Астананың тарихы
«…Қазба жұмыстары 1999 жылы басталған екен. Осы уақыт аралығында ескерткiштiң барлық құрылымдық бөлiктерiне зерттеу жұмыстары жүргiзiлген. Олардың нәтижесі бойынша 1-ші кезеңде (VIII-X ғғ) Бозоқ даласы Жiбек жолы бойындағы әскери-қойылым, бекiнiс қалашығының орны болып саналғандығы ғылыми түрде дәлелденді. Сонымен қатар бұл қала қыпшақ билеушiлерiнiң резиденциясы әрi жолаушы мен керуендер үшiн даланың географиялық айрығы ретiнде және дiни-рәмiздiк орталығы ретiнде танылған. Ескерткіштің 2-ші кезеңі XIII-XV ғғ жатады, ол кезеңде қаланың қираған орны, әулиелі жер саналып, жерлеу жеріне айналған. Сондықтан зерттеушiлер, Астана қаласының тарихы өз бастауын Бозоқ қаласынан алады деп есептейдi».
Бозоқ – Дешті Қыпшақ астанасы
Көне аңыздардың сарыны бойынша барша түркілердің арғы атасы Ата Түрік түсінде батыс жаққа бағытталған алтын садақ пен үш күміс жебе көреді. Ұлы баба былайша жорыды: “Алтын садақ нақ өзі, ал үш жебе – күнбатысқа кеткен үш ұлы”. Жоғарғы жебе оңтүстікті, ортаншысы – шығысты (Бозоқ), төменгісі батысты (Ұшоқ) меңзейді”. Ата Түріктің ортаншы ұлы Бозоқ Ұлы Даланың орталық бөлігі саналатын Сарыарқаға ордасын тікті.
1816 жылы Бозоқ қаласының қиратындыларын, жұрнақтарын И.П. Шангин көрді. 1927 жылы көне қалашықта Ақмола тарихи-өлкетану музейінің директоры Л.Ф.Семенов қазба жұмыстарын жүргізді. Музей коллекциясы Тәңірдің мүсіні, құс және ат бейнелері түсірілген алтын және мыспен көмкерілген әшекейлі заттармен, тас балталармен, темір дулығалармен, сауыт, кіреукелермен толықты. (Соғыстан соң, яғни 1946 жылы музейдің жиі тұрақ-мекен ауыстыруына орай Бозоқ қалашығының коллекциясы із-түзсіз жоғалған).
Археологтардың мәліметі бойынша, қыпшақтардың ежелгі байтағы – Астананың батыс жағынан 5 шақырым жерде, Бозоқ көлінің шығыс жағалауында. Академик К.Ақышевтің үш жыл бойғы үздіксіз археологиялық қазбаларының жемісті нәтижелерінің түйінді тұжырымдамалары бойынша Бозоқ қалашығы Қазақстанның бас қаласы – Астананың түпқазығы деуге лайық. Тұрмыстық заттар мен қару-жарақтар түрлеріне орай және арабтың күміс теңгелері мен қытайдың мыс айналарының табылуына байланысты археологтар Бозоқ қаласы X-XІ ғасырларда тұрғызылған және Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларынан шыққан әміршінің тұрағы, ордасы болған дейді.
Бозоқ қалашығында үш кесене мен биік қарауыл мұнара орналасқан. Бозоқ қаласындағы сауда мен қолөнердің қарыштап дамуы оңтүстік пен солтүстікті байланыстыратын керуен жолдарының бойына орналасқаны: Есіл – Нұра – Қорғалжын – Сарысу – Сырдария – Иран; шығыстан батысқа: Қытай – Моңғолия – Алтай – Дешті Қыпшақ – Хорезм – Бұлғария –Ресей – Византия. Бозоқ қаласы –рухани және дәстүрлі мәдениеттің орталығы, аруаққа тағзым жасаушылардың құтты мекені болған.
Бозоқ қаласы
Есіл өзенінің сол жағалау даласында мыңдаған жылдар бұрын пайда болған қыпшақ сұлтанының әскери ордасы Қазақстанның жаңа астанасы — Астана тарихында өз орнын алды. Бозоқ қаласының орнын ашу және зерттеуге орай қала тарихының мыңдаған жыл өткен заманға кететіні анықталды.
