазақстанға қайтару үшін Қарақалпақ жеріне барғанда берген мәліметтерінен де айқын байқауға болады. Меңдешев бастаған уәкілдер Қоңырат ауданынан Қазақстанға 2644 адамы бар 772 қазақ шаруа қожалықтарын қайтарды. Қарақалпақ жеріндегі өкімет мекемелері көшіп келгендердің қадамын уақытша нәрсе деп білсе керек, келгендерді арнайы есепке алуға да асыға қойған жоқ. Басқа жерлерге ауа көшкен қазақ босқындарға қарағанда Қарақалпаққа қоныстанған қазақтар төрт түлік мал өсіруге өте қолайлы, негізінен тек мал шаруашылығымен жан сақтап, күнелтетін аймақтардың тұрғындары еді. [10, 136-138-бб.].

Түпкілікті халықтың, яғни қазақтардың өз туған жеріндегі жасанды жұт кесірінен санының күрт азайып кетуіне ықпалды болған ашаршылық салдарынан сол жылдары 1030 мың адам республикадан тысқары жерлерге босқын болып кетті. Оған республика басшыларының, оның ішінде әсіресе Ф.И. Голощекиннің көзқарасы да қатты әсер етті. Ол қуғын-сүргінмен аштықтан босқын болып кеткендерді «қазақтар ежелден көшіп-қонып жүруге әдеттеніп кеткен» деп түсіндіруге тырысты. Ол мұны көшпенділердің тұрмысы қайта құрылып, өзгеріп жатыр деп дәріптеді [8, 33-б.].

1933 жылы мамырда Автономиялық облыстағы аудандар басшылығы мен ГПУ (Мемлекеттік саяси басқарма) өкілдерінің анықтаулары бойынша қарақалпақ жеріне 47 578 қазақ босқындары «анталай» енген екен. Олардың ішінде 2357 қараусыз балалар болады. Ұжымдастырудың алғашқы кезеңі жылдарында өзбек, түркімен, қазақ жерлерінен ауа қашқан олар мұнда да қиыншылыққа тап болып, 1933 жылы Арал теңізі арқылы елдеріне қайтпаққа әрекеттенеді. Алайда бұған олардың шамасы келмейді. Қарақалпақ ғалымдарының зерттеуі бойынша 1934 жылдың 1 наурызында мұндағы 48 мың қазақ-босқындарынан 22 мың ғана адам қалады. Олардың 25 мыңы жұқпалы ауру, дерттен қаза болады. Тек Ходжелі ауданы бойынша ғана аштықтан көшеде 200 адамның бір айда өлгендігі жәйлі дерек бар [14, 84-89-бб.].

Өзінің шалғай орналасуы және көліктік қатынас жағынан Ресей мен Орта Азияның саяси және экономикалық орталықтарынан алшақ жатуы Қарақалпақияны даму жағынан кенже қалдырған еді. Алайда, мұның да өзіндік жағымды жақтары болған сияқты. Себебі, революция жылдарындағы сілкіністерден, азамат соғысының қанды зардаптарынан, ұжымдастыру жылдарындағы зобалаңнан Қарақалпақия, Қазақстанға қарағанда біршама жеңіл өтті. Бұл мекенге Қазақстаннан басқа да, өзге республикалардың баспана және қорғаныш іздеген ондаған мың адамдар көшіп келіп, осы жылдары бас сауғалағаны белгілі. 1933 жылы Өлкелік Комитет сұрауына орай, 8 қазан күні РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі «Қарақалпақиядағы қазақ босқындарын орналастыру шаралары жөнінде» атты қаулы қабылдайды. Онда Қарақалпақ АКСР-і Халық Комиссарлары Кеңесі бекіткен жоспар бойынша босқын қазақтардың жалпы мөлшерінен 3358 қожалықты бөлек шығарып, олардың 1215-ін ауыл шаруашылығына, 1243 шаруашылығын жергілікті кәсіпшілік өндірісіне және өзге жұмыстарға, Қазақстанға қайтуға ниет білдірген және қалған 900 отбасын жөнелтуге дайындау белгіленеді. Мұнда, Қазақ босқындарын орналастыруға біршама қаржы көздері қарастырылған.

