Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс
Жоспар:
І.Кіріспе бөлім
1.1Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан ( 1914-1918 жж).
1.2.Көтерілістің себептері және басталуы.
1.3.Қазақ демократтарының саяси көзқарастары.
1.4.Қозғалыстың сипаты,қозғаушы күштері.
ІІ.Негізгі бөлім
2. Ұлт-Азаттық қозғалыстың барысы
2.1.Қозғалыстың Жетісудағы орталығы.
2.2.Торғайдағы көтеріліс орталығы.
ІІІ.Қорытынды
3.Қозғалыстың қорытындылары, жеңілу себептері ж/е тарихи маңызы.
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың басталуы
және сипаты.
XIX ғасыр Қазақстан үшін Ресей империясына тұтастай бодандыққа көшуімен ерекшеленеді.XXғасырдың басында ол шикізат өндіретін әрі сауда рыногы болып танылған отарлы өлке санатында жалпыресейлік шаруашылық кешенінің құрамды бөлігіне
айналады.
Капиталистік қатынастарға ерте көшкен елдер дамуы жағынан едәуір озып кетіп,
әлемнің қарқынды дамыған мемлекеттерінің алдыңғы легін құрды.Ресей капиталистік экономика жолына кештүссе де,жедел дамып,орташа дамыған екінші лекте өзін нық сезінді.Азияның,Африканың,
Латын Америкасының баяу дамыған елдерге қысым жасады,олардың олардың ішкі істеріне қол
сұқты,байлығы мен шикізатын пайдаланды.Ресей де Азия елдерінде көз тікті,шет өңірледі өзінің
отарына-шикізат,тұрақты нарық көзіне айналдырды.
Ресейдің алға шығуына негізгі кедергі-феодализм қалдықтары:биліктің патшалық болмысы,дворяндардың үстемдігі,помещиктік жер иелену,буржуазияның,халық бұқарасының саяси биліктен шеттетілуі болатын.Шаруалардың жерінің аздығы,олардың меншікке байланысты бөлшектенуі,елдің тұрмыс жағдайының ауырлығы,халықтың кедейлене түсуі,»бұратанда» деп аталған халықтардың ұлттық езілуі сияқты факторлар да Ресейді етектен тартты.
XXғасырдың басында капиталистік елдер арасындағы қайшылықтар күшейе түсті.Дамыған мемлекеттер бөлшектеніп кеткен отарларды қайта бөлгісі келді.Оларға арзан шикізат көзі жетіспеді.Өзара топ құрып одақтасқан бәсекелес әскери-саяси блоктар-үштік Одақ (Германия,Австрио-венгрия) пен Антанта (Франция,Англия,Ресей) тартысты 38мемлекет қатысқан дүниежүзлік соғысқа әкеліп соқтырды.
Қазақ сахарасының болмысы XXғасырдың басында күрделене түсті.Ресей Азиялық Шығысты отарлауды жедел қарқынмен жүргізді.1907-1912ж-дың өзінде елдің еуропалық бөлігіне 2млн мың 400 мың адам әкеліп қоныстандырылды.Қазақтар шұрайлы жерінен айырылды.Сонау Столыпин реформасының бас кезінде -ақ «Санкт-Петербургские ведомость» газеті:»Егер мемлекет мүддесі қырғыздарды құрбан етуді талап етсе,әрине,бұған қарсы шығудың керегі жоқ…» –деп жазған болатын.
Өлкені талан-таражға салу бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында бұрынғысынан да жеделдете жүргізіліп, ауқымды сипат алды. Қазақ даласынан арзан бағамен орасан көп мөлшерде мал сатып алынды.Патша армиясы үшін киіз үй мен бұйымдар жиналды.Салық мөлшері өсіп, соғыс салығы енгізілді, мемлекттік заемдар таратылды, бажсалығын төлеу міндеттелді,жергілікті халық соғысқа арналған жүктерді(негізінен, азықты)теміржол станциясынатасуға мәжбүрболды.
Көтерілістің себептері және басталуы. Қазақ даласынан ет, мыңдаған жылқы мен түйе майданғажіберілді.Әскерге алынған отбасыларына көмек көрсетуді желеу етіп, батырақ қазақтарды кулактар шаруашылықтарын, кәсіпорындарға «ерікті түрде»жұмысқа тартты. 1916жылы патша әкімшілігі ресейлік отаршылдар үшін жаңадан жертартып алуды ойластырды. А.Байтұрсынұлы сонау 1913 жылдың өзінде: «Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды», — деп жазған еді.
