Шығыс Еуропа елдеріндегі революциялық жағдайлар
Шығыс Еуропа елдеріндегі экономикалық жағдайы 70-жылдардың соңымен 80-жылдардың басында әлеуметтік мәселелер пайда болды. Жұмыссыздық пайда болып инфляция өрістей түсті және азық-түлікпен қамтамассыз ету нашарлады. Социализмнің үстемдігі шайқалып жұмыссыздық жоқ деген жасыруы мүмкін емес еді.
Социализмнің шарасыздығын білген халық тоталитарлық режимге мойынсұнбады. Тоталитарлық социализмнің тоқырауы жалпы экономикалық, саяси, моральдық тұрғыдан дағдарысқа алып келді. Оның шешудің негізгі жолы болып 1985 жылғы КСРО-ғы «қайта құру» процессі еді.
Ол дегеніміз елдегі КСРО-ғы сияқты саяси жағдайлар мен тарихи жағдайға баға беру басталды.
КСРО-ның басшысы Горбачев 80 жылдың аяғында «Шығыс Еуропа стратегиялық маңыз жоқ және экономикалық, саяси қажеттілігінің маңызы жоқ» — деді. Ал, Егор Лихачев 1987 жылы Венгер теледидарына «Әр бір өз даму жолын таңдайды».
Осы кезде Шығыс Еуропа мемлекеттерінде революциялық жағдай ерекше жағдайға келді. Авторитарлық-бюрократиялық режим осындай жағдайға қарсы шара қолданғанымен ешбір нәтижесі болмады.
Революцияға қозғау болған жағдайлар: саяси-экономикалық және әлеуметтік салалар нашарлау себеп болды.
Еуропа қалаларында Берлин, Прага, Лейпцинг, София және Бухарестегі мыңдаған халықтардың жалпы шерулері революцияның бүкілхалық дәрежеге ие болды. Бұл жерде халықтың басым бөлігін жастармен студенттер құрады. Олардың негізгі талаптардың бірі демократиялық билік орнату, ал, авторитарлық-бюрократиялы режимді құлату болды. Көптеген мемлекеттерде қөппартиялық дамып ел билігіне араласа бастады.
Шығыс Еуропадағы 40 жылдардың соңғы ширегіндегі революциялармен ерекшелігі мен ұқсастығы ол ең алдымен биліктің 40 жылдарда басып алып одан кейін таталитарлық режимнен социализмді құру болса ал, 1989 жылы саяси режимді құлату одан оппозициялық күш келуі соңы капитализмді құру.
Экономикалық реформада бағыттары: ақша-товар қатынасын орнықтыру, жеке қәспкерліктің мойындау, орналықтанған экономиканы саясаттан ажыратып, шаруашылықты демократиялық түрге көшіруі.
Шығыс Еуропаның әрбір мемлекеттерінде ұлттық мүделеріне сай революция жүрді. Соңғы жылдарда басты қиындық туғызып отырған ол бұрынғы КСРО-территориясының мемлекеттерінен заңсыз имегранттар.
Саясатты туралы айтар болсақ 1989 жылға дейін елді екі билік партия басқарды. Ол коммунистік, Ұлттық орронт.
1989 жылғы 17 қарашада Чехословакияда «Бархат революциясы» Студенттердің бас қөтеруімен басталады. Бас қөтеру соңы елдің Азаттық форуммен аяқталды. Бұл кездегі елдің қөшбасшы ретінде Чехия республикасының болашақ президентті Вацлов Гавел. Ол –драматург, философ, диссидент 1936 жылдың 6 қазанда бай жанұяда дүниеге келеді. 1968 жылы ЧССР — дегі диссиденттің қөшбасшыларының бірі болды.
Көптеген орнжылдар бойы Еуропа картасы өзгермеді. Мыңдан еуропалықтар бұл жағдай мәңгілікке қалған бұны өзгерту үшін бір дүниежүзілік қажет деп ойлады. Ал, бірақ бұл қатыгез соғысты ешқайсысы тілемеді.
