ХХ ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің дамуы және Ш.Құдайбердіұлы диплом жұмысы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің дамуы және Ш.Құдайбердіұлы
МАЗМҰНЫ - www.topreferat.com.kz
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ...........................................................6
1.2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ПУБЛИЦИСТИКАСЫНЫҢ ДАМУЫ...............................................................17
2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ
2.1 СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНДАҒЫ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ХАЛ-АХУАЛЫ, БАСПАСӨЗДЕРДЕГІ КӨТЕРІЛГЕН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ.........................................................................................24
2.2 Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІ.................................50
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................60
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 62 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ХХ ғасыр басындағы қазақ көсемсөзінің дамуы және Ш.Құдайбердіұлы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ
1.1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ...........................................................6
1.2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ
2.1 СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНДАҒЫ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ХАЛ-АХУАЛЫ, БАСПАСӨЗДЕРДЕГІ КӨТЕРІЛГЕН МӘСЕЛЕЛЕР ЖӘНЕ
2.2 Ш.ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІ.................................50
ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................60
КІРІСПЕ
Халықтың рухани дүниесiне, ғасырлар бойы жинақталған мәдени қазынасына Кеңестiк
Алайда қазақ әдебиетiнiң тарихында өзiнiң шешiмiн таппаған, өзiмiз жете
ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының көшбастаушысы - Ш.Құдайбердіұлы шығармашылық
ХХ ғасырдың басындағы көсемсөз жанрының қалыптасуына үлес қосқан қаламгерлердің
Диплом тақырыбының өзектілігі. Әлемдік әдебиет аясында болмыс-бітімі, жүріп өткен
Шәкәрім ақынның ХХ ғасыр басында жарық көрген қазақ публицистикасының
Ең алғашқы еңбектерінің өзінен дала данышпанының ұлтын бар жанымен
Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзін қалыптастырудағы ролі арнайы ғылыми түрде жүйелі
Диплом жұмысының нысаны. Ш.Құдайбердіұлының қазақ көсемсөзін қалыптастырудағы ролін анықтай
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық бітіру жұмысының басты
Ш.Құдайбердіұлының мақалаларының жариялану тарихын айқындау;
Мақалаларының басты тақырыптары мен негізгі айтпақ болған идеяларын жан-жақты
Әлеуметтік, оқу-ағарту, ұлт мәдениеті мен өнері туралы мақалаларын зерттеу
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыс Ш.Құдайбердіұлының көсемсөздерін ХХ
Қазақ көсемсөзінің дамуындағы Ш.Құдайбердіұлының алар орны сараланды;
Шәкәрімнің ғылыми мақалалары жан-жақты талданды.
Дала данышпанының мақалаларындағы тағылымдық сипаттар айшықталып көрсетілді;
Ең негізгі Шәкәрімнің әр мақаланы жазу барысында ұлтын сүйген,
Диплом жұмысының базасы. Диплом жұмысының базалық сипатын анықтауда
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, ішкі бөлімшелері бар
1 ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Қазақ көсемсөзінің зерттелуі
ХХ ғасырдың екінші жартысында Т.Амандосов, Х.Бекхожин, Х.Бекхожин, С.Қозыбаев, С.Матвиенко,
Дипломдық жұмысымызда соңғы жылдары қазақ тілінде жарық көрген Бауыржан
Жоғарыда көрсетілген авторлар өз еңбектерінде Семей өңіріндегі баспасөз тарихына
Қазақ басылымдарының қалыптасу және даму тарихының, журналистиканың зерттелуі жалпы
Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуын ғылыми тұрғыда ең алғаш
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі мерзімді баспасөз ұлттың мәдениет тарихының
Осынау көп сұрақтардың жауабын іздеп-табу үшін еліміздің тәуелсіздікке дейінгі
Рас, ХХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ баспасөзінің тарихын қоғам
Баспасөз тарихшылары арасында алдыңғы орын Міржақып Дулатұлынікі. Ол сонау
Осы күнгі Қазақстан аймағында шығып тұрған мерзімді баспасөз нұсқаларын,
Қазіргі қалыптасқан ғылыми тұғырнама бойынша бұларды біз өзімізше жүйелеп,
Мұхтар Әуезов «Қазақ тілі» газетінің тарихи миссиясы туралы 1923
Өткен ғасырдың алғашқы ширегінде кеңестік баспасөз органдары көбейген кезде
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде жалпы баспасөз тарихы мен оның
Сондай-ақ «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» деген оқулығында Сәбит Мұқанов
«Алғашқы өлкелік басылымдарды, оның ішінде Семей өлкесіндегі газет-журналдар тарихын
Көрнекті әдебиеттанушы профессор Бейсембай Кенжебаев «Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер»
Қазақстан баспасөзінің тарихын 1870 жылдан, алғашқы кезінен бастап, жүйелеп,
Т.Қожакеев өз еңбегінде Семей өңіріндегі Кеңес баспасөзінің басталу тарихы
Аталған еңбектер қазақ баспасөзінің тарихына ден қойған келесі буындарға
1959 жылы 15-19 наурыз айында қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына
Осы салада 50-жылдардың аяғында диссертация қорғаған (кейін ол еңбегі
Жеке педагогикалық басылымдар тарихы мен дамуын зерттеген К.Ақтамбековтың еңбегі
Қазақ мерзімді баспасөзінің елу жылдығына байланысты В.Шляховтың құрастыруымен шыққан
«1970-90-шы жылдарда шыққан мерзімді баспасөз жөніндегі барлық зерттеулерде де
Жоғарыда аталған зерттеулер дерек қорының молдығымен қарастырған мәселелердің ауқымдылығымен
90-шы жылдардың басында қазақ баспасөз тарихын зерттеумен айналысушы Т.
