ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениеті диплом жұмысы
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениеті
Жоспар - www.topreferat.com.kz
Кіріспе ............................................................................................................. 3
І тарау ..............................................................................................................
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің туындылары ....................................................................................................
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы қазақтың әнші-сазгері ...................................
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы талантты ақын, әнші, композитор ...................
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы өз талантын паш еткен дарынды әнші .........
ІІ тарау .............................................................................................................
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық композиторларының мәдениетке қосқан үлесі ..........................................
2.1.Құрманғазы Сағырбайұлы қазақтың күй өнерінің негізін салушы ...
2.2 Дәулеткерей Шығайұлы күй өнерінің классигі ...................................
2.3 Тәттімбет Қазанғапұлы шертпе күй мектебінің негізін салушылардың бірі ...................................................................................................................
2.4 Ықылас Дүкенұлы халқын қоңыр үніне ұйытқан қобызшы .............
2.5 Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із қалдырған ақын .........
Қорытынды ....................................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ....................................................................
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 54 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениеті
Жоспар
Кіріспе ............................................................................................................. 3
І тарау ..............................................................................................................
Бүкіл қазақ даласына
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы қазақтың әнші-сазгері ...................................
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы талантты ақын, әнші, композитор
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы өз талантын паш еткен
ІІ тарау .............................................................................................................
Қазақ музыкасының дамуына
2.1.Құрманғазы Сағырбайұлы қазақтың күй өнерінің негізін
2.2 Дәулеткерей Шығайұлы күй өнерінің классигі
2.3 Тәттімбет Қазанғапұлы шертпе күй мектебінің
2.4 Ықылас Дүкенұлы халқын қоңыр үніне
2.5 Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із
Қорытынды ....................................................................................................
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ....................................................................
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілермен
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық
Осы құнды еңбектердің ішінде елеулі орын алатын «Құрманғазы»
Қазақ әндерін жазып алуда С.Г. Рыбаковтың
1942 жылы жарық көрген «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы»
1961 жылы Қазақтың мемлекеттік көркем баспасынан Н. Оразбековтың
Ханғали Сүйіншалиевтің еңбегінде «Біржанның шығармашылық
А. Затаевич Тәттімбеттің «Былқылдақ» күйіне берген түсінік
Асанбай Асқаровтың «Ұлы тұранның ұлдары»
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұрын айтылған және өзім жинақтаған
Дипломдық жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылады:
Құрманғазы күйлерінің ескіліктен келе жатқан түп
Айтылған және өзім жинақтаған деректерге
Қазақ музыка мәдениетіне өшпес із
Қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына енген
Дәулеткерейдің күйлері талай ұрпақтың жүрегін
Сүйінбай халқымыздың поэтикасына жетік шебер
І тарау
Бүкіл қазақ даласына
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы.
Біржан сал Қожағұлұлы – қазақтың атақты
Біржанның өмір кешкен жері Көкшетаудың Бурабай
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияны жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын.
Жасым бар жиырмада жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл патшағада бас ұрмаймын.
Мұнда ол жастық шақтық от жалынын да, салдық, серілік,
Заманын таныған көзі ашық ақындардың бірі ретінде
Сен өзің туғаныңнан маймақ едің,
Есіл бойын Көкшолақпен жайлап едің.
Қаңғырып Қызылжардың көшесінде,
Қылжаңдап арақ ішкен парнақ едің.
- Атаңның дәулет бітіп, Күлен Маймақ,
Жігіт болар, мінекей, осындай-ақ.
Жігітке бақыт бітсе гүлденеді,
Кешегі қалыбыңа тартпа бірақ.
Осы бір жаңа дауірдің дүниеге әкелген жас тобының қатарында
Ілия Жақанов Біржанның Шоқанның досы Сергей Феодоровичпен
Біржан поэзиясының асыл арнасы қазақ халқының
Абай Біржанның басына біткен композиторлық, ақындық,
Біржанның «Тентек», «Жаймашуақ», «Бурылтай», «Айтбай», «Ләйлім шырақ», «Алтын болдақ»,
Бозбала, саған айтар өсиетім,
Жақын жүр әлпештеген ардақтыға.
Жанып тұрған жас өмір-ал қызыл
Сипаттауға қызығын жетпейді тіл,
Жауқазын желбіреген жастық шақта
Өмірдің мағынасына түсіне біл.