Нұра мен Есіл өзендерінің бассейндерінде орналасқан орта ғасырлық қалаларды іздестірумен XX ғасырының басынан бастап әйгілі ғалымдар да, жергілікті өлкетанушылар да айналыса бастады. Алайда астананы Алматыдан Ақмолаға көшірумен байланысты жоғарғы Есіл маңын жоспарлы археологиялық зерттеу басталды. Бозоқ 1998 жылы Есіл археологиялық экспедиция басшысы мен негізін қалаушы К.А. Ақышевпен ашылды.
Тұрақ әскери орда ретінде туындады, Бозоқ қаласының келбеті мен әскери — бекініс сапасы алтын орда уақытының әскери ісінің деңгейіне сәйкеспейді, бұл Сарыарқа даласында оғыз — қыпшақ тайпалары көтеріле бастаған монғолға дейінгі кезеңдегі қаланың пайда болуына әкелгенін растайды.
Қаланың тарихында екінші кезең Қыпшақ хандығының (Х-ХІғ.) далада күшею кезеңіне келеді. Осы орынды мекендеген қыпшақтар орларды тазартты, қыш кірпіштерден және ағаштан үйлер салды. Алаңдар ортасында киіз үйлер тұрды. Олардың іргетасы қазу барысында ашылды. Қаланың жаңа тұрғындары орларды жауып, бұл жерде бірінші рет бірінші кесенелер мен минареттер салды.
Осы орынды игерудің үшінші кезеңі алтын орда дәуірінде (XIII-XIV ғ) басталды және жаңа мерзімге дейін жалғасты. Бозоқ қаласының орны табыну орталығының мәртебесіне ие болып ақ сүйектерді жерлеу орны болады. Бозоқ қаласында шикі және күйдірілген кірпіштен салынған бес кесенесінің қалдықтары зерттелді. Кесенелермен қатар кірпіш күйдіретін пештер ашылды. Мазараттардың бірінде 1321 жылы шығарылған күміс теңге табылды.
Ақмола бекінісін құру туралы шешім
Кейіннен Сарыарқа даласының сауда қиылысы, тың өңірдің орталығы мен тәуелсіз Қазақстанның астанасы боларының алдындағы әскери дала бекінісінің тарихы әкімшілік патша реформасынан басталды: 1822 жылы Александр Бірінші Сібір қырғыздары туралы жарғы қабылдайды. Ақмола аумағында көшіп жүрген орта жүз қайта құрылған Омбы облысының құрамына кіріп, әкімшілік өңірлер мен ауылдарға бөлінеді. Жеке Сібір корпусы штабының бастығы генерал-майор С. Б. Броневский 1829 жылы қыркүйек айында өзінің Омбыға жөнелткен хабарламасында «Сұлтан Қоңырқұлжа Құдайменде басқаратын Қарпық ұлысында Ақ мола шатқалында өңір ашқысы келетіндігін» жеткізеді.
Жақын арада Ақмола бекінісін салу туралы мәселе шешіледі. 1980 жылы 28 мамырда өңірлік бұйрықты салуға Петропавлдан арбаларымен 200 адам бар Ф.К.Шубин отряды шығады. Жергілікті ру ақсақалдары Ақмола бекінісінің әкімшілік орталығының орналасу орнын талқылау үшін шақырылады. Ақсақалдар Шубинге форпостты Есілдің екі жағалауын қоныстанған халық байланысы үшін барынша қолайлы Қараөткелде салуға кеңес береді. Офицер ол сөзді құп алып 1830 жылы18 маусымда сауаттылар қол қойған және сауатсыз ақсақалдардың таңбалары салынған құжат құрастырылады. Атауды өзгертпей, патша әкімшілігінің барлық қағаздарында орын Ақмола аталып кетті. Онда бекініс тұрғындары небәрі 313 адам болатын.
Дала форпостын салу
Құрылыс үшін инженер — подпоручик Поповтың бастауымен 52 адам санымен солдат пен офицерлерден жеке команда құрылды. 1835 жылы өңірде15 қазақ ұлысы болып онда 71 262 адам тұрды және 9 ағаш үйімен бір орыс орны болды. 1840 жылы жоспарда бірнеше бұрышты бес мұнарасы бар жиынтық жала бекінісі құрылды. Бастиондық бекіністің солтүстігінде орталық мұнара салынды.
