1900-1945 жылдардағы Солтүстік Америка
1900-1945 жылдардағы Солтүстік Америка
1.АҚШ XX ғасыр басында империализм сатысына аяқ басты. Ел ішінде капиталдың шоғырлануы, қаржы олигархиясының жасалуы өте күшті каркынмен өсті. АҚШ трестердің классикальтқ еліне айнала бастады. 1900 жылъі деректерге қарағанда АҚШ-та өндірістің өнімінің бір жылдық қүны 20 млрд. доллар болды. Бүл Германия мен Үлыбританиядан да 2 есе артық. Болат өндіруден Франция, Англия, Германияны қоса алғандағыдан артық өндірді. Қалған өндіріс салаларынан да I орынға орныкты. Бүл кездегі АҚШ тың өндірісіне тән нәрсе ол шоғырланумен бір орталықтану нәтижесінде ірі корпорациялар мен трестерді жеңіске жеткізді. Тек 1904 жыддың езінде-ақ миллион долларлық өнімі бар өндіріс орындары елдің 0,9 процентін қамтыды, оларда жүмысшылардың 25,6 проценті жүмьтс істеді. Трестер барлық өндірістің салаларында қүрыла бастады. 1901 жылы Морганньгң «Болат тресі » қүрылды. Оның капиталы 1 миллиард доллар болды. Ол болат шикізатының 50 проценттен артығын өндірді. Рокфеллердін «Стандарт Ойл» мүнай компаниясы мұнайдын 90 процентің өз қолында ұстады. 70 мың шақырым мұнай күбырлары болды (1900ж). Жүздеген теңіз кемелері болған. Ол басқа елдердің де кемелерін жаддады. Рокфеллерлер газ, электр өндірісін де өзіне қаратты. Банк саласында капиталдың шоғарлануы банкирлердің үстемдігін орнатты. Ол банкирлер Морган, Рокфеллер т.б. монополияның дамуы капитализмнің қайшылықтарын шығарды. Дағдарыстар көбейе бастады. АҚШ ірі трестер еліне айналғаннан кейін империализм дәуірінде паразитизм көріне бастады. Ірі трестер өздерінің сыртқы рыноктағы артықшылықгарын сактап қалу үшін техниканың прогресін тежеді. Рантье тобы калыптан тыс көбейді. Бұл сиякты экономиканың дамуы ішкі рьтнокты тарылта бастады. Осыған байланыстьг рынокта талас-тартыс басталған. Дүниені қайта бөлу мәселелері кұн тәртібінде тұрды. Олар өзінің идеологиясын АҚШ мәдиниетін тарату арқылы жургізгісі келді. Олар англосаксондық нәсілдің үстемдігін орнатқысы келді. Панама каналын қазуды қолға ала бастады. АҚШ Атлант, Тынық мұхитта өзінің үстемдігін жүргізгісі келді.
АҚШ тың ірі монополистері өздерінің байлығын еңбекшілердің еңбегі арқылы жасады. Өте ірі, өте бай топтар болды. АҚШ та жүмысшылардың «терін сығып алу» жүзеге асырыла бастады. 1913 жылы Тэйлор жүйесі енгізілді. Бүның мәні адамдардан мол өнім өндіріп алу болатын.
Американдық еңбек федерациясы негізінен алғанда жүмысшы аристократиясынан түрды. Олар жұмысшылардың жағдайын жақсарту туралы шара қабылдағысы келмеді. 1905-1912 жылдары аралығында жүмысшы қозғальгсында жанданулар басталды. И.Р.М. деген үйым қүрылды. Бүл үйымды құрғандар Юджин Дебс, Леон және Уильям Хэйвуд деген адамдар. Бүлар кейін екіге бөлінді. Уильям Хэйвуд бастаған үйым Чикаго үйымыЪотш бөлініп кетті. Леон ДетройтұйымыЬольт белініп кетті. Чикаго үйымы 1912 жылы 30 рет стачка жасады. Олардың талап етуімен Лоренс штатында еңбекақы көбейді. Оның мүшелері түрақты болмадьг, көбі маусым сайын, келіп-кетіп жүмыс істейтіндер болатын. 1917 жылы революциядан кейін бүлардың біраз мүшелері анархосиндикализм бағытымен кетті.
1901 жылы үкімет басына Теодор Рузвельт келді. Мүның алдында Мак Клнли еді, оны өлтірді. Тәртіп бойынша елді вице-президент Рузвельт баскдрды. Ол Америкада реакциялык саясатты жүргізген белсенді адам. Ол жүмысшылардың наразылығын бәсендету үшін уәделер бере бастады. Ірі монополиянъщ үстемдігіне қарсы шықгы. Джек Лондон және басқа жазушылар ірі монополияларды сынап жазды. 1905 жылдан бастап АҚШ та әлеуметтік қозғалыстың күшеюіне байланысты Рузвельт бір катар шаралар қолдана бастады. Трестердің «жаман жақтарын» жоюға шаралар кдбылдады. Трестерге сот процестерін жасады. Ақырында 1904 жылдьщ аяғында Теодор Рузвельт сайлауға түскенде Морган 150 мың доллар берді.