ХХ ғасырдың соңғы жылдары социалистік лагерьдің құлауы Еуропадағы жаңа бетбұрыстың біріне айналды. Еуропалық лагерьге Балтық теңізінен Адриат теңізіне дейінгі созылып жатқан 7 мемлекет кіреді: Албания, Болгария, Венгрия, Шығыс Германия, Польша, Румыния, Чехословакия және Югославакия.
Ол бұл жерде Кеңес Одағының күшімен ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында орнатылды. Бұл режимде коммунистік партияның диктатура жүріп отырды. Ол өмір сүрудің және қоғамдық жағдайды қадағалап жүрді.
1989 жылы Шығыс Европада Кеңес өкіметінің қайта құру бағдарламасының тегі жетіп демократиялық жаңару басталып мемлекеттер өз даму жолдарын таңдады.
Социализмнің жеңілуінің басты себебі бұл экономикамен тікелей байланысты болды. Жарты ғасырдай коммунистік биліктің үстемдігінде болған Шығыс Еуропа банкроттық жағдайда еді. Күнделікті қажетті заттардың жоқ болуы осыған себеп болды. Осы тығырықтан шығу үшін Батыс елдерден қарыз алып ел коммунистік Кеңес Одағының ықпалынан бастады.
Шығыс Еуропа елдерінің саяси сауаттылығы күшейіп жұмысшылар өздерінің ынтымақтастығын құрды.
Коммунистік партияның ықпалы түсіп, демократиялық күштердің беділі арта түсті.
Өз кезегінде коммунистік партия ішкі дағдарысты бастап кешіріп догмадан бас тартты. 70 жылдарда Шығыс блоктық басшылары шаруашылыққа сүйенебастады. Маркстік оқудың маңызы жоғалып, ескі саясаткерлер гвардиясы саяси сахнадан кетті.
Польша, Чехославакия, Румыния, Югославакияда Римдік-католиктиктік шіркеудің маңызы зор болды. Ол университет ашып материалды көмек көрсетіп отырды. Ең маңызды оқиға болып 1978 жылы Рим кардиналы Карал Войтыла поляк кейінен Иоанна Павла ІІ аты алып папа болды. Оның тұсында Вашиканның әлемдік оциализмге көзқарасы өзгеріп антикоммунистік сипатқа ие болды.
80 жылдардың екінші жартысында Шығыс Европа көшбасшылары КСРО-ғы болып жатқан оқиғалард назар ұстады. «Қайта құру» социализмнің әлемін саяси құрылысын өгертіп Шығыс Европадағы үстемдігінен Кеңес Одағы бас тартты. Кеңес Одағының басшысы М.Горбачев КСРО социалистік елдердің ішкі саясатына араласпайды деген мәлімдеме жасады. Бұл дегеніміз шығысевропа елдерінің 1987-1989 жж саяси экономикалық реформаға қадам жасауға мүмкіндік берді.
Польшадағы демократиялық революция.
Польшадағы революцияның тамыры 80 жылдардың басына барады. Польшаның сыртқы қарызы елге шетел қаржысының шектелуіне алып келді. Үкімет мұндай жағдайдышешуі мақсатымен шетелден тауар негізді көбейтумен жол іздеді. 1980 жылдың 1 шілдесінде ет және оның өнімдеріне баға көтерілді. Люблин қаласында 1980 жылы 12 шілдеде паразылық еруіл етті. Ал, 14тамызда В.И.Ленин атындағы Гданьск атындағы судоверорь тоқтатылды. Кейінен Гданьск және Гдын кәсіпорындарында ереуіл өршіп түсті. Оған 304 кәсіпорын қатысып «21 пункт» деген құжатпен баяндалды. Негізгі талаптары сөз бостандығы, тәуелсіз кәсіподақ құру, саяси қылмыскерлерді ботсату және т.б.