Көтерілістіңнегізгі себебі ұлттық және әлеуметтік езгінің халықтың кегін қайнататын деңгейге жетуінен болды. Отаршылдық болмысқа,туған елдің талануына, кіндік қаны тамған жерден айырылуғашыдамаған халық бұқарасы патша үкіметіне қарсы жаппай күреске шықты. Қазақтан қара жұмысқа алу – көтеріліске желеу болған негізгі себепші фактор еді.
1916 жылғы 25 маусымдағыпатша Жарлығы бойынша, қара жұмысқа 19-дан 43 жасқа дейінгі еңбекке жарамды барлық ер адамдар алынуға тиіс болатын.Сол арқылы патша үкіметікөптеген орыс солдаттарымен жұмысшыларыннеғұрлым көбіс және арзан жұмыс күші ретінде «реквизицияланған бұратаналармен «ауыстырып, оларды қорғаныс құрылыстары мен басқа да тыл жұмыстарынан босатқысы келді. Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт алу көзделді. Бұл жағдай қазақ даласына үлкен қобалжу туғызды. М.Дулатұлы айтқандай: » жұрт сеңдей соғылды,түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылды».
1916 жылғы 23 тамызда генерал- губернатор А.Куропаткиннің құпия бұйрығымен қара жұмысқа шақырудан босатылғандар: болыстық, ауылдық басқармалардың лауазымды адамдары; жергілікті бұратаналарданшыққан төменгі полициялық шенділер; имамдар, молдалар мен мүдәрістер; ұсақ несие мекемелеріндегі жоғары лауазымды жергілікті бұратаналар; дворян және ата – бабасынан бастап, сондай –ақ жеке басы құрметті азамат құқықтарын пайдаланатынжергілікті ұлт өкілдері.
Патша өкіметі айла қолданып, қоғамның болмашы бір бөлігін – жергілікті әкімшілікті әкімшілікті, байлар мен мұсылман дінбасыларының бірқатарын жалпыұлттық қозғалыстан бөлшектеп, аман алып қалды да олар жергіліктіәкімшіліктің тыл жұмыстарынаадамдар алуына көмектесті.Сол көмегі үшін олардың балалары қара жұмыстан босатылып отырды. Бұл кедейлердің ызасын келтірді.
Патша жарлығына жауап ретінде орасан ауқымды өңірдің – Қазақстан мен Түркістанның халқы стихиялы түрде бір мезгілде көтеріліске шықты. Жер-жерде көтерілісші жасақтары құрылып, олар қара жұмысқа шақырылушы жастардың тізімінтартып алып, жойып жіберді,байлардың ауылынашабуыл жасады, борышқорлықжәне салық тілхаттарын жойды, жерді сату басқармаларын, болыстардың ауылдарын талқандады. Көтерілісшілердің патша әскерімен қақтығыстары жиілей түсті.
Көтеріліске шыққан халық бірінші кезекте отарлауға дейінгі дәсстүрлі мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірді. Кей жерде дала дәстүрі бойынша ақсүйек өкілдерінен хан сайланып жатты.
Көтеріліске шыққан халық күш біріктіру қажет екенін түсінді. Верный уезінің көтерілісшілері Наманған және Таластың жоғарғы ағысындағы Әулиеата уездерінің көтерісшілерімен байланыс орнатты. Көтеріліске шыққан албандар ұйғырлармен, қырғыздармен және дүнгендермен күш біріктіріп қимыл жасады.
Қазақ демократтарының саяси көзқарастары. Жергіліктіпатша әкімшілігінің анықтамасы бойынша, қазақ даласында біреуі – жұмысшылар бергісі келмейтін, екіншісі – бұйрықты орындауға келісетін екі партия құрылды. Ат төбеліндей байлар, ауыл старшындары патша Жарлығын жақтап шықты.