Басқа халықтар өмір тіршілігін, әлем сырын тануда, жан
Дүниеде үйде жатып босқа өлгенше,
Жан тәнің бірдей жанып күйген артық.
Ер жігіт дүниені кезген артық,
Дүниенің не бар жоғын сезген артық,
Түскендей аспан жерге іс болғанда,
Бел байлап, тәуекел деп төзген артық.
Біржанның неше түрлі мысқыл, күлкілі өлеңдері де болған. Ол
Біржан деп атым шықты алты алашқа
Құдайым берсін ғұмыр Теміртасқа.
Жасына алпыс бестің келгенімде,
Құдайым берді науқас ғаріп басқа.
Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті.
Не болар демеңіздер адамзатты,
Үкідей желпіндірген құлындарым,
Шешсеңші білегіме арқан батты,-
деп, өзінің Теміртас, Асыл, Ақық атты
Біржанның аяулы есімі, оның қалдырған сан-салалы
Бір сөзбен айтқанда Біржан –қазақтың халықтық ән өнерінің алыбы.
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы
Ақан сері – 1843 жылы қазіргі Көкшетау облысында, Қоскөл
Ақан ең алдымен халық ақындары өнерін
Ақан сері жас шағынан халықтың ән-күй шалқарына сусындап, өзіне
Ақанның алғаш шығарған әнінің бірі «Желдірме», «Маң-манкер». Бұлар белгілі
Ақанның ақындық жолы да басқа халық ақындары сияқты
Сөзімді көңілімдегі жаза алмадым,
Аттың жалы, атанның қомы болып,-
дейді ақын.
Ақан тұсындағы жұртшылық шығарманы көзімен оқып білгеннен гөрі,
Оның адамдарға ақыл-кеңес беретін өлеңдері де болған. Мысалы: «Адамның
«Тірлікте тырбанып қал сайра етіп
Ажал келмей тұрғанда шауып жетіп...
Тұрмысқа тірі күнде боп себептер,
Отырма құр үйіңде бойға сеніп,
Талап қыл, азды-көпті жұмса ойды,
Әр істің ақылын ойла, көңіл бөліп».
Бұл өлеңінде ол әрбір адам өзі үшін, өзінің отбасы
Соғып ең дөненінде сегіз арқар
Сен өлсең орнын басар көкбесті бар,
Болады құдай қосса олда тұлпар
Құлагер топтан озған жүйрігім-ай
Жарасар келте жібек құйрығың-ай
Түбіне ерейменнің айдап келіп ,
Құдайдың қарай қойшы бұйрығын-ай...
Құлагер, нұрың қандай, данқын қандай,
Тұрушы ең тоғыз шелек суға қанбай.
Бәйгеге жүз шақырым айдағанда,
Жүруші ем ауыздықпен тоқтата алмай...»-
деген өліңінде өз тұлпарының қандай болғандығы туралы сипаттап көрсеткен.
Ақанның әсерлі,сазды әндері (40-тан астам)
Ақан сері көптеген елдерді, қалаларды аралаған. Ол өз
«Құлагер ,шешен сұңқар,әкең тұлпар,
«Болғанда мұндай күйде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамалымыз .
Болыс, би ет пен шайға мәз болуда ,
Қайткенде тура жолды таба аламыз...» /9/
Ақанның көңіл-күйі, құмартқан машығы, шеккен опығы өлең болып
Қызбала болса сұлу, болар қандай,
Ләзатты болса егер шекер балдай.
Күлім көз, оймақ ауыз түссе қолға,
Сүмбіл шаш, қиғаш қасты, жазық маңдай.
Жұлдыздай екі көзі жалт-жұлт етіп,
Жанынан арғы-бергі кетсең өтіп,
Басына кәмшат бөрік қыран салып.
Қасына іркілместен келсе жетіп...
Бұралып, он майысып бүктетіліп,
Қыссаң да қай жерінен тұрса сынбай!..-
деген ақын сөздерін өз жүректерінің тебіренісіндей қайталап хаттайды.
Ақанның ғашықтық жырларының енді біреулері
Сұлулық тек адамға тән қасиет емес. Табиғат
Жайықтың ақ түлкісі Аралдағы,
Алдымнан сен бір қашқан марал-дағы...
Көзіме мұнарланып көрінесің,
Түлкідей тұра қашқан тұмандағы.
