Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі курстық жұмыс
Мазмұны - www.topreferat.com.kz
Кіріспе....................3
1. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі туралы алғашқы зерттеулер....4-7
2. Фонетика және дыбыстар туралы жалпы түсінік
2.1 Фонетиканың объектісі мен салалары.........8-11
2.2 Дыбыс туралы жалпы ұғым.............12
2.3 Дыбыстау мүшелері.............13-15
3. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі
3.1 Қазақ тілі дауыстыларының кейбір өзгешеліктері...16-18
3.2 Қазақ тілі дауыссыздарының басты өзгешеліктері...19-23
3.3 Қазіргі қазақ тілінің фонетикалық жүйесі.........24-25
3.4 Дауыссыздар.................26-27
Қорытынды.................28
Пайдаланылған әдебиет тізімі.........29
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 28 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Мазмұны
Кіріспе....................................................................................................................3
1. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі туралы алғашқы зерттеулер............4-7
2. Фонетика және дыбыстар туралы жалпы түсінік
2.1 Фонетиканың объектісі мен салалары.................................................8-11
2.2 Дыбыс туралы жалпы ұғым.....................................................................12
2.3 Дыбыстау мүшелері.............................................................................13-15
3. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі
3.1 Қазақ тілі дауыстыларының кейбір өзгешеліктері...........................16-18
3.2 Қазақ тілі дауыссыздарының басты өзгешеліктері...........................19-23
3.3 Қазіргі қазақ тілінің фонетикалық жүйесі.........................................24-25
3.4 Дауыссыздар.........................................................................................26-27
Қорытынды.........................................................................................................28
Пайдаланылған әдебиет тізімі.........................................................................29
Кіріспе
Кез-келген тілдің негізгі бірлігі
Тіл біліміндегі үлкен тараудың
Тіл тарихы, этимология, тіл туыстығының, тілдердің
Қазақ тілінде дыбыс деген сөздің мағынасы әр түрлі.
Сөз дыбыстардан құралады. Бірақ дыбыс болған жердің бәрі
Тілдің фонетикалық жүйесі үшін дыбыстық өзгерістердің ішінде фонемалардың
Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі туралы алғашқы зерттеулер
Елу жылда ел жаңа дегендей, уақыт өте келе
Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті
Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан «Материалы
Дауыссыз дыбыстардың құрамында дж, ч аффрикаттары мен Һ
Түркі тілдерінің фонетика мәселесін зерттеу жайында В.В. Радловтың
В.Радловтың «Солтүстік түркі тілдерінің фонетикасы» атты еңбегі күні
Қазақ вокализмі тоғыз дауыстыдан (а, ä, е, о,
Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстар сөздегі дауыстылардың ыңғайына қарай
В. Радлов «Фонетикасын» сөз еткенімізде мына үш мәселе
В. Радлов түркі тілдерінде сингармонизмнің екі түрі бар
П.М. Мелиоранский екі бөлімнен құралатын қазақ тілінің грамматикасын
П. М. Мелиоранский дыбыстардың құрамына тоқтай келіп қазақ
Октябрь революциясына дейін казақ тілі жайында жазылған еңбектерден
Аталған еңбектердің фонетика тарауында айтарлықтай жаңалық жоқ, көбіне,
Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі
Фонетика саласы фонология, эксперименттік (тәжірибе) фонетика, салыстырмалы фонетика,
Г. В. Архангельский жазған «Грамматикада» қазақ тілі дыбыстарының
Қазақ фонетика мәселелерін арнаулы жүйеге салып зерттеу кезеңі
Фонетиканың объектісі мен салалары
Тіл туралы марксистік ілім - тіл білімінің
Тіл туралы марксистік анықтамамен байланысты тілдің о бастан
Марксистік ілімде тілдің фонетикалық жүйесінің зор мәні бар
Тілдің өзіне лайық ерекшеліктерін, тіл дамуының ішкі заңдарын
Тілдің негізін жасайтын – оның грамматикалық құрылыс мен
Бұдан келіп, дыбыс тіркесі мен сөздің мағынасында өзара
Фонема жөнінен бірқыдыру дұрысырақ пікір айтқан кісі –
Әр тілдің өзіне тән заңдары бар. Демек, белгілі
Тілдегі буындар дыбыстарға яғни фонемаларға бөлінеді. Фонема, қай
Сөздердің бір-бірінен айырмасы ол сөздердің тек бір дыбысының
Тізілген таулары бар Жетісудың,
Ішінде орман, тоғай біткен нудың
Дариядай тулап аққан сол таулардан,
Көресің тамашасын аққан судың.