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы бастаған қазақтың либерал-демократиялық зиялы қауымы басқа бағыт ұстанды.Олар қазақтарды «Ресей мемлекетінің бодандары,Оттанның перзенті» деп санады. Ахмет Байтұрсынұлы: «Қазақ секілді іргелі жұрт өзгелер қатарында соғыс майданында қару-жарақ асынып,мемлекетті қорғауға лайық еді.қатарда жоқ қара жұмысқа байлануын кемшілік санаймыз», -деп жазды.Әлихан Бөкейханов,Ахмет Байтұрсынұлы,Міржақып Дулатұлы өздері қол қоиған үндеуде екі баламаны алға тартты:»Бірі-барса, алынған жігіттер қазаға,бейнетке аз ұщырайды,екіншісі-«бармаймын»деп қарсылық қылса, елге зор бүліншілік келеді…»
Қозғалыс басшылары қазақтарды тыл жұмыстарына шақыруды уақытша кейінге қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан соң жүзеге асыруды ұсынды.Бұл орайда олар соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын жеңілдетуден ж/е ұлттық автономия құрудан үміттенді.Олар:»қарусыз халық үкметтің жазалау шараларының құрбаны болады»,-деп жазды олар 1916 жылғы қазандағы Үндеу хатында.Қазақ халқының либералдық-демократиялық ойшыл өкілдері отаршыл империямен парасаты ымырластық тәсілін жүргізуді,халықтың амандығын ж/е оның етностық тұтастығын сақтау идеясын бірінші орында ұстады.Тарих осы бағыттаң дұрыс блғанын дәлелдеді.
Ұлт-азаттық қозғалысқа революцияшыл-демократияшыл зиялылардың Т.Рұсқылов, Т.Бокин, Ә.Майкөтов, С.Сейфуллин, С.Мендешев, Ә.Жангелдин, Б.Алманов сияқты өкілдері де қатысты.Күрес барысындаәлеуметтік жанжалдарды шешуде әр түрлі топтардың белгілі бір көзқарастары сынақтан өтті.
Қозғалыстың сипаты, қозғаушы күштері. 1916 жылғы қозғалыс бүкіл Қазақстанда, Орта Азияны, Сібір мен Кавказдың бір бөлігін қамтыды. Ол стихиялы түрде басталды ж/е әлеуметтік құрамы жағынан біртекті блған жоқ.Оған көмір кеніштерінің,мұнай кәсіпшіліктерінің,Ертіс кемшіліктерінің, Омбы,Орынбор-Ташкент теміржолының қазақ жұмысшылары қатысты.Олардың ауылмен ж/е шаруа қожалықтарымен байланысты қозғалысқа стихиялы шаруалар қозғалысы сипатын берді.
Қозғалыстың басты күші тұтастай халық бұқарасы болатын.
Қозғалыстың ауқымды әлеуметтік негізі бар еді. Жалпыұлттық бірігу ж/е ұлттық тәуелсіздік идеясы қазақ шаруалары мен жұмысшыларының түрлі топтарын, қалыптасып келе жатқан ұлттық буржуазия мен даланың дәстүрлі ақсүйектерін, ұлт зиялыларын орыс ж/е шетелкапиталына қарсы біріктірді. Тұтас ауылдар, болыстар, уездер өздерімен бірге барлық мүліктері мен малын алып, дала қойнауына тереңдеді, көтеріліс шыққан аумақтарда оларға байлар да қосылуға мәжбүр болды. Басқа «бұратаналар»-дүнген, ұйғыр, қырғыздар да көтерілісшілерді жақтап шықты.
Қозғалыстың Жетісудағы орталығы. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың ірі орталықтарының бірі Жетісу болды. Орасан зор өңірді түгелдей халықтық қозғалыстың жалыны шарпыды.
Қазақ ж/е қырғыз еңбекшілерінің қимылдары патша әкімшілігін мазасыздандырмай қоймады. 1916 жылғы 20 шілдеде Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы болып тағайындалған генерал А.Курпаткин «Қандай амалды болса да қолданудан тайынбай, көтерілісшілерді бағындыруға», «Лаң салушыларға қарсы күресу үшін байырғы халықтың рулық н/е тайпалық араздығын пайдалануға» нұсқау берді.