1933 жылы қазан айында кезінде Қазақстанның батыс аудандарынан (Қазалы, Шалқар, Темір, Ақтөбе және тағы басқа аумақтардан) қарақалпақ жеріне қоныс аударған босқындармен Қазақ Өлкелік Комитеті және Халық Комиссарлары Кеңесі тапсырмасымен жұмыс қалай атқарылғаны туралы баяндамада С. Меңдешев бірқатар жәйттердің басын ашады.

1933 жылы күзде Автономиялық облыстағы қазақтар қайтадан елге оралу қамына кірісті. Бұған жергілікті басшылардың ұстанған саясаты да әсер еткен еді. Сөйтіп, Қарақалпақияның жергілікті ұйымдары Қазақстанға босқындардың түгелдей кетуіне барлық күштерін салды. Арал теңізі арқылы 8000 адамы бар 2500 жанұя, және Қоңырат пен Тақтакөпір арқылы жаяу 257 қожалық 258 бас жылқы-түйесімен, 320 қой-қозысымен, 422 есегімен Қазақстан жеріне өтеді. Ал сол жылдары Қарақалпақияда қалып қойған қазақ босқындарына С. Меңдешев, А. Асылбековтердің талап етуі бойынша біршама жағдай жасалып, кейінгі жылдары олардың көпшілігі сонда түпкілікті тұрақтап қалды.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі уақыттың ішінде жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саясатының бір озық тармағы шетелдерде тағдыры түзілген қазақтарды тарихи Отанына қайтару және мүмкіндігінше оларға жан-жақты қолдау көрсетуге бағытталып отыр. Алдыңғы тарауларда сараланған Қарақалпақиядағы қазақ жұрты тағдырының тарихи кезеңдерде қалыптасуының айқын беттері бүгінгі уақытта да ізін қалдырған жаңа кезеңнің сындарлы сәттеріне де арқау болып қалыптасты. Социализм жүйесіндегі уақыт өлшемі өзбектік басқарудағы қарақалпақтар үшін дамудың озық бедерін жасап бере алмады. Сондықтан да зерттеу жұмысын жүргізу барысында автономиялық республика тұрғындары арасында жасалған сұрақ-жауап сараптамасы көрсеткендей, олардың бүгінгі уақыттағы да арман мүддесі қайтадан Қазақстан қарамағында түзу екендігіне көз жеткізілді. Құрылымы Автономиялық республика болып қалыптасқан Қарақалпақия кеңестік кезеңдерде барлық кеңестік жүйе елдеріне тән тұрпатта өз дамуын саралағанымен, аумақтың қазіргі дамуына кедергі келтірер мәселелердің негізі сол уақыттардан қалған мұра еді. Әсіресе, Автономияның Арал теңізіне қатысты экологиялық зардапты тағдыры тудырған мәселелер, оның геосаяси потенциалының шектеулігі, халық санының аздығы және өзге де қордаланған әлеуметтік-экономикалық жәйттері оның қазіргі заман ағымы сұранысын өтей алмай отырған қоғамдық тұрпатын сипаттайды. Тұрғындарының негізгі дені аумақтағы жұмыс көзінің тапшылығынан қазіргі уақытта елдің тыс аймақтарына, әсіресе Қазақстанға маусымдық жалдамалы жұмыстарға әртүрлі жолмен табыс табу үшін ағылып келіп жатқаны бүгінгі өмірдің тыныс-тіршілік тұрпатынан көрініс алып отыр. Бүгінгі қазақ елі еріктілігінің таңы атқан тұстағы жетістіктің бірі Қарақалпақстаннан қазақ бауырлардың елге, ата жұртқа оралуы. Өзге жерден тірліктің түзуін аңсап келген олар, игілікті істің кез-келгеніне бейім. Осы ниетті сабақтастыруда қарақалпақтардың Қазақстандағы салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастыра отырып, тегі бір жұртпен ел қатарлы тұрмыс түзейтіндігіне уақыт төрешілігін де тарих тезіне салуға болады.

Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысында сараланған құжаттар мен еңбектерге сүйенетін ғылыми нәтижелер жүйеленді.

ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы қарақалпақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы мен тарихына қатысты шынайы мәліметтердің ақпараттық мазмұнындағы деректік базаларды алдын-ала анықтап, зерттеп, зерделеу, оның жаңа ғылыми бағыт-бағдарын жасауды қажет етті. Бұл мақсатта бірқатар міндеттермен байланыстырылған зерттеу нысанасы, өзінің сипаттылығымен Отандық тарихта тұңғыш рет ғылыми айналымға енген тақырып ретіндегі ұстанымдарын толық орындап шықты.

Қарақалпақ жеріндегі 1920-30-шы жылдардағы ерекшеліктер, Кеңес дәуіріндегі тарихи жағдайлардың көптеген аспектілерін жан-жақты ойластыру үдерісінің қызу жүріп жатқан тұстарын жария ету тарих ғылымын дамытудағы озық тәсілдерге негізделді.

Тақырыптың ұстанымы Отандық тарихнамадағы кемшін тұстарды толықтыру және толыққанды дерек көздерін жүйелендірумен, тақырып аумағындағы мәселелерді қамтитын зерттеулерді жинақтаумен анықталды. Осыдан келіп, диссертация жұмысының негізгі мәселесі Кеңестер съезі, БК(б)П Облыстық Комитеті конференциясы материалдарының шешімін талқылап ұсыну, сондай-ақ ҚАО-ның басылым беттерінде жарияла болған тарихына қатысты мақалаларды жинақтаудың маңыздылығы артты. Құрылымы бойынша олар өзіндік жан-жақты ақпараттарды қорытындылайды. Қазақстан құрамында болған Қарақалпақстан тарихының көптеген тарихи мәселелерін жарыққа шығарған, ұлттық мемлекеттік қалыптасу кезеңіндегі маңызды жағдайлар қатарындағы келеңсіздіктері және себептерінің объективті дәрежесін кеңінен ашуға зерттеушілер жұмысының ғылыми қорытындылары да толықтай мүмкіндік берді. Зерттеу мәселесінің тарихи негізін қазақ-қарақалпақ байланысының өткен ғасырлардағы тарихы беттерімен сабақтастыра зерделеу арқылы ұлттық-межелеу шаралары барысында қабылданған Автономиялық облысты Қазақ АКСР-і аумағында құрудың саяси-әлеуметтік сұранысын жасау мүмкіндігі қолға алынды. Ұлттық-межелеу шараларының барысында қарақалпақтарды тұтас әкімшілік бөлікке біріктіруде шекара дауы мәселелерінің болғандығы, оның мысалы өзбектермен арада туған даулы Шурахан уезіне қатысты тұстары мен оның реттелуінің саяси жақтары ашылды. Автономиялық облыстың ұлттық негіздегі мүдделерін қуаттай аумақтық саясат жүргізуді жергілікті халық мүддесінде жүзеге асыруды көздеген Алаш зиялыларының бүгінге дейін өзекті болып отырған көзқарастары тақырып мәселесін ашуда озық қырынан қаралды. Жалпы қазақ-қарақалпақ байланысының тарихи негізінен бастау алатын Қарақалпақ Автономиялық облысының кеңестік билік тұсындағы Қазақ АКСР-і құрамында құрылуының қалыптасу тарихын зерттеп, зерделеу уақыт ғылымы сұранысындағы барлық тарихи ұстанымдарда бағамдалды.


ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ


1 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы. -Алматы: Атамұра, 2005. -48 б.

2 Шоқай М. Түркістанның қилы тағдыры /Құрастырған Б. Серікбайұлы Қошым-Ноғай. -Алматы: Жалын, 1992. -184 б.

3 Шалекенов У.Х. Казахи низовьев Амударьи: (К истории взаимоотношений народов Каракалпакии в ХVІІІ-ХХ вв.). -Ташкент: Фан, 1966. -336 с.

4 Авезов Қ. Варламов П. Каракалпакия к 10-летию Казахстана. -Алма-Ата, 1930. -64 с.

5 Камалов С.К., Уббиниязов Ж.У., Кощанов А. Из истории взаимоотношении каракалпаков с другими народами Средней Азии и Казахстан в XVІІ -нач. XX вв. -Ташкент: Фан, 1988. -106 с.

6 Досумов Я.М. Очерки истории Каракалпакской АССР 1917-1927 гг. -Ташкент, 1960. -315 с.

7 Қосымбетов И. Қарақалпақстан Совет интеллигенциясы тарийхынан (1924-1937). -Нөкис: Каракалпакгиз, 1970. -178 б.

