TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



Мазмұны - www.topreferat.com.kz

Кіріспе.............................................................................................................3

I. Тарау. Қазақтың байырғы баспаналарының мәтіндік сипаты.

1.1.Қазақи баспаналардың пайда болуы мен қолөнер ерекшеліктері........5

1.2 Байырғы баспаналар түрлері,олардың этноэкскурсиялық мәні..........13

1.3.Экскурсия әнгімесінде баспана жасаудың технологиясы мен архитектуралық құрылымы туралы.............................................................20

II. Тарау. Тұрмыстық жасаулар , жиһаздар мен бұйымдар түрлері.

2.1. Киіз үй жасаулары және жиһаздар түрлерімен таныстыру................33

2.2. Баспанаға қатысты атаулар және қосалқы жасаулардың мән

мағынасын ашу тәсілдері.........:.................................................. .................37

2.3. Киіз үйдің тұрмыстық жасаулары (ыдыс аяқтар) туралы әңгіме мәтіні...............................................................................................................46

2.4. Экскурсия жүргізу әдістемелері мен технологиялық картасы...........52

Қорытынды...................................................................................................63

Әдебиеттер тізімі..........................................................................................65

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 65 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ



Мазмұны

Кіріспе.............................................................................................................3

I. Тарау. Қазақтың байырғы баспаналарының мәтіндік сипаты.

1.1.Қазақи баспаналардың пайда болуы мен қолөнер ерекшеліктері........5

1.2 Байырғы баспаналар түрлері,олардың этноэкскурсиялық мәні..........13

1.3.Экскурсия әнгімесінде баспана жасаудың технологиясы мен
II. Тарау. Тұрмыстық жасаулар , жиһаздар мен бұйымдар
2.1. Киіз үй жасаулары және жиһаздар түрлерімен таныстыру................33

2.2. Баспанаға қатысты атаулар және
мағынасын ашу тәсілдері.........:.................................................. .................37

2.3. Киіз үйдің тұрмыстық жасаулары (ыдыс аяқтар) туралы әңгіме
2.4. Экскурсия жүргізу әдістемелері мен технологиялық картасы...........52

Қорытынды...................................................................................................63

Әдебиеттер тізімі..........................................................................................65

Кіріспе

Этнографиялық экскурсиялар ұлттық ерекшеліктер мен ұлттық мұраларымызды танытуға, ұлттық
Адам дүниеге келгеннен бастап жасалатын салт-дәстүріміз тойлар мен мерекелер
Халқымыздың ұрпағын тәрбиелеудегі ғасырлар бойы қалыптпсқан ұлттық педагогика дәстүрлері
Этноэкскурсиялар мектепке дейінгі мекемелерден бастап жүргізілгені орынды. Олай дейтініміз
Елбасының бастамасымен 2003 жылы қолға алған «Мәдени мұра» бағдарламасы
«Бағдарламаның бірінші кезеңіндегі негізгі бағыттарды іске асыруды барынша қамтамасыз
Бағдарламаның негізгі міндеттерінің бірі білім беру салсын дамыту, халқымыздың
«Мәдени мұра» бағдарламасының жетістіктері және іс-әрекеттері нәтижесімен қалың бұқараны,
Осыған орай этнотуризм нысандарының түрлерін, ерекшеліктерін дамыту жолдарьн
Қазақ халқының тарихи кезеңдеріне байланысты
Қазақ халқының ата-бабасы көшпенділерге тән
Қазақ халқының баспанасының тек жасалу
Жұмыстың мақсаты :Туристерге қазақтың киіз
Міндеттері :