Сен болсаң ал қызыл гүл, асыл еркем,
Мен бұлбұл сайрап тұрған Иран бағы...
Сен болсаң адамзаттың асылысың,
Біз қанжар алтындаған қынындағы...
Ел мұңын жоқтап жүрген жері думанға айналған Ақан сері
Қазіргі таңда Ақан серінің әндері Қазақстан композиторларының шығармашылығынан
Арқаның ардагері атанған Ақан – қазақтың
Ақан - кең байтақ жерін, қасиетті ел-жұртын шын
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929)
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ
Ол Омбыдан ауылына оралғанда әкімдердің, би-болыстардың парақорлығын әшкерлеп,
Ақ сиса, қызыл сиса, сиса, сиса,
Жарасар камзол сұлу, белін қиса.
Шорманның Мұстапасы атымды алып,
Атандым сол себептен Жаяу Мұса.
Жүрмейді кімдер жаяу зорлық қылса?
Жиылып орыс, қазақ қашқын дейді,
Көрермін ақыр бір күні күнім туса.
Мен айтсам параңды айттым, тілім ұзын,
Кигенім үстімдегі бәрі қызыл.
Жылансың екі басты ел жалмаған,
Қоймаймын, не қылсаң да, айтар сөзім.
Он екі жыл айдадың Тобыл жаққа.
Ем болмас бастан бағың таяр шата.
Дуанбасы мен өзім деме, Мұса,
Балаң кетсін тоз-тоз боп әр тарапқа...
Жаныма батқандықтан ашынамын,
Мен неге жаяумын деп басыламын?
Малым жоқ шорман айдап алатұғын,
Қорлығын Мұстапаның паш қыламын.
Өз әндерінде ол әлеуметтік теңсіздікті зорлықшыл үстем тап өкілдерінің
Туған жерім Баянауыл,
Кейде тынық,кейде дауыл.
Ұлытаудың қойнауында
Мекен еткен біздің ауыл.
Артта қалды Баян тауым,
Жер аудартты ата жауым,
Қанша қысым көрсетсе де,
Өмір бойы бітпес дауым.
Ол өзінің осы өлеңінде туған елінің әсем де
Жаяу Мұса бір жағынан Арқадағы Біржан сал мен Ақан
Әділдікті жүргізіп,
Жауыздықты жерлесем.
Деген арман менде бар,
Жетермін ақыр өлмесем.
Жаяу Мұсаның әндері (60-тан астам әні сақталған) музыкалық
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас
Мұса Байжановтың әндерін бірінші рет қағаз бетіне түсіріп,
Аталған еңбектерде Жаяу Мұсаның «Ескендір», «Тұрымтай», «Құлбай», «Гауһар қыз»
Сондай-ақ А. Затаевич қазақтың демократ композиторлары
Сондықтан да ол «1000 әнге» жазған 41
1938 жылы Жаяу Мұсаның жиырма шығармасын,
1955 жылы филология ғылымының
1959 жылы Жаяу Мұсаның өлеңдерінің қолжазбасын белгілі археолог
Ол болашақтағы қуанышты күндер туралы, өз Отанының
ІІ тарау
Қазақ музыкасының дамуына
Қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық
Қазақтың халық композиторларына – Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық өмірін зертеуде,сондай-ақ қазақ музыкасының
2.1. Құрманғазы Сағырбайұлы. (1806-1879)
Европадағы рухани қайта өрлеу кезеңінің (ХІV-ХҮІІ ғ.ғ.) алғашқы қарлығаштары
Ол 1806 жылы Бөкей ордасының Жиделі жерде кедей
Жасынан өнердің қадірін біліп өскен Алқа тұңғыш ұлының
Құрманғазы - қазақтың күйші, сазгері, домбырашы халықтың аспаптық күй
Құрманғазының күйшілік өнері – халқымыздың домбырашылық
Батыс Қазақстандық күйшілік дәстүрдің
Құрманғазының өмірі мен творчествосы
Бұл күйлерді ХХ ғасырдың екінші
1934 жылы өткізілген І Бүкіл
Құрманғазының алғашқы шығарған күйлерінің бірі - «Кішкентай». Бұл 1836
Сазгердің аса құнды күйлерінің бірі «Сарыарқа».