Өз кезегінде Жетісудың генерал-губернаторы М.А.Фольбаум жергілікті казактардан жазалау отрядтарын ұйымдастыру үшін- казак станицаларына асығыс түрде винтовкалар мен патрондар жіберді. Қоныстанушы орыс кулактары қаруландырылды. Жазалау отрядтарының жанынан, обылыстың уездік қалалардан әскери-дала соттары құрылды.
Отаршылар «бұратаналарға» қарсы күрестің сыннан өткен тәсілдерін шебер пайдаланды. Патша әкімшілігі ұлтаралық қақтығыстар туғызу үшін арандату шараларын қолданды. Жазалау отрядтарының басшыларына;»Қырғыздардың топтасып бас қосуын бүлік деп санап, оңдайларды жаныштаңдар, тоқудың алғашқы нышаны байқалғанда-ақ екінші дәрежелі басшыларын болса да тұтқынға алып, дала сотына беріңдер де, дереу дарға асыңдар», — деген нұсқау берілді.
Көтеріліске шыққан халықтың қалауымен көтерілісшілерді болыс Бекболат Әшекеев (Верный уезі), Жәмеңке Мәмбетов, Ұзақ Саурықов (Қарқара), Ақкөз Қосанов (Мереке ауданындағы Құрақты болысы) ж/е басқалар басқарды.
Верныйдан Қытаймен шекараға дейінгі аралықта ауылдар мен қыстақтар қираған үйінділерге айналды. Қалған бөлігі-осы орасан үлкен аймақтағы қазақтар құнарсыз таулы аудандарға н/е Балқаш маңайындағы шөл далаға қуылды.
Торғайдағы көтеріліс орталығы. 1916 жылғы қозғалыстың ең ірі оқиғаларының бірі Торғай обылысында орын алды. Мұнда қазақ шаруаларының күресі мейлінше табанды болып, ұзаққа созылды. Жергілікті ауылдық-болыстық әкімшіл басқарудан аластатылып, билік көтерілісшілердің қолын көшті. Торғай уезіндегі қыпшақ руының көтеріліске шыққан қазақтары Орта жүздің ықпалды биі Нияздың немересі, аса беделді Әбділғафар Жанбосыновты өздерігің ханы етіп сайлады. Атақты Иман батырдың немересі Амангелдіні сардарбегі етіп тағайындады.
Торғайдағы қозғалыс ошағы биліктің бір орталықта болуымен, көтерілісшілер қозғалысын басқарудың тәртіпке келтірілген жүйесімен көзге түсті. Әскери іс мәселелеріне Әскери Кеңес баса назар аударып отырды. 1916 жылғы қыркүйекте Торғай уезінде Амангелді Иманов көтерілісшілердің үлкен жасағын құрып, қару жасаушыларды ұйымдастырды ж/е көтерілісшілерді әскери өнерге өзі үйретті. Олардың жалпы саны 20 мыңға дейін жеткен.Көтерілісшілер қатарын Ырғыздан, Қостанайдан, Ақтөбеден, Байқоңыр ж/е Шоқпаркөл кеніштерінен, Орынбор-Ташкент теміржолынан келгн жұмысшылар толықтырды.
Қазан айының соңында Амангелді Иманов бастаған 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады.Көтерілісті талқандау үшін патша үкіметі генерал Лаверентьев басқарған тоғыз мың адамдық жазалаушы экспедициялық корпус жіберді. Торғайға беттеген жолында жазалаушы отряд қазақ ауылдарын шапты. Торғайды ала алмайтын болғандықтан, көтерілісшілер қоршауды тоқтатып, Бетпаққара жазығы мен Аққұм құмының маңына ірге теуіп, партизандық күрес әдісіне көшті.
Доғал – Үрпек түбіндегі ұрыс жеңіліс пен аяқталды. Шегіне отырып ұрыс жүргізген 40 сарбазды жазалаушылар қоршап алды. Сарбаздар соңғы оғы қалғанша атысып, тірі қалғандары кешке қарай қолына найза алып, қоян-қолтық айқасқа түсті. Көтерілістің аяусыз жанышталғанына қарамастан, көп жерде бой көрсету бұдан кейінде біраз уақытқа жалғасты.