- Баспана түрлеріне шолу бере отырып оның
- Экскурсия барысында халқымыздың
- Еліміздің болашағы студенттер мен
- Экскурсия жүргізу әдістемелері мен технологиялық картасын
Зерттеу әдістері:ақпараттық мәліметтер жинау, киіз үй түрлері мен жасалуы
Өйткені олар елдің тарихын, өткен
Жастар мен жасөспірімдерге ұлттық ерекшелігімізді,
Зерттеудің құрлымы кіріспеден, екі тараудан,
I. Тарау. Қазақтың байырғы баспаналарының экскурсиялық
1.1. Қазақи баспаналардың пайда
Осыдан үш ғасыр бұрын қазақтың
Сөзіміз дәлелді болу үшін 1252
Қазақтардың арбаға орналастырылған киіз үйлері
Изади (XVI ғ.) И. Барбаро (ХVғ.) сияқты
Сол Барбаро 1436 жылы Алтын Орда
"Бұл ғажапты көзіммен көрмесем сенбес
Жағалаудағы құрғақ талдарды кесіп, буып
1391 жылы Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа жорығы
Сүйретпе үйлер қазақ тірлігінде XVII ғасырдың соңы, XVIII ғасырдың
Ғалымдар киіз үйдің шығуы туралы Андроновтық тұрақты зерттей отырып
Андроновтық дәуірге жататын Шағалалы, Петровка, Атасу, Бұғылы тұрақтарын қазған
Ғасырларды артқа салып, сүйір қосты бірте - бірте жетілдіре
Өстіп, қоста шаңырақтың пайда болуы баспананың бұл түрінің түбегейлі
Қазақ халқының шеберлік өнері де, үй басу өнерімен қатар
Ағаш шеберлері ағаш тамырынан ойып, айқыш - үйқыш өрнектер
Қазақтың ағаш шеберлері қысқы және жазғы үй, киіз үйдін
Қазақ халқы киіз басуда өрнек салудың бір түрін қолданды.
Таптық қоғамның пайда болуымен (б. з. б. 1 -
Сақ ісмерлері қолдан қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған, олардың
Сақтардың қазандары мен құрбандық жозылары Жетісу жерінен Іле алқабы
Құрбандық жозылары төртбұрышты және дөңгелекше, жиектері сәл көтеріңкі үстел
Композициясы мүлде өзгеше құрбандық жозы Алматы территориясынан, бұрынғы қасиет
Біздің заманымызға дейінгі II ғасырда 160 ж. үйсіндердің бір
Ғұндардың арасында қолөнер кәсібінің өркен жайған металдан, сүйек пен
Сонымен сақтар мен үйсіндер, қаңлылар меп ғұндар, сарматтар тайпалары
Қазақ халқының шеберлік өнері еңбек барысында туды және тұрмыста
Қазақтардың халықтық кәсіпшілігімен қолөнерінің өз ерекшеліктері болды және олар
Көшпелінің шаруашылығы тұтынуға қажетті бұйымдарды өзі өндіретін сипатта болды
"Қазақтардың қолөнеріндегі бірінші және ең басты нәрсе, - деп
Киіз үй жиһаздары үй кәсіпшілігінің көптеген бұйымдарынан тұрады, киіз
Рузбиһанның айтуынша, қазақтар "әдеттен тыс өрнекті, түрлі - түсті
Қазақтың ісмер және қолөнерші әйелдері киіз үй мен отырықшы
Капитан И. Г. Андреевтің қазақтың ағаш шеберлерінің өнері "көлемі
Сонымен, халық кәсіпшілігі мен қолөнер көшпелі малшылардың өзіндік шаруашылығының
Ағаш шеберлері ағаш тамырынан ойып, айқыш - үйқыш өрнектер
Найынұлы қорымынан қазба жұмысы кезінде табылған ғұндардың көптеген ескерткіштері
Қазақ халқы өнерінің дамуы - әртүрлі қоғамдық деңгейде тұрған
Қазақтардың алып жүруге қолайлы тұрғын үйінің негізгі түрі -
Орта ғасырларды көптеген саяхатшыларды көшпелі түрік тайпаларының киіз үйлері
Алып жүруге қолайлы тұрғын үйдің ең жетілдірген түрі ретінде
Көшпелі мал шаруашылығына тез құрастырылып, тез жиналатын, алып жүруге
Киіз үйде терезе жоқ, сондықтан да құлақка дала үні
Ертеде киіз үйдің есігі шығысқа қаратылған күннің алғашқы шапағы
Төр - киіз үйдегі ең құрметті орын болып саналады.
Мұнда мүлік салынған сандықтар, оның үстіне киіз салынған шабадандар
Киіз үйдің сол жақ бөлігі әйелдер жағы деп есептелді.
Киіз үйдің оң жақ бөлігі ерлер жағы деп саналады.
Ересек ұлдары әкесінен бөлініп шығып кенже ұлы әкесінің орнын
Шеберлік ұстаздан - шәкіртке, ұрпақтан - ұрпаққа беріліп отырды.
Әйелдер идеялық - образдық, кызметі және көркемдік - композициялық
XVIII - XX ғасырлардың басында сән және қолөнердің барынша
Айрықша басылған ақ киізден қаптамалар, үй тұрмысы заттарын салуға
Кереге мен оның арасын жауып тұртын ши тоқу кең
Кесте тоқудың дәстүрлі түрлері - тығыз кестелеу, ілмелеп тігу.
Қазақстан территориясында ежелгі дәуірден - ақ ағаш, сүйек ұсталығы
Үй ортасына таман орналасатын ошақта тамақ әзірленді және күн
Үй жиһаздары әр түрлі ағаш және тері заттардың, киізден
Ағаш ою өнері ағаш ұқсату
Аспаптар мен ыдыстар аяққаптарда, киіз қораптарда,
Малшы қазақтардың ыдыс – аяқтары мен
Қымыз құятын шөміш, ожаулар әр түрлі
Қазақ халқының қолөнер үлгілеріне талдау
Қазақ халқының сән және қолөнер
1.2.Байырғы баспаналар түрлері, олардың этноэкскурсиялық
Қазақ мекендеген ұлаң – ғайыр кеңістіктегі күнкөріске байланысты қалыптасқан
Бату заманында - ақ "Алтын Орданың
"Олар тұратын үйлер ағаш кеспектерінен
XVI ғасырдағы парсы деректерінің бірінде
Қос ат жегілген күйме көбіне
Үйлі арбалардың қазақтағылары баспананы құрастырып - жинастырып әуре болмай
Қазақта тұрақты және жылжымалы баспананың екуінің бірден болуы-оның отырықшы,
Құрастырылып - ажыратылатын тұрғын жайдың түркі - қыпшақ үлгісіне
Академик Әлкей Марғұланнның айтуына қарағанда, қазақтың киіз үйі ағаштан
Киіз үй қазақпен көршілес Орта Азиа халықтарында да кездеседі.
Киіз үйі сыртқы киіз жабысына қарай - "үзікті", "көтерме
Қазақтағы киізбен жабылатын баспананың алғашқы түрлерінің бірі -Қос. Сырты
Қостың қаңқасын жасау киіз үй сүйегіндей қиынға түспейді. Қос
Қосты көбіне жылқы, сиыр малын жазда қысқы қоныстан 2
Күрке - қостың даму барысында оның қаңқасында кереге мен
Күрке негізінен - бай малын бағысатын, коңыр төбел дәулеті
қалғандықтан, ел арасында кездесе қоймайды.