Келіссөздер Цецинде 30 тамызда Гданьске 31 тамызда үкімет пен жұмысшы комитет қол қойды. 1980 жылы 1 қыркүйекте польяк қоғамы өзіндік билікке қол жеткізді, онда ереуіл шығуға, тәуелсіз кәсіподақ құруға, сө бостандығына. Гданьскіде 17 қыркүйекте бүкілполяк жұмысшыларының комитетінің съезді өтті. Онда кәсіптік өзін-өзі басқару одағын құру және оның аты «Солидарность» деп аталып көшбасшысы Лех Валенса болды. Осы кезде халықаралық аренада жағдай қиындай түсті. Л.И.Брежнев «Бауырлас Польшаны қиындыққа тастамаймыз, және қауіпке бермейміз» -делінген сөз тастады. Бірақ бұл кезде КСРО ешқандай әскер кіргізбеді себебі ол уақытта КСРО Ауғаныстанда соғысып жатқан еді.
1981 жылдың қаңтарында елде жағдай қиындап дүкендерде тауарлар жоғалып, әр аудандарда «аштық маршы» жүрді.
Осы жағдайды түзеу мақсатымен коммунисттер өздерінің көшбасшысы-генерал Войцеха Ярузельскийді сайлады. 28 қарашада жалпы халықтық ереуіл өтеді. Осы кезде Ярузельский министрлер Кеңесінің басшысы ретінде 12 мен 13 желтоқсанда «Солидарности» партиясының өкілдерінің 6647 қамауға алып партияның жұмыс істеуіне тиым салды.
Ал, 1982 жылдың 22 сәуірінде «Солидарность»-тің заңсыз уақытша координациялық комиссиясы құрылды. Уақыт өзгеріп КСРО-ғы қайта құру кезі Польша әсер еттіп 1986 жылы қыркүйекте Польшаның ішкі істер министері Чеслов Кицак саяси қылмыскерлері бостандыққа жіберді. 29 қарашада Валенса «Солидарности» уақытша комитетін құрып ол заңды түрде жұмыс істеді.
Үкімет 1988 жылдың ақпан-сәуір айларында бағаның көтеруі халықтық наразылығына ұштасты. Осыдан біраз кәсіпорындардың әкімшіліктері жалақыны көтерді. Соқы нәтижесі мамыр айында Польшада алтын құнсызданып, дүкен сөрелерінен қажетті заттар жоғалды.
Соңында поляк коммунистері билікпен бөлісу комиссиясын құруды шешті. Онда биліктің реформалау жаз айында «дөңгелек үстел» болып оппозициямен келісімге келді. Барлығын заңды түрде жүргізіп демократиялық жолмен билік органын сайлауды көздеді. Маусымда парламенттік сайлау өтіп оппазиция 161 орынның 160 алды, ал сенатта 100 орынның болып Ярузельский сайланғанымен 21 тамызда премьер-министр «Солидарности» өкілі Тадеуша Мазовецк болып билікте анткоммунистердің салмағы артты. Оциалистік Польша 1991 жылы желтоқсанда Валенса жеңіп шықты.
Венгриядағы бейбіт революциясы
Ел басшылары 60-шы жылдардың өзінде-ақ нарықтық қатынасты реттеп мәдени мәдени өмірді еркін сүруге талпынды. Ал, 1988 жылдың мамырда бүкілвенгер партиялық конференция шақырылып экономика мен саяси қайта құру шешімін қабылдады. Бірінші кезекте партиялық жойылды. Нәтижесі көп қабылдады. Бірінші кезекте бірпартиялық жойылды. Нәтижесі көп күтірмеді соңынан ондаған оппозициялық ұйымдар пайда болды және саяси көп партиялық күшейді. Венгер қоғамында бейбітшілік сақталды. 1989 жылғы көктемде Венгер басшылары дөңгелек үстел өткізді оппозияциямен. Ал, 23 қазанда парламент өз аттын ресми түрде өзгертті Венгер халықтық Республикасы Венгрия Республикасы болып өзгертілді. 1990 жылы парламенттік сайлау өткізіліп онда Венгер демократиялық форму жеңіске жетті. Соңында социализм ешқандай кедергісіз өмір сүруін тоқтатты.