Патша үкіметі көтерісшілерден аяусыз кек алды. 3000-ға жуық адам жазаланды. Жүздеген ауылдар өртеліп, көптеген бейкүнә адамдар атылды. Алайда тарихтың өзі тәрік еткен отаршылдық жүйені жазалау экспедициялары да, әскери-дала соттары да атып-асуда құтқарып қала алмады. Бұл қазақ халқының езілген Ресей халықтары азаттық күресінің жалпы тасқынына біржола қосылған еді.
Қозғалыстың қортындылары, жеңілу себептері және тарихи маңызы. 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империялизмге, отаршылдыққа қарсы сипатта болды. Ол Шығысты қамтыған революциялық дағдарыстың маңызды элементтерінің бірі еді. Қазақтардың ата қонысына Ресей мұжықтарын қоныстандыру арқылы жүргізілген отарлау саясаты қарқын алған сайын өптеген орыс – украин қныстары мен казак станицалары пайда болған аймақтардағы көтеріліс орыстарға қарсы сипат алды.
Орыс шаруаларының бір бөлігі көтерлісшілерге жанашырлықпен қарады, көтеріске қатысқандарды жасырып қалды, оларға көмектесті.
Ұлт-азаттық қозғалысты басып – жаныштау барысында патша өкіметі өзінің дала стратегиясын жүзеге асыры. Түркістан өлкесі генерал – губернаторының айтуы бойынша, Қазақстан мен Қырғыстанның отарлауға мейлінше қолайлы аудандарын “тазалау” болатын. 1916 жылы Қазақстан жеріндегі қазақтардың саны жарты млн-ға жуық кеміді.
Көтерлістің жеңіліс табуының басты себептері, оның бытыранқылығынан, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігінен, арақатынастың тұрақты болмауынан еді. Шын мәнінде өте қарапайым қарулармен қаруланған халықпен сол кездегі техниканың жетістіктерін пайдаланған империяның тұрақты армисы соғысты. Патша шенеуніктері қоныстандыру қозғалысы жеделдете жүргізіліп жатқан өңірлерде орыс украин шаруалары, дүнген, ұйғыр, өзбек диқандары арасындағы қайшылық тарды пайдалана білді.
Ұлттық – демократиялық зиялылар қатарында бірлік болмады. Кейбір бай – феодалдар , хандар көтерлісшілердің мүдделерін сатып кетіп отырды. Патша үкіметі тез арада көтерлісшілерді басшыларынан айыра білді. Жетісудағы қозғалдыс басшыларының бірі Бекболат Әшекеев Боралдай асуында жұрт алдында дарға асылды. Қарқарадағы көтерліс жетекшілерінің бірі Жәменке Мәмбетов абақтыға қамалы, басқа 12 басшымен бірге азаптап өлтірілді.
Көтеріліс қазақ халқының таптық сана-сезімінің өскендігін көрсетті. Мыңдаған көтерілісшілер патша билігіне қарсы қарулы күрес мектебінен өтті. Отаршылдық езгінің ұзақ жылдары ішінде олар ұлттық мүдделерінің ортақтығын тұңғыш рет ұғынды, белсенді саяси қызметке құлшынып, өзін Ресей билігінің отаршылдық экспанциясына қарсы күрес жүргізе алатын күш деп сезінді.
Халықтық қозғалыс барысында өкімет құрылымы, қарулы күштер, басқару аппараты құрылды. Ауқымдылығы мен қатысушыларды қамтуы ж/е зардаптары жағынан алғанда, ол империя құрамындағы отаршылдық құлдықтың бүкіл кезеңіндегі азаттық күресінің шырқау шыңы болды. Ол туралы Әлихан Бөкейханов былай деп жазды: “Қазақ-қырғыз осы көтерілісте көп адамын өлтіріп, шаруасын күйзелтсе де, келешекке қандай ел екенін білдірді… Алыспаған, жұлыспаған бостандық атына мінбейді, бұғаудан босамайды, ері құлдықтан, әйелі күндіктен шықпайды, малына да, басына да ие болмайды”. Шын мәнінде, 1916 жыл-XX ғасырдың соңында қазақ халқының қолы жеткен саяси тәуелсіздігі мен ұлттық мемлекеттігі үшін күрестің бір белесі болып, тарихта өз орнын алды.
Пайдаланған әдебиет:
1.Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9
2.Распад Британской империи, М., 1964; Қаїарлы 1916 жыл (құжаттар мен материалдар жинағы), 1 — 2-т., А., 1998.