8 Қозыбаев М.Қ., Алдажұманов Қ.С., Әбілғожин Ж.Б. Қазақстандағы күштеп коллективтендіру: қорлық пен зорлық. -Алматы, 1992. -36 б.

9 Қойгелдиев М. Қ. Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқайұлы. -Алматы: Қазақ университеті, 1997. -53 б.

10 Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? -Алматы: Ана тілі, 1993. -208 б.

11 Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Туркестана в первой четверти ХХ века. -Алматы: Қазақ университеті, 2001. -262 с.

12 Хасанаева Л.М. Ақпан революциясы және ұлттық автономия мәселесі //Қазақ тарихы. -1999. -№6. -38-42-бб.

13 Байниязов К. Аллаяр Досназаров. -Нөкис: Каракалпакстан, 1991. -103 б.

14 Жолдасов А.А. Демографические последствия коллективизации в Каракалпакии //Вестник Каракалпакского филиала Академии Наук Узбекской ССР. -1991. -№3. -С. 84-89.

15 Нуржанов С.У. Новые документы периода становления каракал-пакской государственности //Вестник ККО АН РУ. -1995. -№3. -С. 68-72.

16 Қарақалпақ Республикасының Жоғарғы Кеңес мұрағаты. 1-қ., 1-т., 22-іс. -1-2-пп.

17 Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Мемлекеттік мұрағаты. 13-қ., 2-т., 41-іс. -1-4-пп.

18 Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты. 139-қ., 1-т., 818-іс. -71-73, 156-159-пп.

19 Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағаты. 141-қ., 1-т., 348-іс. -1-4, 47, 67-пп.

20 Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты. 350-қ., 1-т., 98-іс. -27-35-пп.


ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ БОЙЫНША

ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР


1 Қазақстан құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысы (1924-1930) //Қазақ тарихы. -2000. -№5. -59-65-бб.

2 Қазақ босқындарының қарақалпақ жеріндегі тарихи тағдыры /Қазақстан тарихының мәселелері. Жас ғалымдардың зерттеулері. -Алматы: ҚР БҒМ Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. -2000. -26-34-бб.

3 Қазақ АКСР-і және Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы /Қазақстан тарихының мәселелері. Жас ғалымдардың зерттеулері. -Алматы: ҚР БҒМ Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты. -2000. -34-38-бб.

4 Қазақстан құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуы (1925-1930 жж.) /Қазақстан және Еуразия континентінің елдері (тарихы және даму перспективасы): халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. -Алматы. -2002. -105-112-бб.

5 Тақтакөпір көтерілісі тарихының деректік негізі /Еуразия тарихы: бастауы, жалғастылығы және келешегі. Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. -Алматы. -2003. -336-342-бб.

6 Қарақалпақ жеріндегі Тақтакөпір бас көтеруінің тарихи айғақтары //ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. -2004. -№2 (33). -69-73-бб.

7 Қазақ-қарақалпақ тарихи-мәдени байланысының өзара ықпалдастығы. /Бекмаханов тағылымы – халықаралық ғылыми конференция материалдары -Алматы. -2004. -127-130-бб.

8 Қазақстандағы қарақалпақ этникалық топ өкілдерінің әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына қатысты кейбір мәселелер /Национальные традиции здорового образа жизни: сборник материалов республиканского круглого стола -Алматы. -2004. -129-134-бб.

9 Қарақалпақстандық қазақтардың тарихи отанға оралуының қазіргі кезеңдегі кейбір мәселелері //ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. -2006. -№4 (43). -85-88-бб.


РЕЗЮМЕ

на автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстан)


БАЙНАЗАРОВ ЖАРБОЛ АМАНЖОЛОВИЧ


История становления Каракалпакской Автономной области в составе Казахской АССР (1924-1930 гг.)


Диссертация посвящена истории создания и становления Каракалпакской Автономной области, находившейся в составе Казахской АССР в 1924-1930 гг.

Тема данного исследования в казахстанской историографии практически не изучена, что определяет актуальность и новизну рассматриваемой проблемы в плане взаимоотношений двух братских народов.

Цели и задачи исследования – на основе анализа документальных источников и материалов директивных органов воссоздать историю образования Каракалпакской Автономной области в составе Казахской АССР в контексте истории национально-государственного строительства народов Средней Азии и общественно-политической обстановки того времени.