Чехия экономикасы: Европадағы өндірістің елдердің бір болып саналады. Басты салалары тігін, тау-кен, өңдеу және машина жасау жедел дамыған. 1869 жыл Чехияның алғашқы банкі ашылып ол-Живностенлік банк деп аталды.
Ал, ХХ ғасырда Чехия индустриалды қарқынды дамыған мемлекет болады. Қазіргі таңда Орталық Еуропадағы Чехия бай мемлекетке айналған. Оның ауыл шаруашылығы өндіріс саласына қарағанда аз дамыған. 1997 жылғы дерекке жүгінсек жалпы ішкі өнім адам басына шақанда 5050 АШ долларын құрайды. (ол Венгрияда 4415, Польшада-3512)
Бұрынғы коммунистік елдер ішінде Чехия мемлекетті Словенкиядан кейін екінші орын алады. Ал, адам басына келгенде 1000 адамға –358 машинадан келеді.
Бархаттық көңкерістен кейін елде экономикалық реформалар жасалып елде жекешелендіру жүріп, шет ел инвестиясы тартылып, чех краны деваловацияланды. Біраз қателіктер экономикалық реформа жасаудағы жалпы ішкі өнімнің төмендеуіне соқтырды.
Үкімет экономиканы қарқынды даму үшін бағдарламалар жасап шетелден өндіріс саласына инвесторлар тартты. Ол дегеніміз елдің тұрақтылығымен шетел компанияларының тиімді жұмыс істеп экспорт ұлғайды.
Соңында елде 47 мыңнан астам шетел компаниялары жұмыс істеді. Негізгі инвестиция көлік және байланыс саласына тартылды.
Соңығ жылдары бұрынғы кеңес мемлекеттерімен «Шкода» көліктерін сату арқылы Ресей, Қазақстанмен бйланысып дамып келеді. Грузиямен дәрі дәрмек, Украинамен-трамвай және троллейбустар, Қытайда гидро және жылу электорстанцияларын жасау арқылы байланысты күшейіп дамып жатыр.
Румыниядағы «халықтық-коммунизмнің» құлауы
Елдің 80-шы жылдарының басында ауылшаруашылық құлдырауына соқтырды. Дүкен сөрелері босады. Ал, 80-жылдардың ортасында ел қиындыққа душар болды.
Революция 1989 жылы 16 желтоқсанда оған негнізгі сылтау Ласло Текешаның депортациясы ол ұлт венгр антикоммунистік насихаттау жүргізілген. Оның қорғау мақсатында демонстрация жасалынды. Әскери күшпен басу халық арасында қатты наразылыққа соқтырды. Соңында Бухаресте бірнеше күн бойы азаматтық соғыс жүрді. Диктатор құлауменаяқталды. Нәтижесінде қамалып 22 желтоқсанда ал, 25 желтоқсанда ату жазасына іс-жүзіне асырды. 1990 жылы елде саяси жүйе қалыптасты. Ел конституциясы 1991 жылы желтоқсанда қабылданды. Қорытындысы Румынияда социализм өмір сүруін тоқтатт
Социализмнен шығудың Болгария нұсқасы
Өзге социалистік елдерге қарағанда Болгария КСРО-мен тығыз байланыста еді. Ел 1973 жылмен 1985 жыл аралығында жыл сайын КСРО-дан 400 млн. руб. көмек алып отырған. Солнымен қатар саласы нашар болған тауарлар Кеңес нарығында сатылып жатты.
Соңы 1991 жылы әлемдік социализм өмір сүруін тоқтатты. Шығыс Европада социализмнің құлауы КСРО-неың құлауына себептердің бірі болды.
Германияның бірігуі
Герман демократиялық Республикасы социалистік елдер ішінде коммунистік режим қатал орныққан. 1989 жылы мамырда Венгрия шекарасын ашқан кейін көптеген несістер ФРГ мен Австралияға көшті ГДР-де күзде демократиялар қоғамда екі Германияның қосу туралы ой туында тұрды. ГДР-дің билік басында социалистік тұтас партиясы келеді. 1990 жылы халықтық палатада тағы сол партия жеңіске жетті.