Уақыт өте келе бекініс маңайына адамдар келіп қоныстана бастады, келешек Ақмола аудандары қалыптаса бастады. Кеңес үкіметіне дейін ескі аттар сақталып қалды. «Бекініс» қазіргі Желтоқсан мен Кенесары көшелерінің шегінде болды. «Орталық мұнара» қазіргі Қ. Мұңайтпасов атындағы орталық стадион қақпасының орнында тұрды. Жан жаққа жайылған бекініс 1845 жылы Ақмола станицасы деп аталды. Осы кезде Орынбор — Петропавл — Омбы бекінісінің әскери желісінде жеребе тарту бойынша Ақмолаға 100 казак отбасы көшірілді. Олар станица кешенін құрып бекіністің шығыс қабырғасы астында «Казачье» селосын құрды.
Ақмола — сауда жолдарының қиылысы
Ақмола Ресейді Орталық Азиямен байланыстыратын транзиттік тармақ ретінде сауданы, өнеркәсіп пен мәдениетті дамыту үшін өте ыңғайлы болды. Осынысымен ол дала форпосты үшін орын таңдауда негіз болды. Осы жерге Сібір, Орал, Орта Азиядан көпестер келіп қоныстанды. Уақыт өте келе шағын әскери бекініс шағын қалаға айналды. Қазіргі заман тілімен айтсақ, Ақмола инвестициялық тартымдылыққа ие болды. 1863 жылы тұрғылықты тұруға Ресей азаматтарының ішінен көпес ретін 51 адам, шетелдіктер — 340 адам болды. Саудагерлердің жалпы саны — 1236 адамға жетті. Қала мәртебесі Ақмола станицасына Ресей империясының Ішкі істер министрлігінің 1862 жылғы 7 мамырдағы шешімімен берілді.
1868 жылы жоғары жарлық бойынша бес уезден тұратын ауқымды Ақмола облысы құрылды: Ақмола, Көкшетау, Петропавл, Омбы, Атбасар. Сол уақыттың талабына сәйкес облыс елтаңбасы бекітілді.
Көпестердің келуімен жаңа сауда үймараттары, мануфактуралар мен банктер ашылды. Ақмола халқының саны өсе бастады. 1869 жылы Ақмолада 5172 адам тұрды, ал 1910 жылы халық саны түрлі ұлттағы 13 000 санға жетті. Ресей түрлену шегінде қалалық реформа Ақмола өміріне елеулі өзгерістер енгізді. 1870 жылы қалада атқарушы органы — қала басқармасымен қалалық дума пайда болды. Думаға төрт жылдық мерзімге сайланатын депутаттарды таңдау құпия дауыс беру жолымен мүліктік бақылау негізінде жүргізілді.
Ақмола өнеркәсібі қолөнерлік сипатқа ие болды. 1913 жылы қалада 9 кірпіш зауыты, 2 былғары және т.б. — барлығы жұмысшыларының жалпы саны 208 адамдық 40 кәсіпорын болды. Бұдан басқа қалада 100-ден астам жел диірмені болды. 1916 жылы бүкіл облыс халқы біржарым миллионнан астам адамды құрағанын айтып кетейік. Тұрғылықты халықтар мен өзге азия халықтарының өкілдері шамамен 228 мың және шамамен 1 миллион адам Ресей мен Украинадан болды.
1897 жылы қала әлі де шағын болатын: онда 9707 адам тұрды. Қаланың тек 7 тұрғынында жоғары білімі болды және оның арасында біреуі әйел адам еді. Сауатты адамдар ақмолалықтардың жалпы санынан тек 22,5 % құрады. Біртіндеп қалада тас үйлер пайда бола бастады, олардың көпшілігі астананың ескі орталығында әлі күнге дейін тұр. Білім берудің қалалық жүйесі де біртіндеп кеңи бастады. 1898 жылы облыста 3 қалалық, 12 шіркеу-приход мектебі мен бірнеше ауыл шаруашылығы училищелері болды.
Ақмола Ұлы Отан соғысы кезінде
1939 жылы қазан айында Ақмола облыс орталығы болып анықталады. Бұл кездейсоқ бола салған жоқ: Ұлы Отан соғысының басталар алдында индустриясы кеңінен дамыған жеткілікті түрде үлкен қала болды. Бұл жерде 6 кәсіпорын, оның үшеуі — республикалық мәндегі және тағы үшеуі — жергілікті және кооперативтік өнеркәсіптікі болды. Оларда жұмыс істейтін халықтың жалпы саны 801 адамды құрады. Бұл уақытта Ақмолада 32,5 мың адам тұрды. Ақмолаға жаңа мәртебе берілуімен жаңа орындар келешектер ашыла бастады. Ақмола облысы тұтасымен революциядан кейін, бірінші бес жылдықтар жылдарында ауыл шаруашылығы ауданы ретінде дами бастады. Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар бұл жерде неміс-фашист оккупациясына түскен Кеңес Одағы республикаларынан осында Ұлы Отан соғысы кезінде көшіп келген зауыттарына орай пайда болды.