АҚШ үкіметі сыртқы саясат жүргізді. Дүниежүзілік ықпал жасағысы келді. Испания мен Португалия әлсіреп отыр еді. АҚШ жас империалистік мемлекет. Олар Испаниядан отарларын тартып алу саясатын үстады. Филиппин, Пуэрто-Рико аралдарын алды. Испанияға Филиппиннің қүнына 20 млн. доллар берді. Испания Кубадан біржолата қол үзгендігін мойындады. Келісім жасады. Американың протектораты орнады. Латын Америкасы елдеріне АҚШ өзінің ықпалын орната бастады. Монро доктринасын пайдаланды. Америка американдықтар үшін. Бүл саясат «жуан шоқпар» әдісімен жүзеге асырылды. «Доллар дипломатиясы» деген саясат арқылы Мексиканың шахталарының 72 процентін, мүнай өндіру ісінің 58 процентін АҚШ өз қолында үстады. Никарагуа, Коста-Рика т.б. елдер доллар дипломатиясының уысына түсті. АҚШ отарлау саясатын оңайлату үшін екі мүхитты қосатын канал қазуды ойластырды.
1901 жылы Панама республикасы жарияланды. Оны бірден Америка мойындады. Атлант мүхиты мен Тынық мұхит арасындағы қатынасты оңайлататын Панама каналын казуға кірісті.
2. Франклин Делано Рузвельт (30.01.1982, Хайд-Парк, Нью-Йорк штаты – 12.04.1945 Уорм-Спрингс, Джорджия штаты) – АҚШ-тың мемлекет қайраткері , 32-президенті . 1904 ж. Гарвард университетін бітіріп, 1907 ж. Колумбия университетін бітіріп, заңгер мамандығын алған . 1910 ж. Демократиялық партиядан Нью-Йорк штатының сенатына сайланды. 1912 ж. қайта сайланды . 1913-20 ж. АҚШ теңіз істері министрінің орынбасары . 1928 ж. Нью-Йорк штатының губернаторы болып сайланды . 1930 ж. қайта сайланды, дағдарыс кезінде күйзелген халыққа мемлекеттік көмек беру жүйесін құрды . 1932 ж. бастап президенттік сайлау қатарынан төрт мәрте жеңіске жетті . Демократтар мен Рузвельттің елді дағдарыстан шығару бағдарламасы «жаңа бағыт» деп атанды . Бұл бағдарлама мемлекеттік қаржы экономика-әлеуметтік саланы жан-жақты қамтыған . Терең жүйелі реформа болды . Рузвельт әкімшілігінің реформалары әлеуметтік экономикалық мәселелерді шешуде мемлекеттің рөлін көтерді, елдің сыртқы саясаттық бағдарларына да өзгерістер енгізді. 1933 ж. қарашасында АҚШ пен КСРО арасында дипломаттық қатынас орнады, келіссөздер жасалды, АҚШ-тың Гитлерге қарсы одаққа қатысуы Рузвельт есімімен тығыз байланысты. Рузвельт АҚШ-тың Латын Америка елдеріне көз қарасын өзгертіп , 1933 ж. «Тату көрші» саясаты жарияланды . Гаитиден АҚШ әскерлерін қайтарып алды . 30 жж. фашистік мемлекеттердің басқыншылық саясат жүргізуі және соғыс қаупінің күшеюіне байланысты Еуропаға қатысты саясатқа Рузвельт пен оның пікірлестері Батыс Еуропаның демократиялық мемлекеттерімен, оның ішінде Англиямен, жақындасу қажет деген ойда болды. Алайда АҚШ бейтарап саясат ұстануға ұмтылды. 1935 ж. конгресс бейтараптылық туралы заң қабылдады. Америкалықтар өз тарихында тұңғыш және соңғы рет 1940 ж. Рузвельтті үшінші рет президент етіп сайлады. 2 –ші дүние жүзілік соғыс басталған соң Рузвельт әкімшілігінің конгресстен бейтараптылық туралы заңды жоюға және Англия мен Францияға әскери жабдықтар беруге мүмкіншілік алды. 1941 ж. 11 наурызда ленд-лиз туралы заң қабылдады. Бұл заң фашистік басқыншылыққа қарсы күрес жүргізіп жатқан елдерге құрал жабдықтарды жалға беруге рұқсат етті. 1943 ж. қаңтарда Касабланкада өткен конфиренцияда Рузвельт Германияға , Италия және Жапонияға «сөзсіз тізе бүкенге» дейін соғысатынын мәлімдеді. Үш ұлы держава КСРО , АҚШ және Ұлыбритания басшыларының Тегеранда (1943 ж. 28 қарашада ) және Қырымда (1945 ж ақпан ) өткен конфиренциялар шешімдеріне қол қойды . 1944 ж. соғыс болып жатқанына байланысты 4-ші рет президент болып сайланған кезде Рузвельт соғыстан кейін Ұлы державалардың ынтымағын нығайту жөнінде пікір ұсынды. Рузвельт мемлекет қайраткері және дипломат ретінде АҚШ саясатының соғыстан кейінгі қалыптасуы мен дамуына зор үлес қосып, 20-шы саясатшы ретінде тарихта қалды.