Еліміз дербес мемлекет ретінде тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақ баспасөзінің
Т.Қожакеевтің, Қ.Аллаберген мен Ж.Нұсқабайұлының,
Баспасөз тарихында өзіндік орыны бар М. Әуезовтің публицистикасын зерттеп,
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы мерзімді басылымдарды
Семейдегі баспасөз тарихының бірқатар мәселелері елімізде қорғалған диссертациялық жұмыстарда
Осы аталмыш кезеңді қамтитын ұлттық баспасөз беттеріндегі тарихи ақиқатты
Соңғы жылдары жекелеген басылымдар, көрнекті публицистердің шығармашылық қызметі арнайы
Ресейге қосылған кезден бастап Қазақстанда сауда-саттық, ұсақ қолөнер
Осы жағдайларға байланысты XIX ғасырдың ортасынан қазақ арасында оқу-ағарту,
Қазақстан Ресейге қосылмай тұрғанда қазақ тілінде кітап басып шығару
Қазақ тілінде кітап бастырып шығару Қазақстан Ресейге қосыла бастаған
Қазақ тілінде тұңғыш басылып шыққан кітапты дәл атап көрсету
Казақша кітап бастыру жұмысы ХІХ ғасырдың басынан басталса да,
Қазақ тілінде кітап бастырып шығару жұмысы XIX ғасырдың ортасынан
«XIX ғасырдың ортасыпан бастап қазақ даласында: қазақтың этнографиясын, тарихын,
XIX ғасырдың ортасынан бастап ислам дін басылары қазақты өздерінше
Мысалы, Үнемші деген біреу «Қазақ баспасөзінің тарихынан мағлұмат» деген
Біріншіден, Үнемшінің қазақ тілінде кітап бастыру 1897 жылдан туа
Нығмет Сәбитов өзінің «Қазақ әдебиетінің библиографиялық көрсеткіші» деген
Қазақ баспасөзінің тарихы, қазақ тілінде шыққан кітаптар туралы ең
Нығмет Сәбитовтың кітабы бойынша қазақ тіліиде XIX ғасырда, яғни
Ал, енді сол 70 кітап қандай кітаптар еді, олардың
Қазақ тілінде 1862 жылы - бір кітап, 1866 жылы-бір
Қазақ тілінде 1880 жылы 3 кітап, 1881 жылы -
Қазақша 1890 жылы 1 кітап, 1891 жылы - 1
Мұнан жасалатын қорытынды: жалпы алғанда XIX ғасыр ішінде қазақ
Қазақ тілінде шыққан бұл 70-80 кітапты тақырьш-мазмұнына қарай мынадай
Бірінші топ – арап, иран діии қиссалары: ислам дінін,
Екінші топ – араб, иран ертек, аңыздары, эпостық жырлары;
Үшінші топ – қазақтың өзінің ауыз әдебиет нұсқалары: ертек,
Басылып шыққан кітаптардың осы сандарынан XIX ғасырда қазақ тілінде
Міне, сол үшін де қазақтың ағартушылары Шоқан, Абай, Ыбырай
«...Татар молдалары мен Орта Азия ишандарымың әрекеті арқасында қазақ
Тегі, европалық мәдениеткетке Россияның Византия дәуірін басынан өткізіп жеткені
Сондықтан біз қалай да татар дәуірін орап кетуіміз
Қазақ тілінде кітап бастыру XX ғасырдың басында күшейе
Бұл кітаптарды жылға бөлсек, былай болады. 1900 жылы -3
XX ғасырдың басында қазақ тілінде кітап бастыру, жалпы алғанда,
Бул жылы кітаптың шықпауы, әрине, сол жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің
XX ғасыр басында қазақ тілінде шыққан кітаптардын ішінде қазақтың
Араб, парсы, шағатай тілдерінен аударылған, көшірілгеи кітап, қиссалар тілінің
Кітабының ақырында Ғали өзін Чистаполь уезінен келген татар деп
Қазақ тілінде басылып шыққан кітаптардың тілі тек авторлары кей
Бұл кездегі кітап жазушылардық көбі және кітап бастырушылар татар,
«XIX ғасырда шыққан кітаптарға қарағанда, XX ғасырдың басында шыққан
Ал енді, XIX ғасырда, XX ғасырдың басында қазақ тілінде
1.2 ХХ ғасыр басындағы қазақ газеттері және қазақ публицистикасының
Өткенін қастерлеп, бүгінгі ұрпақтың керегіне жарата білу -келешегі бар
1905-1907 жылдарда революцияның әсерінен қазақ даласында ерекше бір өзгеріс
Халқымыздың саяси-әлеуметтік, әдеби, мәдени және эстетикалық ой-пікірін оятып,
«Түркістан уалаятының газеті» ең алғаш «Туркестанские ведомости» газетіне қосымша
«Түркістан уалаятының газеті» қазақ оқырмандарын сол кездегі
Революцияның алғашқы жылдары (1905-1907) «Серке» және «Қазақ газеті» де
Газет саяси-әлеуметтік және әдеби газет болғандықтан қазақтардың өмірі, тұрмыс-тіршілігі,
Газеттің бағыты, мақсаты оның басына жазылып отырған «Газеттің асыл
Қазақ басылымдарының ішіндегі ең басты орын алатын саяси-әлеуметтік және
«Айқап» журналының редакторы, жазушы, публицист және журналист — М.Сералин