Абылайша - қостың қаңқасында шаңырақтың пайда болу үрдісін аңғартатын,
Елге тарап кеткен бұл пікірдің анық қанығына күмән келтіруге
Кәдімгі қостан мұның құрлымдық жағынан айырмашылығы сырықтарының бұрынғыдай байланыстыра
Абылайша соңғы жылдарға дейін ауыл арасында пайдаланып келгенімен, кейінгі
Туырлық үй. Көшпелі қазақтың бар байлығы - малды жайып
Туырлық үй - негізінен төрт қанатты, уықтары кіші -
Ақ үй. Молшылық пен сәттіліктің белгісі болып есептелген, '"қазақтың
Биіктігі 135 - 140 сантиметрдей 15 басты алты қанат
Ақ үй деп аталатыны - көбіне шынайы ақ рең
Қара үй. (Қараша) . Ақ үйдің өзімен қатар тігілетін
Жолым үй- киіз үйдің бір түрі. Ұзақ жолға шыққанда
Отау. Ел арасында, тіптен этнографиялық әдебиетте де көбіне үш
Орда. Қазақ киіз үйінің шоқтығы саналатын, құрастырылып ажыратылатын киіз
Хан ордасының дарбазалы қақпасының екі жанынан, жер ыңғайына орай
Сонан кейін ғана ылғал, сор тартпас үшін қопа қамыс
Оңтүстік Қазақстандағы сайрам ауданының Қарабұлақ қыстағынан терістікке қарай алты
Қорғандағы дарбазалы қақпаның аузына, бұрыштама мұнараларға қоршаудың үстімен әрі
Орданың сәндік қисыны белгілі бір деңгейде алты қанат ақ
Орданың безендірілуінен көркем ойдың қазақ қоғамының сезімтал талғамына сәйкес
Ішкі жиһаздарының байлығын былай қойғанда, күмбезінің иін ішіне киіз
Орданың күмбезін түгелдей жабатын үзіктерінің етегіне оюлы дөдеге, айналма
Орданың құрылымдық жағынан мейлінше жетілдірілгені аса үлкен құрастырылып -
Қазақта бұрын киіз үйлерді бір - біріне тіркестіре тігіп,
Дәстүрлі өнер мен тереңге меңзейтін тамырлардан нор алған құрастырылып
Айтылғандардан біздің көріп отырғанымыз, қазақтың киіз үйіне байланысты халық
Қазақ қадым заманнан бастап - ақ өзінің ата -
Киіз үй - қазақтың өзімен
1.3.Экскурсияда баспана жасаудың технологиясы мен архитектуралық құрылымы туралы.

Ағаш өңдеу өнерінің ішінде аса
Киіз үй сүйегі, яғни керегесі мен уықтары, көбінесе өзен
Киіз үй сүйегіне жарайтын ағашты, көбінесе үйшілердің өздері ерте
Шаңырақ үшін дайындалатын қайың мүмкіндігінше
Үйшіге қажетті жабдықтар: тез, сықырауын, жонғы, қуыс
Тез – үйшінің ең басты, негізгі құралдарының
Қазақстанның көпшілік аудандарында үй ағаштарын дайындау әдісі өте қарапайым
Жонғы - үй ағаштарының кем - кетігін тегістейтін құрал.
Үскі - кереге желісінің көк өткізетін көздерін және уық
Үскінің екінші түрі қазықсыз жасалады. Сырты бұжырланған қысқа жұмыр
Бұл үскілердің жоғарғы жағынан басып тұруға арналған екі басты
Үскінің бұрғы сияқтанған түрі қазақ шеберлеріне кейінірек тарады. Бұл
Уыққа арналған қалып, көбінесе, үш қазық арқылы жасалады. Ол
Керегеге арналған ырғақ болсын, үш қазықтан тұратын уық қалыпы
Үйші жұмысқа кіріспес бұрын неше қанат үй жасайтындығын біліп,
Киіз үй сүйегінің ең күрделісі де, қыруар еңбекті қажет
Мүсінделген кереге сағаналарын көлеңкеде тұратын ырғақ үстіне қатарлап қоя
Киіз үйдің ең көп тараған түрі - алты қанат
Мәселен, Қызылорда, Алматы аймақтарынан жинақтаған деректерге қарағанда, тор көзді
Жасалып жатқан киіз сүйегінің керегелеріне жетерліктей түгел сағаналар түзетіліп,
Кереге сағанасына жасалатын 15 тесіктің аралары тең болуы қажет,
Кереге сағаналарының көк өткізетін көздері үскімен түгелдей тесіліп болған
Кереге сағаналарының көгі мен уық алақандары тесіліп болған соң,
УЫҚ.

Кереге мен шаңырақ арасын біріктіріп, киіз үйдің төбесін шығарып
Уықтың ұзына бойын қазақ халқы төртке бөледі: алақаны кереге
Уық ағаш керегеге арналған ағаштан гөрі ұзындау, әлділеу болуы
Уық алақанының ішкі бетіне жүргізілетін ырудан басқа басы артық
ШАҢЫРАҚ.

Шаңырақ - киіз үйдің төбесін шығарып тұратын шеңбер. Шаңырақты
Шаңырақ көздерінің саны киіз үй сүйегіндегі уық пен керегелер
Шаңырақтың төбесін шығарғанда түндікті төмен түсіріп алмас үшін оған
Қазақстанның оңтүстігінде шаңырақ күлдіреуіш жасау тәсілінің кейінірек қалыптасқан басқаша
Шаңырақ бөлшектерін сырлау, оюлаумен бірге күмістеу, сүйектеу тәсілдерімен де
Шаңырақ от басының қасиет тұтар дүниесі, тұқымды жалғастыратын белгісі
Ұлдардың еншісі малдан, әкенің ауқаттылығынан және киіз үйден құралған.
Киіз үй тозған уақытты басқа бөліктері аустырылған
Шаруамен кіріп - шығуға ғана келген адам міндетті түрде
СЫҚЫРЛАУЫҚ.