Есепсіз тау суреті көз жетпейтін,
Жырлауға қазынасы көп тіл жетпейтін,
Өрік, алма, алмұрт, жиде жемістер көп,
Бір татсаң аузыңнан дәм кетпейтін.
Осындағы нудың деген сөз и дыбысынан юасталып тұр
Қарлы тау басы биік мұнар кетпес
Сырласып бұлттарменен болған кептес,
Түрлі аңдар мекен етіп, өсіп-өніп,
Жүреді бір-бірімен боп тілектес.
Осындағы, кетпес, кептес сөздеріндегі дыбыстардың сапасы да, саны
Сөйтіп, фонеманың сапасы өзгерілсе де (нудың –
Жоғарыда көңіл бөлінген дыбыстар сөз мағынасына да, сөз
Басқаша айтқанда, сөз мағынасы мен сөз тұлғасын ажыратуға
Фонетика (гректің «phonetikos» деген дыбыс мағынасындағы сөзінен шыққан)
Бұл шартты түрдегі фонетикалық бөлімдерді бірінен-бірін бөліп алуға
Тілдегі дыбыстарды (фонемаларды) зерттеуде, оларды сөзбен, сөйлеммен, жалпы
Қазақ тілінің фонетикалық мәселелері түгел зерттелді дей алмаймыз.
Дыбыс туралы жалпы ұғым
Дыбыстың жасалуы. Дыбыс атаулының қандайы болса да серпінді
(сығылмалы) заттың вибрациялық қимылынан пайда болады. Тілдегі дыбыстар
Дыбыс ырғағы. Ол бір секунд ішінде дірілдің мөлшеріне
Дыбыс күші бір секунд ішіндегі дірілдің қарқынымен байланысты.
Тілдегі дыбыстар негізгі тон және көмекші тоннан тұрады.
Тілдегі дыбыстардың бір саласы тонмен байланысты: бұлар –
Дыбыстау мүшелері
Тіл дыбыстары дыбыстау мүшелері арқылы жасалады. Тіл дыбыстарын
Дыбыстау мүшелері негізгі үш топқа бөлінеді: 1) тыныс
2) тамақ ; 3) қуыс мүшелері.
Тыныс мүшелері. Тыныс мүшелерінің бастысы – өкпе. Өкпе
Өкпе, көрік секілді, бірде ауаны сыртқа теуіп (экспирация
Ауаны ішке тартқанда (дем алғанда, яғни инспирация болғанда),
Анығырақ айтқанда, ауаның кеудеге енуі өкпенің аясын кеңейтеді
Тамақ. Дауыс шымылдығы. Тамақ – кеңірдектің кеңейген жоғарғы
Тамақтың іш жағында қабаттасып қырынан жатқан екі пар
Қуыс мүшелер. Бұл мүшелерге тамақ қуысы, ауыз қуысы,
Тамақ қуысы тамақтың жоғарғы жағында, ауыз қуысының
Ауыз қуысының тілдегі дыбыстардың қай-қайсысында болса да
Мұрын қуысы арқылы кейбір үнді дауыссыздар (м, н,
Ауыз қуысындағы мүшелер. Бұл мүшелердің ең бастысы тіл.
