Абай Құнанбаевтың дүниетанымындағы адам мәселесі диплом жұмысы
Жоспар - www.topreferat.com.kz
Кіріспе
I-тарау
Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері
II – тарау
2. Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
III – тарау
Абайдың адам туралы прблемасының тарихи маңызы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: 53 бет
Пәні: Соңғы қосылған дипломдық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Қазақстан Республикасының ғылым және жоғарғы білім министрлігі.
Философия және психология факультеті
Философия тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________
''____ '' ___________ 20__ ж
Дипломдық жұмыс
Абай Құнанбаевтың дүниетанымындағы адам мәселесі
Студент ___________________
Ғылыми жетекші ____________________
Жоспар
Кіріспе
I-тарау
Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері
II – тарау
2. Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны
III – тарау
Абайдың адам туралы прблемасының тарихи маңызы.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Абай дүниетанымындағы ең өзекті мәселе адам проблемасы және адамның
Абай көтерген бұл мәселелер адам өмірінде әлі де болса
Сол баяғы Абай дүниетанымында көтерілген адам бойындағы жаман және
Абадйың ағартушы болып қалыптасуына Батыс Еуропа елдерінің мәдениетінің игі
Физули, Шәмси, Сейхали, Сағди, Фирдауси, Хожа Хафиз сияқты гуманситердің
Ең алғаш Абай шығармаларын халқының санасына тезірек жеткізуге белсене
Ахмет Байтұрсынов 1914 жылы “Қазақтың бас ақыны” деген тақырыппен
Ғасырдың басында аса көрнекті ақындары Мағжан Жұмабаев пен Сұлтанмахмұт
Абайтануға елімізде мол жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыстың басты
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
І кезеңде. Абай адамның қалыптасу ерекшеліктері туралы материалдар жинастырылады.
ІІ кезеңде Абай адамның қалыптасуындағы этиканың алатын орны тұжырымдалады.
ІІІ кезеңде Абайдың адам туралы проблемасының тарихи маңыздылығын қарастырамын.
Ұлы ақынның мұрасы туған халқы үшін сан рет басылып
Табиғаттың көркемдендіретін орман, көктем сайын жасарып, шешек атып
Абайдың өзі көзден таса болса да, сөзі көңілге ыстық
Біз оны ардақтаймыз, мәпелейміз. Аз өмір сүріп, азапта өткен
І тарау. Абай адамының қалыптасу ерекшеліктері
Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы- халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын
Маңызын жоймау былай тұрсын,заман өзгеріп,қоғамдық санада күрт сопырылыстар
Абайдың дүниеге келгеніне біржарым ғасыр,ал өзінің мәңгі өлмес шығармаларымен
Содан бері оның артына қалдырып кеткен мұрасы ел мен
Абай шығармасы әр қазақтың ағзасына ана сүтімен бірге дариды.Ана
Жоғарыда қарастырылып өткендей Абай дуниетанымындағы, шығармашылығындағы ең негізгі көтерген
Атымды адам қойған,
Қайтіп надан болайын. [1]
Міне Абайдың шығармашылығындағы адам мәселесінің алатын орнын осы ойдан-ақ
Әрбір адам өзінің атына сай,адам деген болмысына сай әрекет
Өмірде адам бойынан адамдық әрекеттерден де басқа хайуандық әрекеттерде
Хайуанда сол сияқты тамақтанады өзінің тән қажеттілігін ғана қамтамасыз
Бұл жөнінде немістің ұлы философы Хайдгер “Адам ғана өле
Көбінесе адам да биологиялық қажеттіліктері басым. Мысалы: іштарлық, өзімшілдік,
Оған құдай тағала айтып па? “Пәленшеден тәуір болсаң болды”-деп.
Екінші жұбаныш- “Жалғыз біз бе елдің бәрі сөйтіп –ақ
Абай өзінің жиырма үшінші қара сөзінде осылай дейді.
Көппен көрген ұлы той деп өз-өзіне жұбаныш қылады. Бұл
Көбінесе адамдар өздерін осындай қуаныш, осындай бір жұбаныш арқылы
Өте орынды Абайдың он сегізінші қара сөзінде қозғайды. Тегінде
Біреуі-атын, киімін “айран ішемін деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды
Шындығына қазіргі заманда осы мәселе терең орын алған.
Кейбіреулер киімін, затын, пішінін сыртын түзеп соны мақтан етіп
Шындығында жоғарыда айтылғандай адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым,
Менің ойымша ақыл, ғылым ар мінез адам бойында табылса
Мұндай адамға-атақты, мансапты бәрі іздемей-ақ өзі келеді.
Адам олрынды әрекет етсе, бәрі де іздемей –ақ келеді.
Тоты құс түсті көбелек.
Әркімді заман сүйремек,
Заманды қой жон билемек?
Замана оны илемек. [1]
Деген өлең жолдарында бүкіл өмір философиясы, пенденің болмысы адам
Заманға жаман күйлемек.
Заман оны илемек –деген жолдарында жаман адам заманға мойынсына
Керісінше сенде талапта, жігерде , ынта да болып өмірдің
Болмасаң да ұқсап бақ-дейді.
Кез-келген адамда талап болу қажет. Талапсыз адам өмірге жігерленбейді,
Керісінше ол да мен секілді қарапайым адам болды-ғой, ол
Сонда ғана адам өзінің рухын жігерлендіреді.
Мысалы: бір ер жігіт соғысқа аттанды дейік.
Егерде ол сол соғыста қорқып мен жеңіліп қаламын деп
Ертеде дәл осылай қазақ халқының ұлттық санасы өте мықты
Оны біз сол замандағы жыраулар ілімінен аңғарамыз.
Ереулі найза қолға алып
Ажалымыз қайдан дүр, деп жырлай отырып жауға қарсы тұрған.
Көбінесе адамдар осындай жағдайда өз-өздерін құртып алады.
Болмай жатып сөнсе істемей жатып жоққа шығарса әрине ондай
Жиырма сегізінші сөзінде.
Ей, мұсылмандар ! “Біреу бай болса, біреу ең кедей
Жә, олай болса, біз құдай тағаланың ғайыбы жоқ, міні
Енді құдай тағала бір антұрғанға еңбек сізге мал береді
Әке шешесі бір екі баланың бірін есті, бірін есер
“Түзікті бейіске шығарамын, бұзықты тозаққа саламын” –деп айта тұрып,
Осының бәрі құдай тағаланың ғайыпсыз, мінсіз ғафур, рахимдылығы (
Ақыл тоқтамаған соң, діннің өзі неден болады? Әуелі иманды
Жоқ: сен ”жақсылық, жамандықты жаратқан –құдай, ләки ауыртқан құдай
Себебі шындығында адамдар біреу кедей болса ауру болса, біреу
Дәл өзіне келсек, байлықты да, бақытты да, дәулетті де,
Сен егер білім алып, өткінші өмірдің өтпелі екенін біліп
Кедейлікке, бейшаралыққа, өмірдің өз қатарласыңнан кейін қалуға өзің себепші
Адам өмірінде барлық мүмкіншіліктер берілген,тек соны өзі жасай орындай
Күн сәулесі шуағын қалай таратып тұр, сол сияқты
Мысалы: Күн шуағын құдай сен кедейсің, сен бейшарасың, сен
Бәріне бірдей тең нұрын таратады. Құдайда дәл солай бәріне
Сондықтан бақытты да, байлықты да барлық жер бетіндегі Ұлылықты,
Әркім өз тағдырын-өзі жасайды. Оның жақсы немесе жаман болуы
Ал керісінше, ештемеге ұмтылмай, жігерсіз, талапсыз , еріншек, жалқау
Ондай адамды өмір одан сайын езгіге салады, бейшара қылады
Жоғарыда айтып өткендей:
Заманға жаман күйлемек,
Замана оны илемек.
Деген ойы дәл келеді. Адам неғұрлым төменгі деңгейде өмір
Кім талпынады, кім тырысады оны жоғарылатады, көтереді.
Сондықтан, адам өмірдің бірақ рет берілетінін біле отырып тек
Бұдан әркім өз тағдырына өзі жауапты. Абайдың жоғарыда айтылған
“Жақсылық, жамандықты жаратқан құдай, ләкин ауыртқан құдай емес, байлықты,
Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек деген өлеңінде мына шумағында
Ел бұзылса құрады шайтан өрнек,
Періште төменшіктеп, қойды жемек.
“Өзімнің иттігімнен болды”-демей,
“Жеңді ғой”- деп шайтанға берер көмек.
Өзі істеген ісін, өзінің жіберген қателігін өзгеге жабу нәтижесінде
Оны былай дейді: Адамның адамшылығы –ақыл, ғылым, жақсы ата,
Шындығында кейбіреулер адамға адамшылық туа бітеді-деп айтады. Ал, Абай
Дәл осы ойын оның жетінші қара сөзінен аңғаруға болады.
Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі
Біреу – білсем екен демелік не көрсе соған талпынып,жалт-жұлтыр
Абай өте орынды айтқан себебі: адам тек қана дүниеге
Оған ойлау, сөйлеу, ой қорыту, соны беріп сол арқылы
Адам табиғаттың аясында туған ұланы. Ендеше, сол табиғаттың аясында
Өздерінің болмсыз әрекеттерімен өмірдің тұнығын шайқап, шат-шалғай болатындығы не?.
Ондай адам тіршілігінде от оттап су сулаған жабайы жануар
Адам деген ұлы ұғымды осылай қор етпеу үшін Абай
Абайдың адамның адамшылығының қалыптасуына, өскен орта, алған білім, жақсы
Сол жануарларды адамдардың ортасында өсірсек, оны қаншама жыл, қаншама
Міне, адам табиғатының әлсіздігі осында. Адамда туа сала оны
“Алла ішіңді айтқызбай , біледі, ойла,”
Пендесіне қастықпен кінә қойма.
Распенен таласпа мумун болсаң
Ойла айттым, адамдық атын жойма !
Ол адамгершілік сезімі терең, жүрегі махаббатқа толы кісіні діні
Аллаға сену адамның шын көңілі, адамгершілік қасиеті деп түсінеді.
Алланың ақиқаттығын ғылым жолымен танып, шын көңіл мен бар
“Ғылым – алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтық
Жалпы Мұхаммед Пайғамбар өз хадистерінде осы Абай дүниетанымында айтылған
Және де Абай дүниетанымында “Алла деген сөз жеңіл” деп
Алла деген сөз жеңіл,
Аллаға ауыз қол емес.
Ынталы жүрек, шын көңіл,
Өзгесі хаққа жол емес.
Мұндағы негізгі ой Алла атын құр ауызға ғана алып,
Адамның бойындағы күш-қуаты дарын –қабілеті, өнер жолына жұмсалуы мүмкін.
Бірақ оның бар екеніне ешқандай шүбә болмасқа тиіс. Адам
Абайдың атақ атақты “Алланың өзі де рас, сөзі де
Алланың өзі де рас, сөзі де рас.
Рас сөз ешуақытта жалған болмас.
Көп кітап келеді алладан, оның төрті.
Алланы танытуға сөз арылмас.
Амантуды оқымаған кісі бар ма?
Уәктубиһи дегенмен ісі бар ма?
Алла өзгермес, адамзат күнде өзгерер
Жарлықпен ол сіздерге, сіз де оларға. [5]
Бұл өлеңде нағыз имандылық, адамгершілік Алланы ақиқат білуден танудан,
Мұнда: Әрбір ісіңді құдай тағала қарап тұрғандай істе деп
Абай дүниетанымындағы Алла ұғымы бұл ұлы данышпанның ойынша алла
Адамның шын ниеті алланы тек ауызбен айта салуға тұрмайды,
Дәл осындай ойды Үмбетей жырау шығармасында кездестіреміз.
Онда ол: Тіл-мұсылман,
Дін – мұсылман – деп қарастырады.
Мұндағы Тіл мұсылман, тек ауызбен ғана айтады барлық адамгершілік
Ал екнішісі Дін мұсылман. Мұнда онда шын ниет адал
Дәл Абай дүниетанымында да осылай Аллаға –ауыз жол емес
Махаббатпен жаратқан адамзатты.
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті ,
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және хақ жолы осы деп әділетті.
Осы үш сүю болды иманы гүл,
Иманның асылы үш деп сен тақиқ біл
Ойлан-дағы үшеуін таратып бақ,
Басты байла жолына, малың түгіл.
Дінде осы шын ойласаң, тағатта осы,
Екі дүние бұл тас дік, хақтың досы
Осыларды бұзатын және үш іс бар,
Пайда, мақтан, әуесқой-оның жолы.
Осындан аңғаруға болады .[3]
Жалпы Абай дүниетанымын алла ұғымы, алла адамның жүрегінде, пенде
Абайдың дүниетанымында келесі ерекше орын алған мәселелердің бірі адамның
Білімсіздің қолы қысқа, жолы тар-дей отырып Абай шығармаларының көбшілігі
Дана ойшылымыздың айтуынша адамның шынай артықшылығына өлшеуші болар бірден-бір
Ақ пен қараны, жақсы мен жаманды айырамын деп әуре
Бірақ надан сол надан бетінде қала бермей, білген адамнан,
“Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болсын кез.
Нұрын, сырын, көруге
Көкірегінде болсын көз”
Білімді адамның жүрегі – айна, көңілі ояу. Білімді адам
Білімдіден шыққан сөз осындай көкірегінде көзі бар адамдарға кез
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім.
Бұл махрум қалмағыма кім кінәлі,
Қолымды доп сермедім, өстер ме едім? [9]
Міне өміріне, артқы ұрпағына осындай өлмес мәңгі қаншама құндылықтар
Дәл осы идеясына сай Сократ былай дейді.
Адамның білген сайын, адамның білмегені көбейе береді-деп қарастырған. Шыныда
Ғылымның қажеттілігіне көз жеткізу үшін, ауыл адамына түсінікті етіп
Дүние де өзі, мал да өзі,
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
Кемеңгер, ойшылдық ғылым-білім жөніндегі пайымның шебері өте кең. Адамның
Ақыл, қайрат жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден бөлек, -деген ақыл-кеңесіне тоқтала келіп,
“ Біреуінің күні жоқ біреуінсіз,
Ғылым сол үшеуінің жолын білмек” [5].
Жалпы оқу, білім арқылы адамның бойына біткен табиғи қажеттерін
Жан байлығының шынайы парасаттылықтың ауылы сол жақта екенін меңзеп
Тіпті Мұхаммед Пайғамбардың хадистерінде: “ бір сағат білім үйрену
Пайғамбардың өзі де Құдай жеткізеді деп күтіп отыра беретін
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып білім алған .
Би болған болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Тәннің ләззаты-сұлулығында,
Жанның ләззаты-білімде.
Қандай адам болмасын еңбек етіп, білім алуы қажет, өмірдің
Қандай мұратың мақсатың болса да өзіне сен өзіңнің білімділігіңе
Абай шығармаларындағы ең өзекті мәселе адам осы адам мәселесіне
ІІ тарау. Абай адамының қалыптасуындағы этиканың алатын орны.
Абай дүниетанымында адам өмірімен және өзара қарым-қатынастарындағы адамдардың іс-әрекеттерін
Адамның қоғамдық және өмірдің барлық салаларындағы моральдық қатынастарды көрсетеді.
Адамдардың қайырымдылық, адамгершілік, бойына құрмет, өмірде жүрегінде жылы сезім
Жағымсыз образдар адамдардың әрекеттерімен қылықтарындағы әдепсіздік жақтарын аша келіп,
Сөйтіп этикалық сезімдер қоғам өмірінде, адам өмірінде атқаратын тәрбиелік
Абай дүниетанымында ерекше орын алған мәселелердің бірі адамның жаман
Аадам бойындағы жаман және жақсы қасиеттер адамның болмысына үлкен
Ал, жақсы қасиеттер: адамдық, кеңпейілділік, адамгершілік, ұлылық, парасаттылық, еңбекшілділік
Адам бойында адамның адам ретінде қалыптасуына үлкен әсерін адам
Бірақ адам бойында кездесетін жаман жағымсыз қасиет-аадам тәрбие, оқу-білім
Мен егер закон қуаты қолымда болса бар кісі болсам,
Сонда адам бойындағы жағымсыз әрекеттерді жеңуге және құртуға болады.
Ғылым таппай-мақтанба,
Орын таппай-баптанба.
Құмарланып шаттанба,
Ойнап босқа күлуге
Бес нәрседен қашық бол
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз
Оған қайғы жесеңіз
Өсек, өтірік, мақтаншақ
Еріншек бекер мал шашпақ.
Бес дұшпанды білсеңіз
Талап, еңбек,терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой
Бес асыл іс көнсеңіз – деп жырлайды. [9]
Жағымсыз мінездерді айта отырып олардың нысына еліктеп жақсы қасиеттерді
Жиіркенішті жамандықтан бойыңды тартып ұстап, ғибрат аралық жақсылықты ойға,
Мұнда жақсы адам өзі жақсы табиғаты жақсы жамандықтың өзін
Абай дүниетанымында:
Тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын
Жаман мінез – құлық, рухани кесел. Надандық орынсыз әрекетке
Басында ми жоқ,
Өзінде ой жоқ
Күлкішіл кердең наданның
Көп айтса көнді,
Жұрт айтса болды
Әдеті надан адамның – дей отырып жамандық жаман қасиет
Жақсы адам өз ақылымен басқаның сезімімен жүреді. Жаман адам
Надан кісілер менменшіл, мақтаншақ келеді. Олардың бар мақсаты –ішіп-жеп
Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Содан
Надандықтың нәтижесінде адам өмірінде жоғарғы құндылыққа қол созбай тек
Еріншектік-бұл адамға үлкен кесапат, бүгін істейтін әрекетін ертеңге тастап
Адам жалпы бүгін істейтін әрекетін көбінесе еріншектіктің нәтижесінде ертең
Шындығында өмір өткінші өмірдің өзінде бүгін барсың ертең жоқсың.
Зұлымдық-адам баласының дұшпаны.
Жүректе оты жоқ.
Адамда ми болмас.
Адам баласының ең жаманы талапсыздық. Қандай адам болмасын ең
Бойда қайрат, ойда көз,
Болмаған соң, айтпа сөз.[3]
Бірақта өзінің ойы жоқ, өзінің түсінігі жоқ адамда ештеңені
Қазақта мынандай мақал бар ғой :
Жаманға айтқан ақылың,
Далаға атқан оқпен тең –деп
Дәл осы ойға сәйккес. Өмір болғаннан кейін қандай адам
Абай дүниетанымында ерекше орын алған мәселелердің бірі уайыммен күлкі.
Жалпы уайым-қайғы арқылы адам өз болмысын аша алады, дүние
Күлкіге салынған адам Абай дүниетанымы бойынша небір шаруадан, не
Төртінші қара сөзінде Абай әрбір байқаған адам білсе керек,
Мастық бұл адамның өзін-өзі ұмытуы. Мұндай адам көп нәрседен
Жалпы Абай күлкінің адам өмірінде алатын орнын айға таңба
Мұндай адам өмірінің сырын тіршіліктің сырын ешқашан ұға алмайды.Сондықтан
Абай шығармашылығына келсек қайғының адам өмірінде алатын ролі
Тіпті уайым ер қорғаны есі барлық. Өмір сүруші адамға
Осы кезде, өткінші жалған дүние ұғымын алға тартады. Дүние
Өмір өтпестей, өшпестей көрінеді. Шындығына келсек бәрі уақытша бүгін
Уайым категориясы ол мәңгілікпен салыстырғанда қас қағымдық адам өмірін
Осы тұтастыққа ие болған адам ғана еш нәрседен ғапыл
Егер сен қайрат қылатын кезіңде қайрат қылмай мүмкіндігіңді жіберіп
Абай: Әрбір уайым қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына,
Уайым-қайғы адамға ауыртпалық әкеледі. Сондықтан Абай “Енді олай болғанда
Жоқ мен үнемі уайым-қайғыменен бол демеймін уайым-қайғысыздығыңа уайым-қайғы қылдағы,
Уайым-қайғы адамдықтың өлшемі уайым-қайғысыз жануарлар әлемі. Адам да жануарлар
Бұл жануарларда өткен жоқ, болашақ жоқ, олар адам сияқты
Сол адамды адам қылып тұрған оның жануарлық табиғатынан биіктігі
Оны философияда метофизикалық сұрақтар-деп қарастыра-ды. Саналы адам әйтеуір өмірінен
Абай “сол уайым-қайғысыздықтан құтыларлық орынды харекет табу керек һәм
Әдемі өнер ізделік, қолдан келсе.
Ең болмаса, еңбекпен мал табарсың [7]
Уайым-қайғысыздықтан құтқаратын ең алдымен өнер екен. Өнердің кереметтілігі адам
Өнер екінің біріне қона бермейді, қонған күндеде оған ерекше
Екінші рет адамды құтқаратын орынды харекет. Ал орынды харекет,
Шындығына тоқталсақ сен басыңа қанша қиыншылық түссін қанша зардап
Бәрібір қанша ішімдікке салын, қанша күлкіге салын бәрі уақытша
''Шығар есігін таба алмай, уайым – қайғының ішіне кіріп
Дүние үлкен көл. Адам сол дүние бетінде тек қана
Адам тіршіліктің тереңіне бойлататын, сол арқылы дүниеге үлкен көзқарас
Адам тіршіліктің тереңіне қаншалықты бойлай алады, ол соншалықты өзінің
Адам өзіне жүктелген жүкті тағдыр атты үлкен өткелден көтеріп
Абай және бір жаман кісінің қылығына күлсең оған рахаттанып
Ондай күлкіге өзіңде салынбассың деген ой айтады. Жаман кісінің
Ыза болып күлу бұл – жамандықты көру, көре отырып
Әрбір ғибрат алмақтың өзі де ластыққа жібермейді. Күлкі жетіскендікті
''Жақсылықты жақсылықтан ғана ғибрат етіп күл дегеннің сөзгенің жақсылығын
Күлкі – мастық деп қарастырады. Абай төртінші қара сөзінде.
Мастық-шектен шығушылық. Шектен шыққан адам өз өлшемінен шығып кеткен
Әрбір адам өз орны бар. Ешкім қанша тырысқанымен, сол
Шектен шығу ол адамды аздырады. Абай күлкінің бәрін мақтамайды.
Ол бояма, жасанды күлкі. Егер алдыңғы күлкілер адамды мастыққа
Өйткені көп адам орынды харекетпен тауып, оны іске асырмайды,
ІІІ тарау. Абайдың адам туралы проблемасының тарихи маңызы.
Абай шығармалары халқымыздың мұрасын жоймайтын алтын қазынасы.
Қай заманда болмасын Абай шығармалары өз маңыз жоймайды.
Себебі заман өтіп заман өзгерсе де, адамның табиғаты адам
Абай жырлаған адам бойындағы қасиеттер жақсылық пен жамандық, адам
Жалпы Абай шығармаларының терең, оны түсіне білу қажет. Абай
Әрбір адамның тән мен жанның шыңдалуына, жетілуіне үлкен септігін
''Өмір жолының екі басы'' туу мен өлу ғой.
Екеуі де тәңір ісі, жаратылыс заңы. Осы екі аралықтағы
Ұлы данышпан артқы ұрпағына қанша ма рухани байлық тастап
Абайдың – данышпан ақын. ''Данышпанның бәрі ақын емес, ақынның
Ол даналықты өзінің туған табиғатынан үйренеді, туған халқының сөз
Соның барлығын өз санасында, өз жүрегінде қорытып әкеліп, туған
Абай жай ғана данышпан емес, түпсіз тереңнен толғайтын, талай
Кемеңгерлікті танудың үш жолы бар, депті сонау көне ерте
Бірінші жолы- ойға салып пайымдау. Бұл ең ізгі жол.
Абай жөнінде айтылатын болса, мұның екеуі де жат емес.
Жалпы философядағы адам мәселесінде тоқталатын болсақ адам туралы
Мұнда табиғаттың жоғарғы және ең жетілген перзенті ретіндегі адамға
Философияда әрбір ойшыл адамға деген көзқарасқа әртүрлі ой айтады.
Аристотель қоғамдық пенде – қарастырады.Әрине біз хайуан емес,
Жалпы шындығына келсек адам қоғамның ортасында қана адам бола
Мысалы, өсімдікті топырақтан жұлып алып тастасақ, ол ол әрі
Адам арқылы , басқа адамдармен қарым-қатынас жасау нәтижесінде
Адам өндірістік пенде бұл Марксте, Франкелде кездеседі. Адамды хайуандардан
Бұл жерде өндіріс қажет, бірақ ол жеткілікті емес.
Адам- ойнайтын пенде.Адам ойын арқылы зерттеуге болады, (әйел, еркек,
Ойынның философиялық мәнін алсақ адам өзінділігінде емес, басқалығында. Іштей
Адам жыныстық пенде. Секс бар, махаббат бар. Секс
Тұтынушы пенде. Тұтыну қажет. Тұтыну мақсат болса, бойын тұтынуға
Адам жалпы материалдық және рухани мәдениеттің тарихи процесінің дамуынң
Адамның хайуандардан асқандағы ой-ақылы. Ой – ақыл арқылы адам
Адам, адам болғысы келсе өзінің нашақорлығынан, бір жақтылығынан асып
Жалпы қарастырсақ өмірде барлығын жасайтын барлығын тудыратын адам. Абай
Мысалы, қоғамдық өмірде кез-келген проблема адамға байланысты туындайды.
Қоғам өзі адамға байланысты. Бірақ адам қоғамнан тысқары
Өсімдікті топырағымен жұлып алып тастасақ, ол ары қарай өмір
Осы өмірде барлық мәселе сонда адамға келіп тіреледі.
Міне ұлы данышпан Абай дүниетанымы мында да адам және
Адам өзінің адам деген атқа лайықты болмақ.
Адам бойында махаббат, әділет, ізгілік, адамгершілік, білім тәрбие дамып
Адам дүниеге тек қана келіп, әншейін аттана бермейді. Ол
Өмірде адам тату-тәттілікке, бірлікке, білімділікке шақырады соған баулиды.
Осыған байланысты
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті,
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және сүй хақ жолы деп әділетті – деп жырлайды.
Шын мағынасымен ''Адам'' болу үшін өзін сүю жақындарын сүюмен
Кез-келген адам өмір сүіп отырған ортасында кез-келген қоректікке адамгершілік
Бұндай адамдар үшін істеген ісіне, жеткен жетістігін масаттану басқаға
Қарапайым адамдардың бәрі өздерінің адам екеніне шын мәнінде
Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті ыстық қайрат, нұрлы ақыл,
Шығармалық түпкі мақсаты адам өзінің табиғатына сай өмір сүрген
Қазіргі заманда алсақ адам бойында адамшылық қасиет төмен. Біреу
Біреу көтеріліп, болып тасып келе жатса қайта – оның
Оның жақсы жағын көрмейді, тек жаман жағын ғана аңғарады,
Өзінің кемшілігін көрмей басқаның кемшілігін таз аңғарады. Айтады ғой:
Шындығында жоғарыда Абай шығармасында айтылғандай бойында адамгершілігі бар, әділ,
Адам адамға материалдық жағдайдан көмек көрсете алмаса да, рухани
Адам өмірге келгеннен кейін барлық адамзатты сүюі шарт және
Адам үшін ең керемет оның өмірі. Осы өмірінің тірегі
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым – ойлап қой.
Бес асыл іс көнсеңіз.
Бақытқа жеткізетін еркін әрекет және тамаша әрекет ол еңбек.
Еңбек қылмай тапқан мал, дәулет болмас
Қордың суы секілді тез суалар.
Ұрлық жасау, біреуді тонау, біреуге қиянат етіп арқылы өмір
Осы мәселе қазіргі заманда актуальді. Еңбексіз мал дәметкен –
Сондықтан еңбекке адал қарай білу керек.
Егер адам тіршілік етіп, тамақ ішкі бірақ жұмыс істемейтін
Жұмысы жоқтық,
Тамағы тоқтық.
Аздырар адам баласын.
Шындығына келсек қазіргі заман да қылмыстың 70%, жұмыссыздықтың нәтижесінде
Орынды іске жүріп ой таппаған
Не болмаса жұмыс қып, мал бақпаған,
Қасиеті болмайды, ондай жігіт,
Әншейін құр бекерге бұлғақтаған.
Нағыз шын адал және еркек еңбек адамның тұрмысына әсер
Терлеп еңбек етпеген адам ол өмір бақи тілегеніне жете
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған
Би болған, болыс болған өнер емес
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған.
Еңбек етіп білім алу арқылы ғана одан жанын жарқындылықпен
Еңбекпен тапқан дәм тәтті. Еңбек етіп, тер төгіп өз
Ал біреудің арқасында біреу арқылы күн көрем деу бос
Оның ішін ашып асыл, кенін жарқырату үшін де еңбек
Еңбексіз бос жүру адамды моральдық жағынан құлдыраушылыққа, жалқаулыққа, зерігушілікке
Еңбек қылсаң қара жер де береді, құр тастамайды.
Еңбек етсең ерінбей,
Тояды қарның тіленбей. [7]
Еңбек қуаныш,ол жалқаулық айрылмас азап.
Адам кез келген қиыншылықтан дұрыс өмір кешіп дұрыс адам
Абай шығармаларында өмір сүргеннен кейін адам басында барлық жағдайларда
Осыған байланысты Абай былай дейді. Жамандықты кім көрмейді? Үмітін
Шындығында адам үміттену нәижесінде өмір сүреді.
Үміт алға жетелейді, үмітсіздік көрге жетелейді.
Кей біреулер күнделікті өмірде үмітсіздік жігерсіздіктің нәтижесінде басына қиыншылық
Түсіне білген адамға бәрі өткінші жамандықтың артынан жақсылық, түскен
Егер де одан жамандық көрмесе жақсылықтың не екенін білмес
Егер біз түн болмса да, күндізгі уақытттың не екенін
Үміт жүректі қуанышқа толтырады. Үміті мен арманы көп адам
Үмітін жоғалтқан жан, ешқашан үміттеніп көрмеген жан. Адамның шын
Абай дүниетанымында қазіргі заманымызда ерекше орын алатын ар-ұят мәселесіне
Кімнің – ұяты жоқ болса, оның иманы жоқ
Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы. Ал ұялып қызара
Көбінесе адам өз-өзінен ұялмағанның нәтижесінде өзгелерді алдайда.
Кімде-кімнің әділеті жоқ болса, оның ұяты жоқ.
Әділ, шыншыл адам ешқандай ұятсыз әрекетке аяқ баспайды.
Адал еңбекпен мал іздемек – ол арлы адамның ісі.
Егер де адамдардың бойында ар-ұят болса, оның әрбір істеген
Арлы адам әрбір ісін әділеттілікпен істейді,ақты ақ дейді, қараны
Не әділ болса, сол мәңгілік қорй. Шындығында әділдікті әділ
Қоғам адам өмір сүре отырып ертең өлетінін біле отырып
''Күндіз ісің жемісті болса, түнде ұйқың алаңсыз болатын сияқты,
Кімде-кім өз өмірінде адамзатқа қымбат қазынаны неғұрлым көбірек берсе,
Абай дүниетанымында:
Көп адам дүниеге бой алдырған
Бой алдырып аяғын көп шалдырған,
Өлді деуге бола ма айтыңдаршы,
Өлмей тұғын артына сөз қалдырған. [1]
Өмір сүргенде одан көбінес түкке тұрмайтын нәрселермен алданып қалады,
Өмір өткінші оның бәрі қалатын нәрселер, шындығына тоқталсақ адамның
Абай өзі айтқандай қанша тастап жасап кеткен рухани қазынасы
Сондықтан ұлы ойшыл бәрі қалатын нәрсе өткінші өмір сол
Кім жүрер тіршілікке көңіл бермей,
Бақи қоймас фәнидің мінін көрмей,
Мені қайда екенін көре алмассың
Терең ойдың телміріп соңына ермей [3]
Тіпті адам тіршілік қамының ырқына көнбей, соған бой ұрмай
Сағаттың шықылдағы емес ермек,
Былайша өмір өтпек – ол білдірмес
Бір минут бір кісінің өміріне ұқсас
Өтті -өлді,тағдыр жоқ қайта келмек. [10]
Шықылдаған сағат сол қас қағым сәттерді білдірместен, біртіндеп ұрлап
Ал ''тиянағы жоқ, тұрлауы жоқ бұлдыр заман'' қайта айналып
Содан қалатын жалғыз белгі – жаңағы сыбдыр.
Ол сенің көңіліңді сындырып жатыр ма, тындырып жатыр ма
Қылығыңа бір қозы – ақылың ғана. Басқа қылтың-сылтың мен
Өмірде қанша бай бол, қанша жерден байлығың болсын, соның
Өйткені уақыт өткінші, қайтып келмейді.
Көк тұман – алдыңдағы келер заман.
Үмітті сәуле, етіп көз көп қадалған,
Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр.
Сипат жоқ, суретте жоқ, көзім талған
Ол күндер - өткен күнмен бәрі бір бос
Келер –кетер артына із қалдырмас
Соның бірі – арнаулы таусыншақ күн,
Арғысын бір – ақ алла біледі рас. [3]
Сол баяғы - Өмір, Уақыт, Өлім.
Өмір сүргенде неше түрлі адамдар бар. Біреулер алға ұмтылады,
Абай бейнелеп отыр, осы адам бар сол бұлдырсыз зымырап
Адам ғалым дүниені дер менікі,
Менікі деп жүргенің бәрі оныкі
Тән қылып, мал да қылып, жан кеткенде,
Соны ойла, болады не сенікі?
Дүниеден өтерде бәрі қалады, ешкім өзімен бірге ештемені алып
Адамда бұл жерде өзімшілдік жауы байқалады.
Өзімшіл адамдар өзі үшін ғана өмір кешетін пенделер. Ал
Шындығында дүниеде адам бәрі қалады, ештемені өзіңмен бірге алып
Адамзат бүгін адам, ертең топырақ.
Бүгінгі өмір жарқырап өтер бірақ.
Ертең өзің қайдасың білемісің.
Өлмек үшін туғансың ойла шырақ. [3]
Өмір мәңгі бір бетте өзгеріссіз тұрмайды. Өмір бар жерде
Сондықтан адамдар тіршілікте жақсылық жамандық көріп, күліп ойнап, өлетұғынын
Биологиялық жағдай – ұрпақ жалғастыру із-түссіз жоғалып кетпеудің кепілі
Күнделікті мұқтаждықпен ғана күн кеше алмай, адам үнемі толғанады.
Ал мәңгілік аясы-ол рухани дүние. Рухани өмірде адам бүкіл
Абай шығармаларының маңыздылығы қазіргі заманда алатын орны өте үлкен
Абай шығармалары өте маңызды және өмір бойы осы маңыздылығын
Бүгін ол үн біздің де үнімізге қосылып, жаңғырып жаңа
Өлді деуге болама айтыңдаршы,
Өлмейтұғын артында сөз қалдырған, – деп төрелігін өзі шешкен
Абай шығармаларының тарихи маңыздылығы зор.Өз ұрпағының азаматтық рухының көтерілуіне
Қорытынды.
Биікте тұрған адамның көріп білгенін сол дәрежеде көріп білу
Онсыз оларды оқығанмен өз дәрежесінде оқығанмен өз дәрежесінде түсіну,
Абай өз халқының көркеп сапасын терең меңгеріп, қоғамның рухани
“Ғылым таппай мақтанба”,''Интернатта оқып жүр'',’'Түбінде баянды еңбек егін салған''
Жалпы Абай дүниетанымын талқылай келе оның шығармашылығында дүниетанымында ең
Абай дүниетанымындағы адам мәселесіне қорта айтсақ, ол Абай шығармашылығындағыең
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын – деген ойынан аңғарамыз.
Өмірде адам бойында адамдық әрекеттерден басқа хайуандық әрекеттер кездеседі.
Адам өзінің адами табиғатына сай болу үшін білім алу
Олар: ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен. Шындығында
Сонымен қатар Абай дүниетанымында өлеңдерінде қара сөздерінде “Алла” деген
Алла деген сөз жеңіл
Аллаға ауыз жол емес.
Алла деп айта салу тек сөзбен емес оған шын
Надандықпен күресудің басты құралы – білім.Білімді адамның жүрегі айна,
Жалпы өмірде барлығын жасайтын, тудыратын өзі сондықтан өмірде
Абай айтады ғой: Биік мақсат-биік жартас,
Ерінбей еңбектеп жыланда шығады
Екпіндеп ұшып қыранда шығады.
Өмір өткінші сол өмірде сол өзіне берліген барлық адами
Өмірде адам бойында биологиялық қажеттіліктер басым іштарлық, менмендік т.б.
Өткінші өмірде адамдар өзінің адами табиғатына сай өзінің адами
Өмір сүрудің екі түрі бар: бірі шіру, бірі жасу.
Шындығына келсек адам дүниеге тек ішіп- жеп тәндік мұқтаждықты
Екінші бөлімде Абай дүниетанымындағы эстетикалық мәселелердің алатын орны. Абай
Жаман қасиеттер: менмендік, зұлымдық, ұрыс-керіс, өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншектік,
Адам бойындағы адамның адам ретінде қалыптасуына өте үлкен әсер
Сонда адам бойындағы жағымсыз әрекеттерді жеңуге және құртуға болады.Абай
Жиреншікті жамандықтан бойыңды тартып жақсылықты ойға, бойға жинап жүру
Ал жаман адам керісінше өзі жаман, табиғаты жаман болғандықтан
Жалпы жаман мінез құлық адамға үлкен кесел және рухани
Бірақта өмір болғаннан кейін барлығы кездеседі жақсылық және жамандықта
Күлкіге салынған адам Абай дүниетанымында не шаруадан, не бір
Күлкі адамды тіршіліктің сырына бойлатпай, оны жел қуған қаңбақтай
Мұндай адам тіршіліктің сырына, ешқашан ұға алмайды. Адам өмірге
Сондықтан адам болғаннан кейін уайымсыз болу мүмкін емес. Жаңа
Уайым-қайғы адамға ауыртпашылық әкеледі үнемі уайым-қайғыда жүр демейді, уайым-қайғысыздығыңа
Адамды адам қылып тұрған оның ақыл-ойы. Ақыл-ой, санаға байланысты
Ол орынды харекет осы дүниедегі орнына сай, адами табиғатына
Орынды харекет болмысының орындалуына кепілі адам өмірге келгенде дұрыс
Үшінші бөлім Абай адам проблемасының тарихи маңыздылығы.
Абай дүниетанымдық жүйесінде үлкен ой жатыр, ғаламдық мән-мағына жатыр.
Абай шығармаларының алатын орны маңыздылығы қазіргі заманда да актуальды.
Махаббатпен жаратқан адамзатты
Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті
Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп
Және сүй хақ жол деп әділетті –деп жырлайды.
Абай өмір сүріп отырған адамдарды адамгершілікке, әділеттілікке бір-біріне деген
Талап еңбек, терең ой
Қанағат рақым ойлап қой.
Бе асыл іс көнсеңіз.
Бақытқа жеткізетін еркін әрекет және тамаша әрекет еңбек. Білім
Жұмысы жоқтық,
Тамағы тоқтық,
Аздырар адам баласын.
Шындығында қазіргі қоғамда қылмысқа кісі тонау, өлтіруге жұмыссыздықтың нәтижесінде
Еңбек етіп білім алудың нәтижесінде ғана адам жаны жарқындылық
Өлім мен өмір мәселелрін жырлайды ұлы данамыз. Өмір болып
Өмір өткінші, бүгін барсың, ертең жоқсың. Осы өткінші өмірдің
Берілген уақытты орынсыз бос әурешілдікпен өткізіп алмауға шақырады, сол
Уақыт өткінші қайтып келмейді. Мұсылман боп туып, мұсылман боп
Адамзат бүгін адам ертең топырақ
Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың білемісің
Өлмек үшін туғансың ойла бірақ.
Адам үшін белгілі бір мәнділікке ие болған кезде ғана
Өлім бұл тірі организмдердің шектелуі. Өлім бәріне ортақ ешкім
Абайға айтылар сөз жүргізер зерттеулер әліде сарқылған жоқ, Абай
Өлді деуге болама айтыңдаршы.
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған – деп өз шешімін өзі
Қолданылған әдебиеттер
''Қалың елім қазағым''. А. 1995 ж. Б
А.Құнабаев ''Шығармалар жинағы'' А.1991ж. Б (444-462-453)
Ж.Ысмағұлов ''Абайдың ақындық тағылымы'' А.1994.
Б (254-257-252)
М.Әуезов, А.Құнанбаев ''Мақалалар мен зерттеулер'' (169 бет).
Абай энциклопедиясы. А 1996 ж. Б (79-93-195 )
Абай дүниетанымымен философиясы. А. 1996 ж
Есімов Ғ. ''Хакім абай. Алматы'' 1996 ж, Б (129-159-160)
Абай және қазіргі заман А. 1994 ж, Б (258-272-273
А.13 ''Шығармалар жинағы'' А.2002Б (45-60)
10. А.13. ''Өлеңдерімен аудармалар'' 1995. Б /5-56/
11. Абай және рухани - имандылық тәрбие- Алматы: Білім
Б (6-43 )
12.Абай надандық туралы //Социально-гуманитарные дисциплины: состояние проблема, перспективы. Сборник
13. Абай тағылымы Алматы: Эверо, 1997 Б (43-45)
14. Студенттердің ақыл-ойын қалыптастырудағыАбай тағылымы мәні. Алматы: Эверо, 1997
15. Абай имандылық тәрбиесі туралы. Алматы: Дарын, 1998 Б
3