Киіз үйдің есігінің екі түрі бар: біріншісін қазақтар сықырлауық
Киіз үйге арналған дәстүрлі "сықырлауық" ағаш - есік: екі
Ертеде есікті шығысқа қаратып құрған. Оның екі жағынан жиылмалы
Киіз үйдің екінші есігі де көп қолданылатын, күнделікті тіршілікке
Босаға оң және сол босаға деп бөлінетін есіктің жақтау
Табалдырық екі босағадағы таяныш ағаштардан жер арқылы жалғап, ұстап
Маңдайша екі босаға ағаштың немесе таяныштардың жоғарғы бастарын бірімен
Маңдайшаның ені 10 - 12 сантиметрдей, екі босаға мен
Сықырлауықтың ашпалы есіктері әр түрлі әдістермен жасалады. Бірде есіктің
Кейде ашпалы киіз үй есігінің әр ашпасын ұзынды -
Киіз үйдің әсемдігі мен салтанатты табалдырықтан басталады. Есік жақтаулары
Киіз үй есіктерінің ішкі беттеріне ою - өрнектің сан
Қалың бұқара киіз үй есіктерін ешбір ою - өрнексіз-ақ
Қазақтардың ұғыі㡌нда,øӚﴰ섦е덁둖ккчkб漰씹Ѫ徰Ќ鳺㶉珝剌욂덛넠ꦨڻ럻⎲�⿽摖곕㫡젚粓邶흀뵤ァ趛ູꎧ㏪힓娘Ꟁ᧵졪箎渼沶걞㒗ᄷ畦꯽�隧ᭂ꺷熛⢧ꕔೂ怺⛇悕べ騫釛墨僕䄠é崅осоғ׮䣣ӻဏ⑱輵Հ카еⓠ{䀹凟吰锺䐙碓⇘畋吚㎊拄捰豔邪䄵键톇ߔ "маңдайшаны төбеңмен тіреме", "ᙂ੬襚ṿӐӾ厛띻뎞そ뵩デӵбе" - деп тыйым
濞 Ақ босаға -쀠кие屔і табалдŗры�䜠쇞੨楩혵菦 қоршаған ортаның сакральді
Киіз үйді тігу.

Үй тігерде, ең алдымен қолайлы жер таңдап алады. Сонан
Киіз үйді тігу екінің бірінің қолынан келмейді. Тәжірибесіз адам
Киіз үйдің сүйектерін (қаңқасын) құрып алған соң керегенің сыртынан
II. ТАРАУ.Тұрмыстық жасаулар мен жиһаздар,бұймдар мен жабдықтар түрлерін экускурсия
2.1.Киіз үй жасаулары және жиһаздар түрімен таныстыру.

Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй бұйымдарының
Семья құрылып, жеке меншік пайда болғаннан бері үй тұрмысында
Абдыра (әбдіре) - үй тұрмысында қолданылатын жабдықтың бір түрі,
Үлкен абдыра - сандықтардың ұзындығы 90 - 100, биіктігі
Ағаш төсек - адамның жатып тынығуы үшін пайдаланылатын үй
XIX ғасырдың екінші жартысымен XX ғасырдың басында қазақ арасында
Қолда бар деректерге қарағанда, төсек ағаштың осы айтылған түрлерінің
Төсек ағаштың барлық түріне тән ортақ ерекшеліктің бірі -
Қазақстанда өте кең таралған төсағаштың жасалу әдісіне, бет жағына
Адалбақан - негізінен киім, ертеректе қару - жарақ ілу
Адалбақанның ұзындығы киіз үйдің іргесінен қойғанда, уықтың иінінен келетіндей
Жастықағаш - жер төсекте жатқан адамның басын тіктеу үшін
Жастықағаш - кәдімгі төсектің сыңар басы (жоғарғы басы). Оның
Деректерге қарағанда жастықағаштың екі түрі болған. Оның ішінде Маңғыстау,
Кейбір жастықағаштың іші - сырты түгелдей бедерлі оюлармен безендіріледі,
Жастықағаштың екінші қарапайым түрі бізге 1956 ж. Торғай өңірінен
Деректерге қарағанда, жастықағаш тек Қазақстанның Батыс аймағында ғана жасалып,
Асадал - тамақ пен ыдыс-аяқ сақтауға арналған кебеже тектес
Асадал Қазақстанның барлық өңірінде кездеседі, деректерге сүйенсек асадалдың дәстүрлі
Тумбочка тәрізді биіктеу асадалды оның ең көне түрі деуіміздің
Жүкаяқ - жиғап жүктің астына қоюға арналған ағаш тұғыр.
Қысы - жазы бірдей, киіз үйде болсын іргеде болсын
Жүкаяқ Қазақстанның барлық жерлерінде
Кебеже - тамақ сақтауға арналған сандыққа ұқсас ағаш бұйым.
Кебеже Қазақстанның барлық аймақтарында кеңінен таралған. Бір қызығы, кебеженің
Орта есеппен кебеженің ұзындығы 70-90 сантиметр, биіктігі - 40-50
Кебеже бетін оюлап, сырлап көркемдеуде Қазакстанның батыс ауландарындағы халық
Сандық- киім - кешек, тағы басқа да заттары салуға
Жағлан - Қазақстанның оңтүстік өңіріне XVIII - XIX ғасырларда
Жағлан жасайтын қазақ шеберлері XVIII- XIX ғасырларда Қазақстанның оңтүстік
Қол сандық - Қазақстанның барлық аудандарында ежелден бері көп
Көпшілік қауымның жасататын қол сандықтары тек ағаштан ғана мұқият
2.2. Баспанаға қатысты атаулар және қосалқы жасаулардың мән мағынасын
Құрастырмалары, әшекейі, ішкі жасауы халық сәулеткерлігімен тікелей ұштасып жататын,
Қазақ халқының киіз үйді жасандыруда және безндіруде мүлтіксіздікке жеткені
Қазаққа тән киіз үйдің ішкі жасауын орналастыру тәртібі ұрпақтан