Жылжымалы мүшелердің бірі – ерін. Дыбыстарды шығаруда үстіңгі
Кейбір дыбыстарды шығаруда тістің де қатысы бар: тіл
Таңдай арқылы да едәуір дыбыстар жасалады. Дыбыстардың жасалу
Дыбыстау мүшелерінің бір бөлегі жылжымалы келеді: олар әр
Қазақ тілі дауыстыларының кейбір өзгешеліктері
Қазақ тілі дауыстыларының өзге түркі тілдері дауыстыларынан
Қазақ тілі дауысты дыбыстар жүйесіндегі мынадай ірі өзгешеліктерді
Қазақ тілі дауысты дыбыстар жүйесінің кейбір түрік тілдерінен
Түркологиялық еңбектердің авторлары дауыстыларды жұп-жұбымен жіктеп келді. Фонемалардың
Сол сияқты ерінді мейлінше сүйірлеу арқылы пайда болатын
__________________________
а ә о
Мұндағы > белгісі ауыздың ашылу қалпын
Езу дауыстылары мен ерін дауыстыларын да осы схемаға
__________________________
и а ә
Бұл схеманың сол жағындағы топ – езу дауыстылары,
Дауыстылардың жуан –жіңішке түрде бөлінуі де шартты нәрсе.
Қазақ сөздерінің екінші буындарында о фонемасы мүлде ұшырамайды.
Қазақ тіліндегі дауысты фонемалардың бірқатары сөздің барлық жерінде
Қазақ тілі сөзінің барлық буындарында кезедсетін дауыстылар (а,
Қазақ тілі дауыссыздарының басты өзгешеліктері
Кеңес кезеңінде қазақ тілі консонантизміне кейбір өзгеріс енді.
Интервокаль позицияда келген б дыбысы ауызекі тілде сол
Жаңа графикаға дейінгі жазуларымызда ч дыбысына да арнап
Сонымен дауыссыз фонемаларды: а) дауыс қатынасына қарай,
б) айтылу жолына қарай, в) жасалу немесе айтылу
Дауыс қатысына қарай қазақ тілі дауыссыздары үш топқа
1) үнді дыбыстар, 2) ұяң дыбыстар, 3) қатаң
Үнділер: м, н, ң, р, л, (у), й;
Ұяңдар: б, д, в, г, ғ, ж, з
Қатаңдар: п, т, с, к, ф, ш, қ,
Қазіргі қазақ тіліндегі үнсіз (қатаң мен ұяң) фонемалар
Қатаң мен ұяңның дауыс қатысы жағынан айырмасын екі
Айтылу жолына қарай үнсіздердің бір тобы шұғыл, бір
Шұғыл (эксплозив) фонемалар: п, б, т, к, г,
Ызың (фрикатив) фонемалар: ф, в, с, ғ, ш,
Ызың ж фонемасының варианты ретінде қазақ тілінде африкат
Осы көрсетілген әрбір топтағы дауыссыздар өзара абсолют түрде
Альвеолар тобындағы р-ны айтқанда тіл ұшы альвеолға тиеді
Қазақ тіліндегі әрбір дауыссыз фонема буын ішіндегі дауыстының
Дауыссыз фонемалардың сөз ішінде кездесуі біркелкі емес. Сөз
а) сөздің барлық шенінде (басында да, ортасында да,
Кеңес тұсында қазақ әдебиет тіліне енген: ф, х,
б) сөз соңында кездеспейтін дауыссыздар: б, д, г,
в) сөз басында кездеспейтін дауыссыздар: ң, й.
Байырғы сөздердің бас позициясында сирек кездесетін фонемалар:
и, л, р. [1, 137-б]
Қазіргі қазақ тілінің фонетикалық жүйесі
Фонетика (грек. phônçtіkуs –дыбыстық, дауыстық) – тіл білімінің
Жалпы дыбыс болу үшін мынадай үш түрлі шарт
1) дыбыс шығаратын дене;
2) дыбыс шығаратын денені қозғалысқа келтіретін күш;
3) ауа толқырлық кеңістік.
Сөйлеу тілінің дыбыстарының пайда болуына да осындай үш
1) дыбыс шығаратын дене – сөйлеу мүшелері;
2) қозғалысқа келтіретін күш - өкпеден шығатын ауа;
3)кеңістік – тыныс мүшелері,тамақ, ауыз қуысы мүшелері.
Тіл дыбыстарының тілдік емес дыбыстардан негізгі айырмашылығы ―
1. тыныстау аппараты;
2. көмей (тамақ, желбезек) дауыс шымылдығы деп те
3. мұрын қуысы мен ауыз қуысы.
Тілдің барлығында да дыбыстар дауыстылар мен дауыссыздар деп
Физиологиялық тұрғыдан алып қарағанда дауыстыларды айту үстінде шыққан
Ал, дауыссыздарды айтқанда фонациялық ауа біріншіден, кедергіге ұшырап,
Сонымен, дауыссыз дыбыстар үнді және үнсіз (салдыр) дыбыстар
Дауыссыздар
Бұл тарауда дауыссыздардың басты ерекшеліктеріне тоқтала кетуді жөн
- дауыссыздардың жасалатын орны - ауыз және көмей
- дауыссыз қатаңдарда мүлде үн болмаса, ұяңдарда –
- дауыссыз қатаң және ұяңдардың ішкі сапасы –
- дауыссыз қатаң және ұяңдарды - көтеруге, созуға,
- дауыссыздардың үн сапасында - жаңғырық болмайды;
- дауыссыздар сөз ішінде жалқы тұрып буын құрай
Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар жүйесін мына дыбыстар
Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі
Қазақ тіліне тән дауыссыз дыбыстар дауыс қатысына және
- үн мен салдырдың қатысына қарай: қатаң, ұяң
- айтылу жолына қарай: шұғыл, ызың және діріл
- жасалу орнына қарай: ерін және тіл дауыссыз
1. Қатаң дауыссыздар
Тек салдырдан жасалған дауыссыз дыбыстарды қатаң дауыссыздар деп
2.Ұяң дауыссыздар
Үн мен салдырдың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды
3. Үнді дауыссыздар
Үн мен салдырдың қатысынан жасалып, бірақ салдырдан гөрі
- ауыз жолды: й, л, р, у;
- мұрын жолды: м, н, ң.
4. Ерін дауыссыздары
Сөйлеу мүшелері: қос еріннің түрліше қызмет атқаруы нәтижесінде
5. Тіл дауыссыздары
Сөйлеу мүшесі болып табылатын тілдің түрліше қызметі арқылы
Тіл дауыссыздары тілдің қатысына қарай үшке бөлінеді:
- тіл алды: д, ж, з, й, л,
- тіл ортасы: г, к;
- тіл арты: ғ, қ, ң.
6. Шұғыл дауыссыздар
Фонациялық ауа тербелімінің ауыз қуысында толық тосқауылға ұшырауынан
7. Ызың дауыссыздар
Фонациялық ауа тербелімінің ауыз қуысында саңылау өткелі арқылы
8. Діріл дауыссыз
Фонациялық ауа тербелімінің ауыз қуысында дыбыстау үзілісі мен
Қорытынды
Мемлекеттік ұлттық тіліміздің баршаға ортақтығы белгілі бір заңдылықтардың,
Қазақ тілі мен әдебиетіне қатысты мәселелерді жылдар бойы
Қазақ тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі сөздік қоры
Қорыта келгенде , «Тілдің дыбыстық жүйесі» атты ғылыми
Пайдаланылған әдебиет тізімі
1 - Қазақ ССР ғылым Академиясы, Тіл және
2 - http://bilimdiler.kz/gilim/1874-kazak-tili-sozderinde-ndybysynyn-koldanysy.html
3. Ә. Хасенов, «Тіл білімі», Алматы, «Санат», 2003
4. http://sozdik.kz/
28
27