көңілді көзіне елестетеді. Құрманғазының кейбір күйлерінің дыбысы адамның сөйлеу
«Бас Ақжелең». Бұл күйді 1955 жылы Жамбыл атындағы
«Көбік шашқан» күйді 1933 жылы домбырашы Махамбет Бөкейханов орындап
«Түрмеден қашқан» - күйде атшабыстың ырғағы басынан
Адай – 1934 жылдаҚ. Жантілеуовтың орындауында оркестрге түскен,
«Ақсақ киік» - бұл күйді бірінші рет
Құрманғазы қуғын – сүргінді көп көрген .Осыған байланысты 1880
Құрманғазы өзінің шығармаларында алдымен адам образын жасаған.Ол қандай тақырыпта
Құрманғазының өмірі мен творчествосы туралы Шәкен Айманов
Қазақтың ұлы композиторы Құрманғазының өмірі мен творчествосы жөнінде бірнеше
Құрманғазы күйлері – асыл мұра. Пәлен деп бір ауыз
2.2. Дәулеткерей Шығайұлы (1820-1887)
Дәулеткерей Шығайұлы – қазақтың күйшілік өнерінде өзінің үнімен, ерекше
Дәулеткерей жас күнінен музыкаға бейім
Айтушылар Дәулеткерейдің бірінші күйлері 40
Екінші кезеңінің күйлері тақырыптық, мазмұндық
Дәулеткерейдің халықты сүліктей сорған Қарауыл
Егер, дүние шіркіннің дидарында осынау фәни жалғанға
Айта кететін бір жәйт – Дәулеткерей
«Төре күйлерінің атасы» атанған Дәулеткерей өзінің әрбір күйін айрықша
2.3.Тәттімбет Қазанғапұлы. (1815-1862)
Тәтімбет Қазанғапұлының туылған жылы жайлы
Тәттімбет Қазанғапұлы 1818 жылдар шамасында Қарқаралы мен Семей
Тәтімбеттің Мұсатай, Исатай, Қисатай деген үш баласы болады.
Тәттімбет Қазанғапұлы – 1815 жылы Қарағанды облысының Егіндібұлақ ауданында
Күйші шығармаларының тақырыбы сан алуан.
Тәттімбет – шертпе күйлердің негізін қалаған
Тәттімбет күйлері көбіне жеке ішекте
Тәттімбет күйінің нотаға түсіп, жарыққа шыға бастағанына
«Былқылдақ», «Қаражорға» күйлеріне қарағанда «Саржайлау» күнгей лирика күйі.
Халық аузындағы кейбір әңгімелерде Тәтімбет «Былқылдақты» алақанымен,
Тәттімбет қырықтан астам күй шығарған /34/. Оның аса бағалы
толқып-толқып шыққан шат көңіл үнінен адам мен табиғат үйлесімділігі
Күйдің аты «Бес төре»,
Бесеуі де мес төре,
Санаң болса кеудеңде,
Жұмбағымды шеш, төре.
Өз еліне қасқырдай,
Неге мұнша өш төре?
Тәттімбет «Қосбасарларына» лирикалық саз,
«Қосбасар» атты күйлер шығару Тәттімбеттен
Тәттімбеттің «Қосбасар» күйінің бір
Тәттімбет күйлері оның өз өмірінің
Бүгінгі өресі биік профессионалдық
Тәттімбет күйлері қазақ совет музыка
Тәттімбет күйлері тала ұрпақтың
Тәттімбетің шығармашылығы ХІХ ғасырдың аспаптық музыкасынан қомақты үлес қосқан.
Қысқасы, қазақтың халықтық музыка тарихында
2.4. Ықылас Дүкенұлы (1843-916)
Дүкенұлы Ықылас (1843-1916) – қазақтың әйгілі күйші қобызшысы. Туып
Ықылас жасынан тарихи әңгімелерді, өлең
Жасы 30-ға келген шақта Ықылас белгілі қобызшы
Ықылас өзі күй шығаруға кіріседі. Орындаушылық
Бұл күйлердің алғашқысы ойнақы ұшқырлығымен ,соңғысы қарапайым байсалдылығымен күйшінің
Ықылас бұл айтылған күй арқылы техниканы
Ықыластың атағы ел арасына едәуір кең тараған кезде «Бес
«Жез киік» - мергендер ертегісінен
Қобызшы күйлерінің мазмұны оның үлкен азамат, адамгершілік қасиеттерінің мол
Жасы қырықтар шамасына келгенде Ықыластың
Ықылас 73-ке келіп, 1916 жылы қайтыс
Ықыластың күйшілік дәстүрінің жығасын қисайтпай жалғастырған төл шәкірттері Бекағамбетұлы
2.5. Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із
Белгілі қазақ ақындарының бірі – Сүйінбай
Енді бір халық аңызында жоқшылық
Сүйінбай шындық үшін күресіп, хан-төре
Ақынның бұлайша ел ісіне
Болашақ талант иесінің ізденуі басталады.Оңтүстік
Сүйінбайдың соңғы кезде табылған өлеңдерінің
Сүйінбай өлерде айтқан бір
Атың емес, Жұмық –ай, ойың Жұмық,
Бір басыңнан шығады нелер қылық.