Үйдің оң жақ қанаты ежелден келе жатқан салт бойынша
Киіз үйдің ортасында үш аяқты темір ошаққа қазан асылып,
Өткен ғасырларда Қазақстанда болған жатжұрттық саяхатшылардың, шығыстанушы, тарихшы
Ескі түсінік бойынша, дала жұртына байлық пен молшылықтың бірден
Орнына келген аса бір керемет, үйлесімді істі көргенде қазақтың
Жүкті әрлеп жинаудың да қалыптасқан реті бар. Қазақстанның оңтүстігі
Арқада көшіп - қонған елдің жағдайында жүктің астында жүкаяқ
Киіз - көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс жағдайында мал
Қазақтардың киізге мұқтаждығы әрқашан орасан зор болды. Өйткені ол
Таза жүнінен басылған киіз халық тұрмысында өзінің табиғатымен, өміршеңдігімен,
Әдетте киіз басу кәсібі қазақтарда маусымдық сипатта өтетін еді.
Қазақ халқының өмірінде қойдың жүнін өңдеудің маңызы болды. Қазақтар
Алдымен жүнді ешкі терісінен жасалған тулаққа салып, сабаумен сабайтын.
Киізден тұрмыс қажетін
Сырмақ- киізден сырып, оюлап жасалған төсеніш. Оны жасауда атадан
Үй тұрмысында сырмақ текеметтей емес, тұтынуға төзімді мықты болады.
Текемет- бетіне түрлі - түсті киіз басылған киіз, үй
Ірге киіз - керегенің төменгі жағынан топырақ - шаң,
Түс киіз сәндік үшін төсектің тұсына ұстайтын үй жиһаздарының
Тулақ. Тулақ дегеніміз - тайдың терісін
Ши - далалы жерде өсетін көп жылдық өсімдік. Бойы
Ши тарту, ши пісіп жетілген кезде адамдар ши тартуға
Ши аршу керекті ши тартылып, жиналып қойылған соң ол
Ши тоқу. Киіз үйде шидің бірнеше түрі болады. Күнделікті
Туырлық - керегенің етегінен бастап, уықтың етегінен басталады, уықтың
Үзік - етек жағы туырылықпен айқасатын, уықтың жоғары бөлігіне
Түндік немесе түңлік деп аталатын киіз үйдің шаңырағынан бастап,
Дөдеге- үзік киізінің жабығын (туырылық пен үзіктің қиылысқан жері)
Біз киіз үйдің іргесін тұрғызып, киіздерін жауып, есіктерін (киіз
Белдеу арқан — керегелердің қақ ортасынан үйді айнала, киіз
Үй арқаны - жуан, әрі ұзын арқан. Бұл арқан
Ат арқаны - жылқыларды арқандау үшін арнайы есілген ұзын
Тең арқаны - салмағы бірдей жүктерді көлік үстіне артқанды
Шалма арқан - жіңішкелеу етіп берік есілген, ұзын
Қосақ арқан- қой қосақтау үшін пайдаланылатын жуандау, ұзын, арқан.
Желі арқан - сауылатын биелердің құлындары байланатын ұзын арқан.
Киіз үйдің төрінде түрлі - түсті жібек жібтермен кестеленген
Ақ басқұрдың тоқылуы мен өрнектеуінде ала басқұрдың үлкен айырмашылығы
Ақ басқұр - киіз үйдің сәндігі үшін пайдаланатын ішкі
Жоғарыда айтқандай - ақ, ақ басқұрдың сәндік ерекшелігін арттыра
Ала басқұр терме алаша әдісімен өрнектеліп тоқылады. Бұл басқұр
Ала басқұрдың тоқылу әдісі терме алаша тоқылғандай, өрмек құрып,
Басқұрдың қай түрі болса да ұзындығы 8-15 метр, ені
Киіз үй ішіндегі негізгі жабдықтар ақ, кызыл, ала басқұр
Алаша - әр түрлі жүннен немесе әр түрлі түске
Терме алаша - тоқығанда оны геометриялық және көкөріс өрнекпен
Тақыр алаша тоқу немесе тақыр кілем тоқу Қазақстанда, әсіресе
Желі (керме) - киізден, өрнекті, түкті, түксіз алашалардың құрынан
Аяққап - киізден шашақтап, әшекейлеп жасалған ыдыс - аяқ
Аяққап, кір салғыш, қол дорба - терме алашадай өрнек
Шараушылыққа керек заттың қайсысына болса да ор шебер өз
Қоржын - өрнек құрып тоқылатын бұйым. Ұзындығы 120 см,
Тоқылу әдістеріне байланысты қоржындар түкті және түксіз (тақыр) болып
Бөстек - адамның астына төсеуге арналған жұмсақ төсеніш. Ол
Жастық - адамның басына жастауға арналғап үй жиһазы. Жастықтың
Көрпе - маталардың арасына мақта немесе жүн (әсіресе түйенің)
Жамылуға арналған көрпе бір кісілік, екі кісілік болады. Төсек
Құстөсек - құс жүнінен жасалған жұмсақ төсеніш. Құс төсектің
Әбдіре жапқыш (сандыққап) - ақ киізден ою - өрнекті
Киізді сандыққа өлшеп пішіп, сандықтың қақпағына тура келетін бетінен
Киіз үй ішіндегі көркемдік, сәндік түрін байыту жағдайын толықтыратын
Олар:

Жел бау - киіз үйдің шаңырағын қатты жел аударып
Бас бау - туырлықтың, үзіктің жүннен есіп жасалған жоғарғы
Иін бау- киіз есіктің екі жақ иініне ілінетін өрнектеп
Аяқ бау - киіз үй ішінде сәндік үшін уықтың
Уық бау - керегенің бастарына уықтың аяғына бектітетін
Уық шалғыш бау - уықтардың арасын қашыртпау үшін уықтың
Таңғыш - екі керегенің қанатының қосылған жерінің жігін біріктіріп
Босаға таңғыш - киіз үйдің есігінің екі босағасын керегемен
2.3. Киіз үйдің тұрмыстық жасаулары (ыдыс-аяқ) әңгіме мәтіні.

Ағаш ұсталары ыдыс - аяқ жасауға да айрықша ден
Тегене - үлкен, дөңгелек, шұңғыл ыдыс. Сабадағы қымызды осы
Ожау - қазақ арасында қымыз сапыратын ожаудың екі түрі
Қазакстанның қай өңірінде болса да ағаш шеберлердің көптеп жасайтын
Қазақстанның барлық өңірінде ағаштан әр түрлі күбілер жасалынады. Негізінен,
Әртүрлі ағаштардан күнделікті үй шаруасына арналған шүмекті және шүмексіз
Қазақ ұсталары тұтас ағаш кесіндісінен ішін үңгіп келі жасайды.
Октябрь революциясына дейін қант шағуға арналған шағын қол тоқпақтар
Саба - қымыз, шұбат ашыту, іркіт пісіру үшін пайдаланылатын,
Дорба - құрғақ тамақ не ұсақ - түйек заттар
Дастархан - ас қоюға арналған мата төсеніш. Дастарханды кейде
Кесеқап - дөңгелек формалы, жоғарғы жағы шашақталған қақпағы, қабырғасында
Шәйнекқап - шай қайнататын шәугімнің қабы. Кесеқаптан кішілеу, төбесінде
Тұтқыш ас пісіретін қазанды оттан көтеріп түсіргенде қолды күйдірмеу,
Піспек - қымыз, іркіт пісіру үшін пайдаланатын үй құралы.
Дөңгелек басты піспекті жасағанда қалыңдығы шамамен екі - үш
Піспектің сабы әрі түзу, әрі ұзын ағаштан жасалады. Қымыз
Жалпы алғанда піспектің үлкендігі ыдыстың (саба не күбі) мөлшеріне
Сүйретпе - қымыз, шұбат, айран, іркіт сияқты сүт тағамдарын
Торсық - қымыз, шұбат, іркіт сияқты сүт тағамдарын құюға
Мүйіз торсықтың да беті шимай торсық сияқты шауып өрнектеледі,
Шимай торсық пен мүйіз торсықты да қымыз құйып, қанжығаға
Келі. Отбасы дастарханының сәнін келтіретін тағамдар - ақталған тары,
Келі жасау - үлкен өнер. Елімізде келіні әртүрлі ағаштан
Шұңғыл келіні (түбі шұңғыл) тары ақтауға пайдаланады. Шеберлер әрі
Бұлқыншақ - жылқы терісінен жасалатын ыдыс. Бұлқыншақты жасау үшін
2.4. Экскурсия жүргізу әдістемелері мен технологиялық картасы.
Экскурсияның мақсаттары:

Экскурсияның басты мақсаты Қазакстан Республикасына келген туристерді, еліміздің болашағы
Қазақ халкының сонау заманнан қалыптасып, оның тарихи тіршілігіне, тұрмысы
Елдің тарихын, өткен өмірін, істеген кәсібін, дәстүрлі өнерін, тұрмыс-салтын
"Туристерді қазақтың киіз үйімен оның жиһаздарымен таныстыру" атты экскурсиямыз
Киіз үй мен оның жиһаздары туристер үшін экзотика. Сондықтан
Экскурсия міндеттері:

1. Экскурсанттарды экскурсия кезінде мұражайларға, Медеу шатқалының жанындағы
2. Жалпы қазақи баспананың мәнін ашу.

3. Жастар мен жас өспірімдерге ұлттық ерекшелігімізді таныту,
Ұйымдастыру кезеңі:

1. Экскурсанттармен амандасып, өзімді таныстыру.

2. Экскурсияға қойылатын талаптар мен сақтандыру ережелерін таныстыру.

3. Экскурсияның қысқаша мазмұны мен маңыздылығына тоқталу.

Экскурсия барысы:

1. Экскурсия қазақ
2. Киіз үйдің құрамдас бөліктері, яғни киіз үйдің
Киіз үй - Орталық және Орта Азияны қоныстанған мал
Киіз үй қазақпен көршілес Орта Азия халықтарында да кездеседі,
Қазақ халқы қолөнерінің дамуы - әртүрлі коғамдық деңгейде тұрған
3. Киіз үйдің құрамдас бөліктері:

1. Шаңырақ (күмбезделген дё1өңгелек төбе)

2. Уық (шаңырақты көтеріп тұратын күмбез саңылаулары)

3. Кереге (торкөзденген жайылмалы негіз)

4. Есік немесе сықырлауық (ағаштан жасаған ашпа)

Қазақ халқының ырымдарына байланысты қасиет тұтар киіз үй бөліктерінің
Мысалы:

Шаңырақ отбасының қасиет тұтар дүниесі, тұқымды жалғастыратын белгісі болып
Ақ босаға - Киелі табалдырық. Үй мен қоршаған ортаның
5. Қазақ халқының негізгі үй түрлеріне сипаттама беру:

1. Қос (қазақтағы киізбен жабылатын баспананың алғашқы түрі)

2. Күрке (қостан кейінгі
3. Абылайша (қостың қаңқасында
4. Туырлық үй (маусымдық баспана)

5. Ақ үй (құрастырылып - ажырытылатын киіз жабынды
6. Қараүй (ақ үйдің өзімен бірге тігілетін қосалқысы)

7. Отау (жаңадан от басын құрған жастарға арналған
8. Орда (хан мен сұлтандарға арнайы тігіледі)

9. Жолым үй (жорықтарда тігілетін үй)

6. Қазақтың киіз үйді жасаудың ғылыми технологиясы жайлы
Киіз үй сүйегін жеңіл де мықты болуы үшін мөжінүн
Ағаш өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қыруар еңбекті, шынайы
Киіз үй сүйегіне жарайтын ағашты, көбінесе үйшілердің өздері ерте
Үйші жұмысқа кіріспес бұрын неше қанат үйдің сүйегін жасайтынын
7. Қазақ халқының киіз
Киіз үй ішндегі негізгі жасаулардың түрлері, яғни қазақ үйдің
1. Адалбақан (үй мүліктерін ілуге арналған жабдық)

2. Абдыра (бағалы бұйымдарды сақтауға арналған сандық)

3. Ағаш төсек (адамның жатып тынығуы үшін пайдаланылатын
4. Ағаш жастық (жастықтың астына қойылатын тиянақ ағаш)

5. Асадал (тамақ пен ыдыс - аяқ сақтайтын
6. Жүкаяқ (жиған жүктің астына қойылатын ағаш тұғыр)

7. Кебеже (тамақ сақтауға арналған сандыққа үксас ағаш
8. Сандық (киім - кешек сақтауға арналған ағаштан
9. Қол сандық (бойжеткен қыздарға арналып жасалатын ағаш
10. Жағлан (киім - кешек салынатын сандықтың көне түрі)

8. Киіз үй атаулары және оның ішіндегі қосалқы жасаулары:

1. Киіз - алтын жабағы

Қазақтардың киізге мұқтаждығы әрқашан орасан зор болды. Өйткені ол
2. Түс киіз - сәндік үшін төсектің
3. Сырмақ - киізден сырып оюлап жасаған төсеніш.

4. Текемет - бетіне түрлі-түсті ою басылған киіз.

5. Алаша - түрлі-түске боялған мақта мен жүннен
6. Терме алаша
7. Аяққап - ыдыс-аяқ салуға арналған қапшық.

8. Кесеқап - көшіп-қонуда ыдыс-аяқ сақтауға арналған бұйым.

9. Қоржын - өрмек құрып тоқылатын бұйым.

10. Сандыққап - киізден тігілетін сандықтың
11. Шәйнекқап - шәугімнің қабы.

12. Желі (керме) - киізден, алашалардың құрынан жасалады.

13. Ірге киіз - топырақ, шаң кірмес үшін киіз
14. Бөстек - адамның астына төсеуге арналған жұмсақ төсеніш.

15. Құстөсек - құс жүнінен жасалған жұмсақ төсеніш.

16. Көрпе - арасына мақта, жүн салып тігілетін
17. Жастық - адамның басына жастанатын үй жиһазы.

18. Ши - далалы жерде өсетін өсімдіктен тоқылатын киіз
Киіз үй атаулары:

1. Туырлық - киіз үйге жабылатын қисық төрт
2. Үзік - уықтың жоғарғы жағына жабылатын алты
3. Түндік - киіз үйдің шаңырағынан бастап, үзікке
4. Дөдеге - үзік киізін жабығын айналдыра тігілетін
5. Белдеу арқан - керегелердің қақ ортасынан үйді
6. Үй арқаны - әрі жуан, әрі ұзын
7. Босаға - оң және сол деп бөлінетін
8. Табалдырық - екі босағадағы таяныш ағаштардан жер
9. Маңдайша - таяныштардың жоғарғы басын бір-бірімен жалғап
10. Есік немесе сықырлауық.

9. Киіз үйдің тұрмыстық жасаулары (ыдыс - аяқтар):

1. Тегене - үлкен дөңгелек, шұңғыл ыдыс.

2. Ожау - қымыз сапыратын ыдыс.

3. Табақ

4. Астау

5. Күбір

6. Саба

7. Бұлқыншақ

8. Келі

9. Қазан

Экскурсияға байланысты қойылған сұрақтар болса, оларға жауап беру.
ЭКСКУРСИЯНЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫ

№ Экскурсия маршруты Аялдама Объект аты Уақыты Такырыпша Үйымдастыру
1 Абай даңғылындағы

Орталық стадион.

Сейфулин көшесі,

Сәтпаев көшесі.

Фурманов көшесінің

бойындағы Ә.Қастеев

атындағы Орталық

Мұражай Ә.Қастеев

атындағы

Орталық

Мұражай

Ә. Қастеев

атындағы

Орталық

мұражай 10 минут Орталық

Мұражайдың

орналасқан орны,

алып жатқан

ауданымен,

салынуымен

танысу. Автобустың ішінде,

Орталық мұражайдың

алдында экскурсияға

кіріспе жүргізіледі. Топпен танысу кезінде топтың құрамы,

олардың қай жақтан келгендіктері

анықталады.

Орталық Мұражай туралы кітаптарды,

иллюстрацияларды қолдану.

2

10 минут Мұражайдың

тақырыптарға

байланысты ішкі

бөлімдерімен

танысу. Музейде жүру тәрті бімен таныстыру.

Музейдің ішкі

көрінісін таныстыру.

Музейдің коғамда

алатын орнының

маңыздылығын айта

кету. Туристік қызмет туралы заң кітапшасын,

яғни осы заңның ішіндегі туристердің

міндеттері мен құқыктары жайлы заңды

қолдану.

3

Мұражайдың

Этиографиялық болімі. Киіз уй мен

оның

ішндегі

жиһаздары. Киіз үй мен

оның

ішндегі

жиһаздары. 10 минут Қазақтың

қолөнері мен

Тұрмыстық

жиһаздарының

шығу тарихына

шолу жасау Топты киіз ұй тұрған

жерге әкелу.

Экскурсаводтың

артынан маршрут

бойынша қалмай

жүруін қадағалау. Тақырыпшаға байланысты қолөнер

туындысын,косымша жинаған және

ыдыстармен жиһаздардың суретгерін

көрсету.

4

10 минут Қазақ халкының

негізгі үй түрлері Үй түрлеріне

сипаттама беру үшін

киіз үй түрлерінің

иллюстрацияларын

көрсетуге дайындық. Киіз үй түрлерінің иллюстрацияларын

көрсету. Олардың шығу тарихына, киіз үй

түрлерінің атауына және маңыздылығына

қысқаша тоқталу.

5

Уық 10 минут Уық Киіз үй төбесіндегі Киіз үй
уыққа назарларын маңыздылығын айту.

аударту.

7
Экскурсия маршруты Аялдама Обьект аты Уақыты Тақырыпша Ұйымдастыру
Шаңырақ 10 минут Шаңырақ Топтың назарын уықтан шаңыраққа аударту.
Киіз үйдің сықырлауығы. Сықырлауық Сықырлауық 15 минут Сықырлауық Топты
Киіз үйдің негізгі жасаулары Киіз үйдін негізгі жасаулары Киіз
Киіз үйдің тұрмыстық жасаулары Тегепе Тегене 2 минут Тегене
Ожау Ожау 2 минут Ожау және оның түрлері Ожаудың
Астау-табақ 2 минут Астау- табақ Ожаудан табаққа көшу. Астау
Күбі-саба 5 минут Күбі - саба Күбі мен сабаның
Келі Келі 5минут Келі Келіні көрсетуге дайындық. Келіні көрсете
Қазан Қазан 5минут Қазан Қазанның жанына апару Қазанды көрсету

ЭКСКУРСИЯНЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫ

Экскурсия маршруты Лялдама Обьскг аты Уақьггы Тақырыпша Үйымдастыру кезеңі
1 Фурманов көшесі Абылайхан даңғылы Достық даңғылы Горная көшесі
2 Киіз үй Киіз үй Киіз үй 15 минут
беру.

3 Киіз үйдің ішіне кіру Киіз үй іші Киіз
4

Киіз Киіз 5мииут Киіз - алтын жабағы. Киіздің қасына
5

Түс киіз Түс киіз 5минут Түскиіз – сәндік бұйым
6

Сырмақ Сырмақ 5минут Сырмақ сәндік төсеніш
7

Текемет текемет 5 минут Текемет- оюлы киіз Топтың назарын
8

Алата алаша 5 минут Алаша топтың назарын алашаға аударту.
Міп ши 5минут Ши - киіз үйдің "жалгозиі" Шиді
1 Автобуспен Орталық Мұражайға бару 15 минут

2 Орталық Мұражайдың алдында
3 Мұражайдьң тақырыптарға байланысты
4 Қазактың
5 Қазақ халқының негізгі үй түрлері 10 минут

6 Уық 10 минут

7 Шаңырақ 10 минут

8 Сықырлауық 15 мипут

9 Киіз үйдің негізгі жасаулары 20 минут

10 Тегене 2 минут

11 Ожау 2 мипуг

12 Астау- табақ 3 минут

13 Күбі-саба 5 минут

14 Келі 5 минут

15 Қазан 5 минут

16 Қазақ ауылы мейрамханасына бару жолға ЗОминут

17 Топты автобустан
бөліміне көшу 20 минут

18 Киіз үйдің сыртқы көрінісі 15 минут

19 Киіз үйдің қосалкы жасаулары 20 минут

20 Киіз алтын жабағы 5 минут

21 Түс киіз -сәндік бұйым 5 минут

22 Сырмақ- сәпдік төсеніш 5 минт

23 Текемет- оюлы төсеніш 5 минут

24 Алаша 5 минут

25 Ши 5 минут

26 Тамақтану 20 минут

27 Қайту жолға 30 минут

■

Барлық уақыты: 4 сағ. 59 мин.

ЭКСКУРСИЯНЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫ

№ Экскурсия маршруты Аялдама Обьект аты Уақьггы Тақырыпша Үйымдастыру
1. Абай даңғылы Байтұрсынов көшесі Темирязев көшесі Марков көшесі
ауылы 30 минут Қазақтың киіз үйімсн оның жиһаздарыш.щ жасалу
ауылына барган уақытта топты жинау. Үлкен Алматы шатқалының табиғатын
2 Шеберхана Шеберхана Киіз үй сүйегін жасайтын

пештер 25 минут Киіз үйді жасауда қолданылатын пештер Топты
3

Үйшіге кажетгі жабдықтар 25мин. Үйшіге қажетті жабдықтар Топты жипап,
маңына апару. Үйшіге қажетті жабдыктарды, яғни тез, сықаурын, үскІ,
4

Үй жпһаз-дарын

жасау орны 25 минут Үй жиһаздарының жасалу технологиясы. Топты
1 Үлкен Алматы
2 Шеберлер ауылына барғанда
3 Киіз үйді жасауда қолданылытын пештердің әр қайсысына жеке
4 Киіз үй сүйектерінің әр қайсысының жасалу технологиясына тоқталу
4 Үйшіге қажетті жабдықтардың әр қайсысына жеке - жске
5 Үй жиһаздарының
6 Тамақтануға кеткен уақыт 20 минут

7 Қайту жолға 50 мипут

Барлығы :4 сағ. 5 мин.

62

Қорытынды

Этнографиялық экскурсияларда ұлттық баспана түрлеріне және оның жиһаздары мен
Дипломдық жұмыс өзінің алға қойған мақсаттарын толық қарастырып өтті.Ұлттық
Жалпы экскурсияларды мамандар даярлау ісінде жоғарғы оқу орындарында арнайы
Экскурсия білімінің қайнар көзі ол оқушылыр мен жастардың, таным-дық-тәрбие
Экскурсия тарих, этнография, табиғат халық шаруашылығы, экономика мәдениет пен
Жүйелі түрде алуан түрлі тақырыптарды қамтитын экскурсия оқу-тәрбие процесі
Экскурсия-біздің дүние танымымызға ықпал ете отырып, мәдени мұрамызды игеруге,
Экскурсия арқылы қалың бұқараны жаппай ақпараттандыру мүмкіншілігі бар.Олай дейтініміз
Әдебиеттер тізімі:

І. Алшымбеков С.К. Жоғарғы оқу орндарында экскурсовод мамандарын
2. Алшымбеков С.К..Болашақ туризм мамандарын қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалануға
3.АлшымбековС.К. Экскурсия және оның ішікі мәнін ашу әдістемесі Халықаралық
4.АлшымбековС.К.Болашақ туризм-экскурсия мамандары үшін журналистикалық икемділік пен білімнің қажеттілігі.Х.ғ.-п.к.318-324.б.Тараз-2007.ж.

5.Алматының тарихи және мәдени ескерткіштері. Құжаттар тізбесі. Алматы:2003.С.208.

6. Алматы, Энциклопедия. Алматы, 1996г.

7. Герасимов И.П. Казахстан. Алматы, 1992 - 419с.

8. Дублицкий Н.Н. По Алма-Ате. - Алма-Ата: Казгосиздат, 1956г.

9. Дуйсен Г.М.
10. Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. - Алма-Ата: Наука,
11. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы, практики
12. Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана.- Алма-Ата: Знание, 1998г.

13. Ердавлетов С.Р. История туризма. Развитие и научное изучение.
14. Ковалев Ю., Маркович М. По горным окрестностям Алма-Аты.
15. Ковалев Ю., Маркович М., Степанова В.И, Где провести
16. Накатков Ю.С. История туризма Казахстана. - Алматы, 2001г.
17. "Наш город", Справочник. Алматы - 431с.

18. Ордаев А. Памятники архитектуры Казахстана - Алматы: Дидар,
19. Пасечный П.С. Туризм и экскурсии. - М., Турист,
20. Программа развития туризма г.Алматы на 2004-2010 годы. Алматы,
21. Роль туризма в устойчивом развитии Республики Казахстан. Сборник
22.