Барлық ересек адамдар әуеге қарсы және химияға қарсы қорғаныстан даярлықтан өтті, ал 16-дан 50 жасқа дейінгі еркектер — міндетті әскери даярлықтан өтті. Бұл жерде 310, 387, 29 атыс және 106 кавалериялық дивизиялар жинақталды. Осы соғыс жылдарында соғысқа кеткен 9783 ақмолалықтардан 7414 қайтып оралмады. Отыз сегіз әскер — ақмолалықтар Совет Одағының Ері, жетеуі Үшінші деңгейлі Даңқ ордендерімен марапатталды.
Тың игеру
Кішкене қаланың тарихында ең елеулі кезеңдерінің бірі ССРО партиясы мен үкіметінің тың және тыңайған жерлерді игеру туралы шешім қабылдауымен басталды. Жас адамдар Кеңес Одағының барлық қалаларынан КПСС ОК бас хатшысы Н.Хрущевтің идеяларын өмірге келтіруді бастады. 1954 жылғы 2 наурызда Алматыдан еріктілер мінген бірінші эшелон, ал 5 наурызда — мәскеулік тың игерушілер эшелоны келді. Деректерге сәйкес 1952-1958 жылдар кезеңінде Ақмола облысына 270 мың адам келеді.
Тың жерлерді игеруге орай Ақмола облысы елдің ең басты астықты аймағына және ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың ірі орталығына айналды. 1953-1956 жылдар ішінде облыста 3,5 млн.га тың жер көтерілді. Қала өркендеп дами бастады және 1960 жылы 26 желтоқсанда Астықты өңірді құру туралы жарлық шықты. Ал 1961 жылдан бастап қала Целиноград атала бастады.
Қазақстанда астанасы Целиноград болатын Астықты өңірді құру сияқты Н. Хрущевтың тағы бір идеясын орындау мақсатында ССРО Министрлер кеңесінің қаулысы қабылданып қаланы дамытудың бас жоспары, сондай-ақ Оңтүстік — Шығыс бағытта ескі құрылысты қайта жарақтау және жаңа құрылысты дамыту жоспары әзірленді. 1963 жылы 6 қарашада Целиноградта телеорталық жұмыс істей бастады. Ол кезде Латвия архитекторларының жобасы бойынша салынған Тыңгерлер Сарайы ашылды. Ол 2355 орынға есептелген және көлемі мен жабдықтар жүйесі бойынша ол кездегі Кремльдің съездер сарайынан кейінгі ССРО-да екінші саналды.
Жаңа астана
1992 жылы Целиноград қайта Ақмола атана бастады. Ал 1994 жылғы 6 шілдеде Қазақстан Республикасы Жоғары кеңесінің астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы қаулысы қабылданады.
1997 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы шешім қабылдайды. Ол қаланың ел ортасында тиімді геосаяси орналасуымен, ірі көлік жолдарының қиылысында орналасуымен, қажетті көліктік және телекоммуникациялық инфрақұрылымдардың болуымен, астананы дамыту үшін бос жерлердің болуымен негізделді. Қалада ол кезде 319 мың адам болды. Қала аумағы 1997 жылы 258 км.м болды, ал бүгінде Астана 710,2 км.км құрайды.
1998 жылы алтыншы мамырда ҚР Президентінің жарлығына сәйкес Ақмола Астана болып аталатын болды. 1998 жылы ЮНЕСКО шешімі бойынша Қазақстан астанасына медаль беріліп «Әлем қаласы» жоғары атағы берілді.
Бүгінгі күні Астана — қазіргі заманның саяси, экономикалық және әлеуметтік — мәдени проблемалар бойынша түрлі кездесулер өткізілетін, көптеген шетелдік инвестициялар тартылатын, сәулет өнерінің біртуар туындылары көтерілетін және ең батыл идеялар өмірге енетін еуразиялық кеңістік орталығы. Қазақстанның жаңа астанасының келбетінде терең саяси, рухани және философиялық мән жатыр. Бұл жай ғана қазіргі заманғы мегаполис қана емес, біздің мемлекетіміздің қайта тууының, жаңару мен Қазақстан халқының терең де дәл руханилықты иелену белгісі. Астана қазақстандықтардың барлық буынының арманы, үміті мен келешегі байланысқан қала болды.