Научная новизна диссертации состоит в том, что, впервые в результате всестороннего анализа различных многочисленных источников были рассмотрены актуальные вопросы истории образования и становления Каракалпакской Автономной области. В ней также рассмотрены проблемы социально-экономических отношений, классовой борьбы, имевших место в регионе. В диссертационном исследовании эти проблемы были освещены не в русле прежних догматических постулатов, а с позиции новых научных подходов.

Структура диссертационного исследования состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.

В данном исследовании достигнуты следующие научные результаты. Проблемы, связанные с образованием автономного объединения каракалпаков проанализированы в контексте развития и трансформации советского общества, на основе чего автором были получены следующие результаты:

— была воссоздана история освобождения народов Средней Азии от колониализма России и стремление каракалпакского народа обрести национальную автономию в условиях Советской власти;

— на основе впервые введенных в научный оборот новых архивных материалов, ранее закрытых по идеологическим соображениям политики Советской власти в области национально-государственного строительства, а также других материалов, раскрыта история создания Каракалпакской Автономной области (КАО).

— впервые дана оценка деятельности национальной интеллигенции региона начала ХХ века, которая много сделала для продвижения работ по размежеванию национальных границ республик Средней Азии и созданию КАО.

— изучены причины отхода спорного Шураханского района Автономной области к каракалпакской территории в период присоединения области к Казахской АССР;

— на основе ранее неизвестных документов воссоздана история крестьянских протестов и выступлений против незаконных мер Советской власти, в том числе Тахтакупырского восстания.

— на основе новых архивных данных приведены более точные сведения об откочевке казахов на территорию Каракалпакии в годы коллективизации и голода.

— рассмотрены проблемы социально-экономического развития Каракалпакской Автономной области в составе Казахской АССР и их особенности, а также становление и развитие ее административной системы.

— проанализированы причины передачи Автономии каракалпаков в состав РСФСР 20 июля 1930 г.

Основные положения, выносимые на защиту:

17 октября 1924 г. Малый Президиум Центрального Исполнительного Комитета КазАССР принял решение об образовании в составе Республики КАО. Данное историческое решение создать в составе Казахской АССР КАО соответствовало не только социально-экономическим и духовным интересам каракалпаков. Это решение было исторически важным в судьбе этого народа.

Однако отсутствие соответствующей промышленной базы в самой Казахской АССР, а также отдаленность КАО от центра СССР, все больше становились причиной отставания области в своем развитии. И это в конечном итоге привело к тому, что КАО была передана в состав Российской Федерации.


Summary

dissertation for the scientific degree of the

Candidate of Historical Sciences on specialty 07.00.02 – Native History

(History of the Republic Kazakhstan)


BAYNAZAROV ZHARBOL AMANZHOLOVICH


The history of the of formation Karakalpaks Autonomous

region in Kazakh Autonomous Soviet Social Republic

(1924-1930)


The dissertation work is devoted to the history of foundation and formation of the Karakalpak Autonomous region, which existed within the territory of Kazakh Autonomous Soviet Social Republic in 1924-1930 years.

The theme of this research work has not been practically studied in Kazakhstan historiography, which defines the actuality and newness of considered problem on the aspect of relations between two fraternal nations.

The aim and tasks of the research is to create the history of foundation of Karakalpak autonomous region as a part of Kazakh Autonomous Soviet Social Republic on the basis of analyzing documentary sources and materials of the directive bodies. This task is researched on the context of national and governmental foundation of Central Asian nations history and social-political situation of that time.

The scientific newness of the dissertation work is that for the first time as a result of all-round analyzing various sources the urgent questions of history of foundation and formation of the Karakalpak Autonomous region have been considered. The problems of social-economic relations, class struggle which took place in the region.

In this research work these problems are shown from the position of new scientific approaches which differ considerably from previous dogmatic postulates.

The structure of dissertation. The work is consists of introduction, two chapters, conclusion, list of used literature.