Сүйінбайдың аты бар, өлеңі жоқ,
Жүргендей боп кеттім – ау, көзім
деп, ақын Жұмықтың өнер қадірінен
Сүйінбайдың аталмыш өлеңдері - өзінің мәнімен
Сүйінбай айтыстары ХІХ ғасыр ақындары
Сүйінбай шығармаларының ішінде өзінің мәнділігімен
Албан, дулат, шапырашты ел емес пе?
Шалқып жатқан ел деген көл
Көл толқыса, көбігін кетер
Бетіндегі көбігі төре емес пе?...
Қалың қазақ жиылып атқа мінсе,
Отыз үйлі төренің несі қалар?
Ақынның өлер алдындағы айтқан тағы
Ақынның қолда бар шығармаларын
Бірінші саласына ақынның жиырма
Екінші бір шығармасында әрбір тіршілік
Ақын шығармаларының бұқарашылдық беті,
Ақынның бір арманы еліне
Адам мінезін жасада Сүйінбай
Хан емессің, қиықсың,
Қалың елді айдап жеп,
Теріңе зор сыйыпсың,
Ұры-қары, залымның,
Жаныңа бәрін жыйыпсың, -
деп, басталатын Сүйінбай тебіреністері «Хан емессің
Енді осынша батыл пікірлерін
Сүйінбай – шыншыл, мін таққыш, өткір
Ақын сөз айшығын, б ойындағы
Сүйінбай- ақындық өнердің қадір-қасиетін таныған,
Сүйінбай - өзі туып өскен
Қорытынды
Жалпы алғанда, қазақ халқының музыка ежелден жақсы дамыған. Ал
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы Қазақстанның музыка өнерінің гүлденген кезеңі
Осы кезеңде өмір сүрген ақын, күйшілер өмір шындығын терең
Өздерінің ән-күйлері арқылы өз халқының рухын көтеріп, оларды өз
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Қазақ мәдениетінің энциклопедиясы». Аруна
2. «Қазақстан тарихы» ІІІ- том. Атамұра баспасы. Алматы:
3. «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» І-том. Алматы: 1998
4. Асанбай Асқаров. «Ұлы тұранның ұлдары»
5. «Елтұтқа ел тарихының әйгілі тұлғалары»
6. «Қазақ ССР тарихы» Ғылым баспасы. Алматы:
7.Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылығы. Алматы:1963 ж
8.Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. Алматы «Жазушы» 1989 ж.
9.Жұбанов А. «Замана бұлбұлдары» ІІ – б. Алматы
10.Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1958 ж.
11. Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1975 ж
12.Жұбанов А. «Құрманғазы күйлері қалай шыққан ?» Алматы
13. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері» Алматы :1995 ж.
14.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін
15.Қазақ ССР тарихы Алматы : 1981 ж.
16.Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тарихының очерктері .А
17.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы : 1974 ж .
18.Мағауин М. «Қобыз сарыны» Алматы : 1968 ж.
19. Тарақты Ақселеу . «Қазақтың әйгілі күйшілері» Алматы :
20. Шақанов Б.Хасенов И.Жақанов И. «Қобыз атасы-Ықылас» Алматы :
21.Қоспақов З. «Әнші тағдыры» Алматы : 1971 ж.
22.ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақындар шығармашылығы. Алматы : 1962 ж.
23. Жаяу Мұса Байжанов 9-кітап. Павлодар: 2003 ж.
24. Ханғали Сүйіншалиев. Алматы: «Санат» 1997 ж.
25. А. Жұбанов «Құрманғазы Сағырбаев өмірі мен
26. Құрманғазы күйлері. Алматы: 2005 ж.