Бұл журналда сол кездегі қазақ халқының ауыр тұрмысы жайында
Журналда тек тарих, әдебиет, саясат жайында ғана емес, сонымен
«Айқап» журналы қазақ халқының ұйқысынан оянуына, шаруашылығы мен мәдениетінің
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұған «Акмолинские
Орыс тілінде «Особое прибавление к Акмолинским областным ведомостям» деген
«Дала уәлаятының газетіне» қазақтардың сол кездегі оқығандары, хат білген
Бұл газет үкімет тарапынан шыққан ресми басылым болғанымен, бостандықты,
Оны патша үкіметі қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық, мәдени-ағарту
Газет 1888 жыл мен 1902 жылдар арасында аптасына бір
Бұл үкімет тарапынан шыққан ресми газет болса да, көп
Бұл ретте газетке дұрыс бағыт беруде Г.Н.Потаниннің, Н.М.Ядринцевтің, Л.К.Чермактің
Дала уалаятының газеті жергілікті басқа газеттерден гөрі қазақ бүқарасының
Газет негізінде жергілікті отаршылық әкімшілік орындардың ресми органы бола
Бұл басылған шығармалардың ішінен қазақтың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа мирас
Бұл шығармалар уақытында өте маңызды болумен катар, сол кездегі
«Дала уалаятының газетінде» басылған көркем шығармалардың бір тобы қазақтың
Газет бетінде басылған әдеби нұсқалардың көбі халқымыздың бір кездегі
Ұлттық баспасөздің алғашқы қарлығаштарының бірі – «Дала уалаяты газетін»
2 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ КӨСЕМСӨЗІНІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ
2.1 Семей қаласындағы басылымдардың хал-ахуалы, баспасөздердегі көтерілген мәселелер және
ХХ ғасырдың басындағы мерзімді басылымдардың көпшілігі Семей өңірінде
1919 жылы 1-желтоқсанда Семей өңірінде Кеңес өкіметі орнады. Өкімет
«Тарихшы Мұсатай Ақынжанов «Қазақ тілі» - тұңғыш Советтік қазақ
1919 жылдың 21-желтоқсанында «Знамя борьбы и труда» газетінің орнына
1925 жылы экономикалық, ғылыми педагогикалық, әдеби «Таң» журналы шығып
«Таң» журналына Мұхтар Әуезов көп жазды. Оның «Қайғылы жетім»,
Журнал өз оқушыларын қазақ елінің жер-су, тау-тасымен, өзен, көл,
«Таң» журналының оқу-тәрбие бөлімінде кеңес мектептеріндегі оқудың, оқытудың жайын,
Семей Губерниялық баспаханасынан жарық көрген периодтық басылымдардың бірі –
Әр түрлі мерзімді басылымдармен қоса 1920 жылы 21-ақпанда «Скауттар»
«Сарыарқа» газеті мен тұңғыш Кеңестік «Қазақ тілі» газеті арасында
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін кедей бұқара үлесіне берілген теңдік,
Газет қызметкерлері ауыл жастары арасынан жылт етіп көрінген жасты
«Сарыарқада» жарияланған материалдар сол кезеңдегі әдебиетіміздің даму бағытын, қоғамдық
Кеңес өкіметі қайтадан орнағаннан кейін ертеңінде-ақ өз газеттерін шығара
«Знамя борьбы и труда» газеті социалистік газет болып саналды,
Желтоқсанның 20-сында Семейге Голиков келеді. Ол қалалық кеңесті ұйымдастыруды
«Степная правда» «Знамя борьбы и труда» газетін алмастырған большевиктік
«Степная правда» газеті жергілікті жерлерге уақытылы жеткізілмейтіндігі, басқа жерлердегі
1925 жылдың 2-қыркүйектегі Семей Губисполком Президиумы отырысының №92 протоколында:
Губиздаттың меңгерушісі Е.М. Писаревтің 1927 жылдың 1-шілде айындағы баяндамасында:
Алаштың органы ұлттық-демократиялық «Сарыарқа» газеті Семей өңіріндегі алғашқы қазақ
«Қазақ тілі» газетінің қандай жағдайда, қандай мақсатта шыққанын 1923
Газеттің «Қазақ тілі» атануында да үлкен мән бар-ды. Бұл
«Қазақ тілі» алғашқы қадамынан бастап-ақ бұқара халықпен біте қайнасып,
Газеттің шығу тарихы жайлы Мұқсын Қордабаев «Бірінші нөмір осылай
Бастапқыда аптасына үш ретке дейін шығатын, кейде оған да
«Қазақ мұңы» газеті, 1918 жылы апрельден бастап Орынборда шыға
«Мухбұр» («Жетісу ісші халық мұхбұры») газеті,
1918 жылы 12 маусымнан бастап Алматыда шықты; Жетісу
облыстық Төңкерііс Комитетінід тілі болды; татар, қазақ, уйғыр
«Көмек» газеті. Бұл Алматыда «Мухбур» газетінің орнына 1919 жылы
«Ұшкын» газеті 1919 жылы, 17 декабрьден Орынборда
«Еңбек туы» 1919 жылы Орынборда шықты.
«Сахара таңы» газеті 1919 жылы Оралда шықты.
«Дұрыстық жолы» газеті 1919 жылы 20 февральдан бастап сол
«Мұғалім» журналы 1919 жылы, Орда қаласында айына
«Жаңа өріс» газеті 1920 жылы,
«Туркстан кедейлері» 1920 жылы Ташкентте біраз уақыт шығып тұрды.
«Еңбекшіл жастар» 1920 жылы, Омбы қаласында, жетісіне
«Кедей сөзі» ғазсті 1920 жылы 22 ақпанан
«Тілші» газеті 1920 жылы, Астрахан қаласында, жетісіне
1919 жылы 4-желтоқсанда алғашқы саны жарық көрген «Қазақ тілі»
Бұл басылымның алғашқы редакторы алаштың ардагер азаматтарының бірі Мәннән
«Қазақ тілі» газетінің алғашқы бас редакторы белгілі журналист, белсенді
«Қазақ тілі» газетінің 1921 жылғы 22-тамыздағы №136 санында жарияланған
«Жүсіпбек Аймауытов пен Мәннан Тұрғанбаев-жазушы, қоғам қайраткері, тек Семей
Мәннан Тұрғанбаев Семей өңірінде Кеңес өкіметін орнату ісіне белсене
Мәннанның өзі жазған «Ұмытпадым» деген мақаласында «Оқу Комиссариаты бұйрығымен
Кісі жоқтықтан тоқтап қалған «Қазақ тілі» газеті маған берілді.
Мәннан Тұрғанбаев газетте редакторлық, журналистік қызмет атқара жүріп, губерниялық
«Қазақ тілі» газетінің 1921 жылғы 5-қыркүйек күнгі №138 санында
Автор: «Қазақ! Сен ел болуынды ойласаң берілген құқыңа ие
Қазақ! Сен сансыз көп ыза шеккен жоқ па едің?...
Мәннан пед.курс меңгерушісі бола жүріп, курста ислам тарихынан, дін
Түркия түріктері 1919 жылы бүгінгі Отанын құтқару және тәуелсіздігін
Міне, тап осы кезде Атамекендегі қазақ бауырлары да, оның
1921 жылы ашаршылықта қырылған қандастарымыз жайлы сол күндердің өзінде
Мәннан сөз құдіретін, тіл тазалығын, ой тереңдігін қадір тұтқан.
1937 жылы Сталиндік зұламаттың жазықсыз құрбандығына ұшырап, 24 қаңтар
Кеңес өкіметі қайтадан орнағаннан кейін ертеңінде-ақ өз газеттерін шығара
Қазақстан егемен ел атанып, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін, тарихымызды
«Қазақ тілі» газетінде 5-наурыз 1920 жыл 19-қараша 1920 жыл
Басылымның өркендеп өсуіне атсалысқан қаламгердің өмір жолына үңілсек, 1890
Ж. Аймауытовтың сол кездегі қоғамдық саяси оқиғалар жайлы жазылған
Әдеби туындыларында революция алдындағы әдебиеттің ағартушылық, демократтық дәстүрін ала
Ж. Аймауытовтың губерниялық халық сотына «Әйелдер мәселесі жөнінде» деген
Мәннан Тұрғанбаев, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов сынды қаламгерлер басқарған
Семей қаласындағы мұрағаттар қорынан алынған құжат мәліметі бойынша Шаймардан
Шаймардан Тоқжігітов сол кездегі ел өмірін жайлаған кеселдер туралы
«Қазақ тілі» газетінде Ш. Тоқжігітовтың тек 1923 жылы ғана
Баспасөздің қоғам өмірінен алар орнын таныту жолында «Баспасөзді көбейтіп
«Елге басшы – үлгілі ел мекемелері болсын» мақаласы «Қазақ
Кеңес үкіметінің саясатына белсене араласқан Шаймардан Омарұлының шығармашылық қызметі
Қоғамдық өзгерімтердің бел ортасында қайнап пісіп, айналадағы бұрын адам
«Қазақ тілі» газетінің редакторларының бірі – Жұмажан Тәттібаев. Ол
Төл баспасөздің алғашқы қарлығаштарының бірі «Қазақ тілінде» Ғазиз Смағұлұлы
20-жылдардың екінші жартысы Қазақстанда жаңа саяси науқанға толы кезең
1925 жылы наурыз және қазан айларында РКП(б) Қазақстан өлкелік
1925 жылдың ақпан айында РКП(б) өлкелік комитеті «Жетекші қазақ
1925 жылы 2-наурызда РКП орталық комитетінің секретариаты «Қазақ баспасөзінің
Мына бір фактіге назар аударып көрейікші. Сәбит Мұқанов өзінің
Өлкелік Партия Комитеті ай сайын басылымдардың жұмыстарына шолу жасап,
Кеңестік Қазақстан баспасөзін дамыту мен нығайту мақсатында Орталық Комитеттің
1925-1927 жылдар аралығында «Қазақ тілі» газетінің жауапты редакторы қызметінде
Басылымның есеп беру құжатында 1925 жылдың бас кезінен 1926
1927 жылдың 1-ақпан айында толтырылған сауалнамада «Қазақ тілі» газетінде
«Қазақ тілі» көтерген жүгі ауыр, мақсат-мүддесі айқын, көптеген қазақ
Мерзімді баспасөздің күнделікті жанашыры және авторлары штаттан тыс тілшілер
1927 жылдан бастап Қазақстанның өнеркәсібін жедел қарқынмен өркендету, ауыл
1927 жылдың аяғында социалистік индустрияландыру ісі алғашқы табыстарға қол
Қазақстан партия ұйымы жоғарыда аталған шешімдерді жүзеге асыру жолында
Дәуір тынысына орай Семейдегі Кеңестік баспасөздің мазмұны, тақырыбы, соған
Газетте көп жылдар қызмет істеген, газет ардагерлерінің бірі Өміртай
«Жаңа ауыл» газетінің редакциясына «Қазақ тілінің» ірге тасын қаласқан
Бөпебай Тұлғажанов «Ардагер адамды құрметтейік» деген қолжазбасында «Сәбит алғашында
1928 жылы «Жаңа ауыл» газетінде ақын Сәду Машақов ең
1928-30 жылдары «Жаңа ауыл» газетінің жұмысшы, ауыл-село тілшілерінің қатары
Газеттің тілшілерінің бірі – Молдабай Темірғалин. Ол өзінің тілшілік
1930 жылы республика көлемінде ірі төтенше жағдай болады. Елде
«Жаңа ауыл» газетінің редакциясы Аякөзге көшіріліп, аудандық газет ретінде
Газет көтерген келелі мәселелер ауыл шаруашылығын ұйымдастыру, өнеркәсіпті өркендету,
«Жаңа ауыл» газетін шығаруда түрлі қиыншылықтар да кезіккен, олардың
Басылым Кеңес өкіметін нығайту жолында күресіп, Лениндік партияның ішкі
Алғашқы Семей облыстық «Степная правда» газеті – «Новая деревня»,
Басылымдардың меншікті тілшілері, ауыл-селолардан мақалалар жіберіп тұрған тілшілері болды.
«Қазақ тілі» газеттің шығу тарихы жайлы журналист Кәйкен Шамкин
«Қазақ тілі» газеті Тұрар Рысқұлов айтқандай «жұмысшы табының, еңбекші
Басылымның бүкіл тарихы Ертіс өңіріндегі Кеңес өкіметін берік орнату,
Араға жылдар салып басылым таралымы өсіп отырған. Алғашқы жылдары
«Қазақ тілінің» тұрақты көтерген тағы бір тақырыбы – жастар
Белгілі тарихшы, профессор Мұсатай Ақынжанов «Еңбекшіл жас» бетін ұйымдастырушылардың
«Еңбекшіл жас» алғашқы қадамынан бастап-ақ қазақ жастарының білім алуына,
«Қазақ тілі» газетінің мерекелік санында алғашқы редакторларының бірі Ш.
Бес жылдық мүшелді күннің ұлы тілегі – газеттің маңызын
Партияның міндетін, әлеумет борышын, мемлекет жұмысын орнындауға тырысу», -
«Қазақ тілі» газетінің бес жылдық мерейтойы қарсаңында атқарылар көптеген
Басылымның мерейтойы қарсаңында жарияланған «Коммунист партиясының тұрмысы» деген мақалада
Аталған мақалада: «Осы жылы 4-ші желтоқсанда «Қазақ тілі» газетінің
Басылымның бастапқы мазмұны елдің әлеуметтік жағдайын өркендету мен бақытты
Газетте бұқараның ерен еңбегін көрсеткен жұмысшы, еңбекші қауымның даңқын
Газет мазмұнына қатысты мәселелер Семей губерниялық партия комитетінің үнемі
«Қазақ тілі» газеті (1919-1920 жж..) қазақ азаматтарының жаппай сауат
Ескі мен жаңаның тартысында газет большевиктер қолындағы айбынды қару
Жаңа экономикалық саясат дәуірінде, шаруашылықты қалпына келтіру жылдарында «Қазақ
1919 жылы 10-шілдеде В.И. Ленин мен М.И. Калинин қол
Сол кезде жазушылық жолын жаңа бастаған жас Мұхтар Әуезовтің
«Қазақ тілі» газетінің 1920 жылғы 31-ші желтоқсан күнгі санында
Осы аталған мақаласында М. Әуезов баспасөз туралы сын пікірін
М. Әуезов Кеңес қызметтерінде жүріп те халық үшін пайдалы
Жиырмасыншы жылдарда «Қазақ тілі» газеті қазақ ауылына кеңес үкіметінің
«Қазақ тілі» газетінің 1922 жылғы сандарынан қазақ театрының қойылымдары
«Қазақ тілі» газеті өзінің 1922 жылғы 2-желтоқсан күнгі санында:
1922 жылғы 22 ақпан күнгі газет санында жарияланған «Қазақ
М.Әуезовтің әлі баспа бетін көрмеген қолжазбасы бойынша дайындалған Семей
Семей қаласындағы орыс, татар халқының бірігіп, өнер көрсетуін сөз
Жоғарыда келтірілген мысалдардан «Қазақ тілі» газетінің алғашқы театр өнерін
Ә.Марғұланның Әміренің Парижде болған сапары жайында «Париждегі концерт» деген
Француз газеттерінің сөзіне қарағанда әсіресе қазақ әнінен көп үміт
Газет қандай мәселелер көтеріп отырғандығын сонда басылған материалдардың тақырыптарынан
«Қазақ тілі» газетінің 1924 жылғы 8-ақпан күнгі санында Қазақстан
«Қазақ тілі» газетінің көтерген тақырыбы әрқилы болғанымен, алдында заман
Газетте кейінгі жылдары жарияланған мақалаларды оқи отырып, тілшілердің шеберліктерінің
«Таң» журналы 1925 жылы наурыздан бастап Семей қаласында шығып
«Таң» әдеби журнал болды. Мұндағы ең негізгі әдебиет бөлімі
«Таң» журналына Мұхтар Әуезов көп жазды. Оның «Қайғылы жетім»,
Журнал өз оқушыларын қазақ елінің жер-су, тау-тасымен, өзен, көл,
«Таң» саяси, шаруашылық, әдеби, мәдениет мәселелерін бірдей қамтып отырды.
Журнал экономика мәселелеріне көп орын берді. Бюджет пен салық
«Таң» журналының оқу-тәрбие бөлімінде кеңес мектептеріндегі оқудың, оқытудың жайын,
Бір губернияда әрі газет, әрі журнал шығару ауыр болғандықтан,
«Қазақ тілі» газеті Қазақстандағы тұңғыш кеңес газеті деп бекер
Қорыта айтқанда, «Қазақ тілі» кейіннен «Жаңа ауыл», «Степная правда»,
Ұлттық басылым беттеріндегі 80 жыл бұрын көтерілген мәселелерін қазіргідей
2.2 Шәкәрім Құдайбердіұлы және қазақ көсемсөзі
Шәкәрім ойшылдығы – сыры тұңғиық құбылыс. Оның философиялық
Ұлы ұстазы Абай өсиетін орындауды қасиетті парызы есебінде
Әлемдік деңгейдегі діни-теологиялық әдебиеттермен етене таныс Ш.Құдайбердіұлының
Бес сауалдың жауабы сексен алты жыл өткен соң
Шәкәрімтанушылар бес сауал мен «Үш анықтың» арасында
Ш. Құдайбердіұлының Орынбор, Семей қалаларында жарыққа шыққан кітаптары жөнінде
Бес сауалға кіріспес бұрын «құдай жеткізсе бұл туралы
Әйтсе де, Ш. Құдайбердіұлы қойған сұрақтар мен «Үш анық»
Ш. Құдайбердиев қазақ арасында болған оқиғадан алынған, ел аузында
«Дала уалаятының газетіндегі» «Редакцияға хат» деген мақаланың да көтеріп
1913 жылдың ақпанында «Қазақ» газетінің бірінші саны дүниеге келді.
Ұлт қамын ойлаған Ш. Құдайбердіұлы «Қазақ» газеті арқылы түйдектелген
«Айқап» журналы мен «Қазақ» газетінің арасында салқындық байқалған кезде
Тамам қырғыз hәм қазаққа бір журнал, бір газета көптік
Газетаға сөз жазушы мырзалардан өтінемін: «Қазаққа» да, «Айқапқа»
Бұл –классиктің баспасөз арқылы бір-бірін тануы, табуы.
Ш. Құдайбердіұлының «Қазақ тілі» газетінде баспа көрген екі мақаласы
Көрсетілген екі мақаланың тек шәкәрімтану ғылымында ғана емес, тұтастай
Алдымен, шағын ғана өтініш реуішті еңбегінде оқырманға салқар ойдың
«Баяғы түріктің атақты ақыны (поэт) Фзули өлеңінің басында айтқан:
Бұл – Ш. Құдайбердіұлының тек жеке басына қатынасты
Ш. Құдайбердіұлының көркемдік қарымы мен эстетикалық талғамы алуан жанрда
Шын мағынадағы көркем шығармалар дүниеге келіп, тұтас қазақ әдебиеті
«Біздің қазақ арасына газета, журнал шыға бастағаннан бері үзбей
Әрі қарай сын деген не, мақсаты қандай, сыншы кім,
Өзіне де, өзгеге де биік талап мұнарасынан қарайтын Ш
Уақыт кесекөлденең тартқан зілбатпан ауыр міндет - өсіп келе
Қазақ әдебиетінің тарихындағы тұңғыш өлеңмен жазылған роман «Кім жазықтының»
Бір сөзім бар шалдуар,
Болмаса да тыңшысы.
Бұ күнде жоқ, соң туар
Роман менен сыншысы, - [42, 58 б.]
іспетті оймақтай ойдың жарыққа шығуынан бұрын «Айқапта» жарияланған «Қазақ
Шәкәрім шығармашылығын зерттеу объектісі етуден бұрын мына жағдайға айрықша
Шәкәрім мәтін айқындығы, түзулігі мәселелеріне қатты мән берген: «Төмендегі
Сол айтқандайын Ташкенттегі «Шолпан» журналы өлең қылған «Ләйлі –
Кей өлең мүлде жоқ, кейбіреуінің жартысы жоқ, әріп қатесі
М.Әуезовтің көмегімен «Ләйлі – Мәжнүн» 1922-23 жылдары Ташкент қаласында
Ғалымдар назарында болуға тиіс мәселелер – ақын өмірбаяны мен
Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасы жан-жақты зерделеуді тілейтін асылдарымыз санатында. Денесі
Шәкәрімтану ғылымы қалыпты жүйеге түсіп, байсалды арнаға бет бұрғандығы
Қандай да болмасын қаламгер шығармашылығын зерттеуде назарда
Біз ұсынып отырған тап-тұйнақтай екі дүние көпшілік қауымға онша
Алғашқы мақала – «Қазақ тілі» газетінің басқармасына өтініш» аталмыш
Ш.Құдайбердіұлының шығармашылығымен арнайы шұғылданып жүрген зерттеушілер біледі: ақынның
Көкірегін жарып шыққан перзенті, қаламгердің шығармашылық табысы санатындағы «Ләйлі-Мәжнүн»
Мәселе Шәкәрімнің жеке басына ғана қатынасты емес. Ақынның
Ш.Құдайбердіұлы әу бастан оқырман меселін қайтармай, әдеби туындының бастапқы
Екінші мақала – «Сынау һәм сынауды сынау» («Қазақ тілі»,
Сынның мақсаты, сыншы келбеті, сыншы міндеті, сыншы парасаты, сынға
Әдебиетті насихаттау мен әдеби шығарманы талдау, асыл мен жасықтың
ҚОРЫТЫНДЫ
Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі – сөз өнері. Сонау көне
«Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
Публицистика да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем
Қазақ публицистикасы жаңа түр, жаңа сипат, жаңа саяси маңыз
«Түркістан уалаятының газетінің» басты өзгешелігі – негізінен ақпараттардан тұратын
Қазақ тіліндегі алғашқы газеттегі басты ерекшелік – сол кезде
Басылым бетінде «Ғылым хабары» айдары бойынша ғаламда болып жатқан
«Дала уалаятының газеті» - қазақ публицистикасының қалыптасуына үлкен әсер
Публицистика қашан да сол кезеңдегі ең өзекті мәселелерге
Қазақстан журналистикасының алдағы лебіндегі ең байырғы басылымдардың тамыр алатын
Газет-журналдар халық арасына кеңінен тарады. Басылым беттерінде сол жылдары
Басылымдар алдыңғы буын, кейінгі толқын ақын – жазушыларымыздың таңдаулы
Міне, осылайша ұлт қайраткерлері өздеріне артылған зор сенім жүгін
Мерзімді басылымдар тарихын зерттеу басылымдардың шығу, қалыптасу, даму тарихын
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Бауыржан Жақып. Қазақ публицистикасының қалыптасу, даму жолдары. Алматы. Білім.
Аллаберген Қ., Нұсқабай Ж. Алты Алаштың ардақтылары. Алматы. Рауан.
Аллаберген Қ., Нұсқабай Ж. Көне басылымдар. Алматы. 1997. -290
Аллаберген Қ., Нұсқабай Ж., Оразай Ж. Қазақ журналистикасының тарихы
Атабаев Қ. Мерзімді басылым – ХІХ ғ. аяғы ХХ
Аблакова Р. Баспасөз және жазушылар // Қазақ тарихы //.
Әбдиева Р. Баспа ісі: тарихы мен бүгіні //Саясат //.
Дулатов М. Шығармалары. Алматы. 1997. -230 б
Ибраемова М.С. Азаматтық қарсылық кезеңіндегі Ертіс өңірі мерзімді баспасөзінің
Жақып Б. Мұхтар Әуезовтің публицистикасы. Алматы. 1992. -352
Бекхожин Х., Матвиенко С., Қозыбаев С. Очерки истории казахской
Молдашева Р. «Сарыарқадан» «Семей таңына» дейін: Монография. Семей. 2004.
Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері (1860 - 1958).
Актамбеков К. Пути становления и развития казахской педагогической печати
Исаханұлы Б. Барлық мүддеден жоғары қазақ баспасөзінің бағдары. Баспасөз
Исаев С. Қазақтың мерзімді баспасөз тілінің дамуы. Алматы. Қазақтстан.
Балтабаева А. Развитие печатного дела на территорий Семипалатинского региона
Ыдырысов Т. Баспасөз өмір айнасы. Алматы. Қазақстан.1977.325б.
Қозыбаев С., РамазановаА., Аллаберген Қ. Әлем баспасөзінің тарихынан. Алматы.
Дәуренбеков Ж. Уақыттың ұшқыр үні. //Лениншіл жас // 1977.
Ыдырысов Т. Баспасөз өмір айнасы. Алматы. Қазақстан.1977. 392 б
Тұрарбеков З. Қазақ баспасөзінің белестері //Тың өлкес // 1964,
Субханбердина Ү. Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш. Алматы.
Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. Алматы. Рауан.2002. 256б.
Молдашева Р. Семей баспасөзі: қалыптасуы және даму жолдары. Автореферат.
Омаров А. «Тағы да Семейдің тарихы туралы» //Абай //
Қозыбаев С., РамазановаА., Аллаберген Қ. Әлем баспасөзінің тарихынан. Алматы.
Фетисов М.И. Зарождение казахской публицистики. Алма-ата – 1961. 440-бет
Ыбырайымова М. Семей өңіріндегі басылымдар // Қазақ тарихы //
Фазулдин Н. «Великая земля великих сынов» // Прииртышская правда
Молдашева Р. «Қазақ тілінен» - «Семей таңына» дейін //Семей
Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. Алматы-1995
Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. Астана – 2003.
. Қырықбаева Э.О. Семей қаласының тарихы: әлеуметтік – экономикалық
Кенжалин Ж.О. Бұқаралық ақпарат құралдарының қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы рөлі.
Каримов М.Қ., Каримова А.Ж. «Семей таңы» газеті және оның
Кашляк В. Бастау //Семей таңы //. 1989 жыл, тамыз
Кенжалин Ж. Ақпараттақ қоғам: қазақ баспасөзінің келешегі қалай бағамдалмақ?
Козыбаева Г.М. Из историй становления и развития первых партийных
Қазбалинов Т. Ярдамның жәрдемі //Семей таңы // 2003, 4-сәуір
Машақов С. Өткен күндер тарихынан. Естелік. 2 п.
. Сайлаубаева Н.Е., Каримова А.Ж. «Сарыарқа» және «Қазақ тілі»
Молдашева Р. «Облыстық мәртебені оқырманы берген» //Семей таңы 2004,
Молдашева Р. «Семей баспасөзінің қалыптасуы» //Семей таңы // 2004,
Мусин Р. «Қазақ тілінен» - «Семей таңына» дейін //Семей
Мұқатаева З.Қ. Семей қаласының әлеуметтік – экономикалық және мәдени
Сейсенұлы Д. Семей елі жері(деректі әңгіме).Очерк, публицитика, толғау.
Оралтай Х. Сағыныш сазы: «Қазақ» газеті туралы //Қазақ //
Кенжалин Ж.О. Бұқаралық ақпарат құралдарының қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы рөлі.
Тілеуханова А. Шәкәрім- публицист. // Ақиқат. // 1992. №3.
Құдайбердіұлы Ш. Публицистикалық шығармалары: Білімдіден бес түрлі сөздің шешімін
Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы:“Білім” қоғамы, 1990.-52 б.
Құдайбердиев Ш, Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1988 ж.
Әбдіғазиев Б. Асыл арна. Алматы, 1992 ж.
Есім Ғ. Білімділерден бес түрлі сөздің шешуін сұраймын. //Кітапта:
Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: Рауан, 1991; Сәтбаева Ш.
Құдайбердіұлы Ш. Шын бақтың айнасы: (Ескі сөз) 1918 //
Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім прозасындағы көркемдік құралдар. // Кітапта:
Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік
Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. –Алматы: Арыс, 2004. -144
63