In this research work were reached the following results. In the course of the analysis of the problems connected with the formation of Karakalpak Autonomous unity in the context of soviet transformation period the author came to the following conclusions:

— were defined the history of release of peoples of the Central Asia from Russian colonialism and attempts the karakalpak nation to receive the national autonomy during the period of the Soviet power:

— on the basis new archival materials about history of foundation KAR, which were closed so far as ideological considerations of the Soviet power policy on the sphere of national –governmental building;

— for the first time was given an estimation of the activity of national intelligentsia of the beginning XX century which donated very much for the further achievement on the way of national delimitation process and foundation KAR;

— were studied the reasons of passing the Shurukhan region from Karakalpak Autonomy region to Kazakh Autonomous Soviet Social Republic;

— on the basis unknown archival facts was defined the history peasant uprising against unlawful measures of Soviet power, for example Taktokupir insurrection;

— using archival material were given more exact data about Kazakh migration on the territory of Karakalpakia during the years of collectivization and starvation;

— the problems of social and economic development of Karakalpak Autonomous region as a part of Kazakh Autonomous Soviet Social Republic, their peculiarities, its administrative systems formation and developments have been considered;

— the reasons of handing over Karakalpak Autonomy to the structure of RSFSR on 20 the of July in 1930 have been analyzed.

The main terms depending a thesis putting under consideration.

17 october, 1924 – The Minor presidium of Central Executive Committee of Kazakh Autonomous Soviet Social Republic made decision on the formation of the Republic of Karakalpak Autonomous region.

The given historical decision is to fort Karakalpak Autonomous region as a part of Kazakh Autonomous Soviet Social Republic should correspond to social and economic not only spiritual interests of Karakalpaks.

This decision was historically important in this nations fate.

However, the absence of suitable industrial base in the Kazakh Autonomous location of Karakalpak Autonomous region and far from the centre of USSR were the reasons in its slow development.

At last became to that Karakalpak Autonomous region was handed over the Russion Federation.





Написать комментарий
Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *


Бұл сайтта Қазақстанның түкпір-түкпірінен жиналған қазақ тіліндегі рефераттар мен курстық және дипломдық жұмыстар ұсынылған. Қазіргі таңда www.topreferat.com.kz сайтының қазақ тіліндегі жұмыстар базасы бүкіл интернеттегі ең үлкен база болып табылады! Біздің базадағы жұмыстар саны 15000-нан асады. Біз бұл жетістікпен тоқтап қалмаймыз! Біз базамызды одан әрі толықтырамыз.
» » Қазақ АКСР-і құрамындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы (1924-1930 жж)

© 2011-2016 Скачать бесплатно на topreferat.com.kz курсовые, дипломные и рефераты на телефон, на планшет и на компьютер.
При копировании материала активная ссылка на источник обязательна.


Мнение посетителей:
 

После 9 класса Вы:

Пойду в 10, 11, закончу школу полностью
Пойду в Колледж
Пойду в ПТУ
Пойду работать
Снова пойду в 9 класс

 
 
Похожие:
  • ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындығы Испания мемлекеті
  • Жиренше шешен
  • Төлеген Айбергенов
  • Бируни Әбу Райхан
  • Қазақстан - КСРО-ның құрамдас бөлігі
  • Орта ғасырдағы Қазақстан қалалары
  • Қарақалпақтар
  • Қазан, ақпан төңкерісінен кейінгі Түркістандағы жалпы ахуал (1 - бөлім)
  • XХ ғ басындағы Қазақстандағы саяси партиялар мен ұйымдар курстық жұмыс
  • Ұжымдастыру жылдарындағы қазақ ауылының трагедиясы реферат
  • Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы реферат
  • Қазақ кеңес мемлекетінің қалыптасуы, даму кезеңдері реферат
  • Қазақ кеңес мемлекетінің қалыптасуы реферат
  • Қазан төңкерісі Алашорда және Кеңес үкіметі реферат
  • 1917 ж. Қазан революциясы және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы. Өлкедег ...
  • Қазақстанда қазан төңкерісі және социализмді орнату 1917 қазан-1940 жыл реф ...
  • Патша өкіметінің аграрлық және қоныстандыру саясаты реферат
  • Кеңес мемлекетінің қалыптасуы реферат
  • Кеңес мемлекетінің қалыптасуы және Қазақстан территориясындағы құқықтар реф ...
  • 1924-1925 жж. ұлттық-мемлекеттік межелеу. Қазақстанның тұңғыш шекарасының б ...