27. У. Губайдуллин, Ф. Абдихаева «Құрманғазы күйлері». Шымкент: 1999
28. А. Жұбанов «Күйлер Қ. Сағырбайұлы». Алматы: 1961 ж.
29. П. Момынұлы «Қазақ музыкасының қысқаша тарихы».
30. Қазақ әдебиетінің энциклопедиясы анықтамалық, Аруна баспасы, Алматы
31. А. Жұбанов «Ән күй сапары» Алматы
32. Зама-ай (Бес ғасыр жырлайды) ІІ-т, Алматы 1991
33. Үш ғасыр жырлайды ХҮІІ-ХХ ғғ. Алматы 1965
34. Жаяу Мұса Байжанұлы «Ән күйлері» Ерзакович
35. Ермұрат Үсенов «Тәттімбет саржайлау күйлері»
36. А. Райымбергенов, С. Аманова «Күй қайнары»
1. Қазақстан тарихы, ІІ том, 556 – бет.
2. А. Жұбанов, Ғасырлар пернесі, Алматы 1958 ж., 144
3. А.Жұбанов, Замана бұлбұлдары, Алматы 1936 ж., 108-бет.
4. Ханғали Сүйіншалиев, Алматы 1997 ж., 722- бет.
5. Бұл да сонда, 723 –бет.
6. А.Жұбанов, Ғасырлар пернесі, Алматы 1958, 145-бет.
7. Ханғали Сүйіншалиев, Алматы 1997 ж., 724 – бет.
8. Ақан Серінің шығармашылығы, Алматы 1963 ж. , 55-бет.
9. «Қазақ Мәдениетінің энциклопедиясы» Аруна баспасы. Алматы: 2005
10. Ханғали Сүйіншалиев, Алматы 1997 ж., 767 –
11. Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989 ж., 70-бет.
12. Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989 ж., 70-бет.
13. Қирабаев С., Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері, Алматы 1995, 98-бет.
14. Бұл да сонда ...
15.Бес ғасыр жырлайды, Алматы 1989, 98-бет.
16. Жаяу Мұса Әндері, 9-кітап, Павлодар 2003 ж., 4-бет.
17. Б. Ерзакович. Б, М. Майчекин «Жаяу Мұса Байжанұлы
18. «Қазақ Ұлттық энциклопедиясы» ІІІ-том. Алматы: 2001 ж.
19. Бұл сонда 6-бет.
20. Қирабаев С., Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері, Алматы 1995, 99бет.
21. Құрманғазы күйлері, Алматы., 2005 ж., 6-бет.
22. Қазақстан тарихы». ІІІ-том. Атамұра баспасы. Алматы: 2002 ж.
23. А. Жұбанов, «Құрманғазы Сағырбаев өмірі мен творчествосы»
24. У. Губайдуллин, Ф. Абдихаева «Құрманғазы күйлері» Шымкент 1999
25. Тарақты ақселеу, Қазақтың әйгілі күйшілері, Алматы 12-бет.
26. .А. Жұбанов, «Құрманғазы Сағырбаев өмірі мен творчествосы» Алматы
27. А.Жұбанов,Құрманғазының күйлері қалай шыққан, Алматы 1993 ж., 22-бет.
28. Тарақты ақселеу, Қазақтың әйгілі күйшілері, 12-бет.
29. «Елтұтқа ел тарихының әйгілі
30. Тарақты ақселеу, Қазақтың әйгілі күйшілері, 13-бет
31. С. Мұқанов, Жарқын жұлдыздар, Алматы 1964 ж., 24-бет.
32. С. Мұқанов «Жарқын жұлдыздары» Алматы: 110-бет.
33. «Елтұтқа ел тарихының әйгілі тұлғалары»
34. А. Райымбергенов, С. Аманова «Күй қайнары» Алматы:
35. «Тәттімбет саржайлау күйлері» Е. Үсенов. Алмаьты: 1988
36. Қобыз атасы Ықылас. 1995 ж. 18-бет.
37. Қобыз атасы- Ықылас. 1995 ж. 19-бет.
38. Асанбай Асқаров. «Ұлы тұранның ұлдары»
39. «Елтұтқа ел тарихының әйгілі тұлғалары»
40. Бұл да сонда 209- бет.
41. «Қазақ ССР тарихы» Ғылым баспасы. Алматы:
