TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ........................ 3

1. НЕГІЗГІ БӨЛІМ...........................7

Ақтөбе облысына сипаттама..................7

Хром туралы жалпы сипаттама.............9

Ақтөбе облысының хроммен ластануы......................12

2. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.............16

2.1 АХҚЗ және АФЗ кәсіпорындар аумағындағы

топырақтың хроммен ластану..........................16

2.2 Хромның өсімдіктер, жануарлар және адам ағзасында

жинақталуы..................24

ҚОРЫТЫНДЫ.............................28

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.......................29

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 29 бет
Пәні: Соңғы қосылған курстық жұмыстар

-----------------------------------------------------------------------------------

КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ........................ 3

1. НЕГІЗГІ БӨЛІМ...........................7

Ақтөбе облысына сипаттама..................7

Хром туралы жалпы сипаттама.............9

Ақтөбе облысының хроммен ластануы......................12

2. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ.............16

2.1 АХҚЗ және АФЗ кәсіпорындар аумағындағы

топырақтың хроммен ластану..........................16

2.2 Хромның өсімдіктер, жануарлар және адам ағзасында

жинақталуы..................24

ҚОРЫТЫНДЫ.............................28

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.......................29

КІРІСПЕ

Ақтөбе облысының атмосфералық ауа бассейні ластанып барады. Өткен жылы
Ақтөбеде автокөліктерден шығатын зиянды заттар көлемінің күрт өсуі қоршаған
Ақтөбе – Қазақстандағы ауасы ең лас бес қаланың ішінен
Курстық жұмыс Ақтөбе қаласының қоршаған ортасының хроммен ластануын экологиялық
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасының экологиялық проблемасы күрделі регионға Ақтөбе
Негізгі ластаушы заттардың әсерін зерттеу кезінде оның химияльқ-физикалық қасиеттеріне
Курстық жұмыстың мақсаты: Тұрғындар денсаулығына хроммен ластанудың экологиялық заңдылықтарын
Ақтөбе қаласы өңірінің ластаушы мекемелерден шығарылатын ластандырғыш мөлшерінің динамикасын
ластану деңгейіне климат факторларының әсерін анықтау;

ауада, жер бетінде және жерасты суларында, топырақта, жабайы өсімдіктерде,
хромның әртүрлі ағзаларда аккуммуляциялануың корреляциялық байланыс арқылы көрсету;

модельдің мәліметтер қорын жабдықтау үшін қала тұрғындарының, денсаулығына сараптама
жинақталған параметрлер жәрдемімен қала тұрғындарының денсаулығына математикалық модельдеу арқылы
Жұмыс барысында Ақтөбе облысының жасанды биогеохимиялық провинция жағдайларында экожүйенің
Экожүйенің компоненттерінде хромның жинақталуының тұрғындар денсаулығымен байланысы табылған.

Ластанудың тұрғындар денсаулығына әсер етуін болжаудың математикалық тәсілін пайдаланып
Жұмыстың практикалық кұндылығы:

Ақпараттық жабдықтау мақсатында қоршаған ортаны басқарудың автоматтындырылған жүйесін жасау
тұрғындарды және қоршаған ортаны қорғау атқару органдарының-қаланың табиғи ортасының
Қоршаған ортаның жағдайы туралы және табиғат қорғау технологиялары туралы
ақпараттық жүйедегі ағымдарын реттеп және алғашқы мәліметтер мен жүйенің
Қорғауға шығарылатын мәселелер:

Өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы заттар хром және т.б. адам
Ұзақ уақыт бойы өнеркәсіп орындарынан шығатын ластаушы зат-тардың табиғи
Өсімдіктер мен жануарлар организмдерінде де корреляциялық байланыс арқылы тәуелділігін
Урбанизацияланған территорияларда тұрғындар денсаулығын бағалау үшін объективті ақпараттар жинау
Медико-экологиялық ситуацияны модельдеу мен болжау үшін тұр-ғындар денсаулығының экологиялық
Зерттеу объектілері мен әдістері.

Тәжірибе жүргізу үшін ластау көзінен әртүрлі қашықтықта (1; 5;
Топырақтағы және өсімдіктердегі ауыр металдарды анықтау фото-электроколориметрикалық әдіспен жүргізілді.
Хромның анықталу шегі оның 100горганда 0,1мг дейін болуы есептеледі.

Хромды мөлшерлік анықтау фотоэлектроколориметрикалық әдіспен жүргізіледі. Хром комплексі ифенилкарбазидпен
Минерализаттағы хром мөлшерін анықтау кезінде пипеткамен 1 мл минерализатты
Тұнбадағы хромды анықтау үшін 1-4г персульфат аммоний жұмсалады. Тұнба
1. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Ақтөбе облысына сипаттама

Ақтөбе облысы – Қазақстандағы ірі өнеркәсіп және ауылшаруашылығы өңірі,
Облыстың әкімшілік қатынастары 12 ауданға бөлінген, олардың құрамына Ақтөбе,
Қоршаған табиғи ортадағы қазіргі маңызды мәселелердің бірі, бұл геоэкологиялық
Біз қарастырғалы отырған Ақтөбе облысы Қазақстан Республикасының батыс аймағында,
Физикалық- географиялық орналасуы жағынан Ақтөбе облысы Оңтүстік Орал тауының
Ақтөбе облысының ландшафттарын антропогендік әрекет ету дәрежелеріне қарай мынандай
Табиғи күйіне жақын ландшафттар, территорияның оңтүстік аймақтарын және шығыстағы
Аздап өзгерген ландшафттар (көбіне фаунасы мен өсімдіктердің сипаты жағынан)
Бүлінген ландшафттарға (көбіне өсімдігі мен топырағының сипаты жағынан) далалы,
Антропогендік факторлардың әсерін және табиғи ресурстардың құлдырап, нашарлау деградациясын
Алдын — ала құрылған табиғи аудандастыру схемасы табиғи ортаның
Ақтөбе облысы бойынша жасалынған геоэкологиялық картаның негізінде территорияда, деградациялық
Хром туралы жалпы сипаттама

Хром ең алғаш рет адамзат баласына 1798 жылы мәлім
Дүниежүзіндегі хромның негізгі минералды-шикізаттық қоры Қазақстан, Зимбабве және Оңтүстік
Хромның қоры жөнiнен Қазақстан (430 млн. тонна) дүниежүзiнде ОАР-ға
Осы ретте «Казхром» трансұлттық компаниясы жоғары көміртек феррохром шығару
Қазақстанда хром ұзақ жылдар бойы өндіріліп, өндірістік қалдық феррохром
Қазақстанда жоғары көміртекті феррохром, ферросилиций, ферросилихром, ферросиикомарганец кең көлемде
Ақтөбе облысының хроммен ластануы

Ақтөбе қаласы Орал тауларының теңіз деңгейінен биіктігі 217-213 м.
Қала климаты шұғыл континенеталды. Абсолютті минимум температуралы-34°С, ал абсолютті
Ақтөбе қаласының атмосфералық ауасының ластануы шығарылып тұрған зиянды заттар
Кесте 1-1992-1997 жылдар аралығында Ақтөбе қаласында бақыланған ауа райы
Жылдар 1992 1993 1994 1995 1996 1997

Жер беті инверсиялардың қайталануы 40% 35% 36,2% 36,6% 75%
Көтеріңкі инверсиялардың қайталануы 30% 36% 37,2% 26% 42% 40%

Жыл жылдамдықтарының қайталануы 46% 38% 49,5% 56% 65% 43%

Тұмандардың қайталануы 0,8% 0,2% 0,4% 0,7% 0,5% 0,7%

Жауын-шашынды күндер саны 183 215 115 148 119 193

Ақтөбе ферроқорытпа зауыты қаланың байырғы (60 жыл) және қалыптасқан
№5 цех-дайын өнім қоймасы болып табылады. Мұнда қорытпаларды бөлшектеу
Феррохром зауыты бес топқа біріктірілетін зиянды заттардың 29 түрін
Кәсіпорын балансында Елек өзенінің оң жағасында орналасқан жер асты
Жер астын және жер үсті суларын хром және оның
Облыстың атмосфера қабатын ластаушы көздер Ақтөбе қаласында, сондай-ақ Темір,
Ақтөбе қаласындағы атмосфераны ластаушы көздер «Ақтөбе хром қосындылар зауыты»
«Ақтөбе хром қосындылар зауыты» акционерлік қоғамы атмосфералық ауаның —
Қаланың атмосфералық ауа сапасы соңғы жылдары нашарлап кетті. 2008
Ырғыз, Шалқар аудандары Арал экологиялық апат аймағына жақын орналасқан.
Атмосфераның қатты ластануы, әсіресе Ақтөбе қаласында және ірі өндіріс
Ақтөбе қаласының ауасын ластайтын зиянды заттардың 49% — ын
Қазіргі уақытта Ақтөбе облысы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын 172
Елек — Ақтөбе облысындағы ластанған өзеннің бірі. Ластанған заттар
Ластаушы көздер «АХҚЗ» АҚ — ның көне шламды бөгендері
Елек өзенін бормен ластауын тоқтату — алдағы міндеттің бірі.
Ақтөбе каласындағы қатты тұрмыстық қалдықтар полигонын пайдалану 1987 жылдан
Қазіргі уақытта полигон қалдыктарға толық, бірақ қалдықтарды полигонға тасу
Елек өзеніне ерекше әсер ететін 3 негізгі суды пайдаланушыларды
- «Ақбұлақ» ОАҚ
- «АХҚЗ» АҚ жерасты суы арқылы өзеннің 12 кв.км
- «Ақтөбе ЖЭО» АҚ. 4-кесте Ақтөбе қаласы бойынша ағыстың
2008 ж. Ақтөбе қаласындағы тұрмыстық қалдықтар полигонының жаңа
Елек өзенінің бормен ластануы Ақтөбе химия зауытының (1941) іске
«Казводоканалпроект» институтының мәлімдеуінше, жер асты горизонтында 890 тонна бор
Қазіргі уақытта өзен алабының жер асты суының ластану ареалы
Ақтөбе гидрометеорологиялық орталығының мәлімдеуінше, 2009 жылдың қаңтарында Елек өзеңінің
Бордың санитарлы — уландырғыш 2 класс көрсеткішіне сай келуі
Елек өзенінің бормен ластануы ҚР — ның жоғары органдарының
Хром қосындылары зауыты өзінің жұмысын 1957 жылдан бастады. Зауытқа
Жер үсті және жер асты суын алты валентті хроммен
Елек өзенінің ластануы тек Ақтөбе қаласына ғана емес, Жайық
Елек өзенің ластаушы заттар хром, бор, фенол, фтор, мұнай
Елек суындағы бор концентрациясы орнынан сынауға алуға байланысты ауытқып
Еліміздегі табиғи байлықтарды өндіріске қатыстыруға, өнеркәсіп орындарын қарқынды дамытуға
Қазіргі кезде экологиялық жағдайлардың шиеленісуі халықтың әлеуметтік хал-ахуалына, ауылдағы
Облыстың атмосфера қабатын ластаушы көздер Ақтөбе қаласында, сондай-ақ Темір,
Қазіргі уақытта полигон қалдыктарға толық, бірақ қалдықтарды полигонға тасу
2. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

2.1 АХҚЗ және АФЗ кәсіпорындар аумағындағы топырақтың ластану

Ақтөбе облысы- Қазақстанның ең ірі өндірісі де, ауыл
Ақтөбе облысы минералды – шикізат базасы болып табылады. Оның
Төменгі 1-ші кестеде хром элементінің табиғатта таралуы келтірілген:

Литосфераның гранит қабаты

Әлемдік мұхитта Жануар ағзасында

Педосфераның органикалық қабатында

Еріген күйде Өлі органикалық заттар

278800 2,27

0,0072

0,0044

0,005

Қазіргі кезде бұл өңірдің топырақтарының хроммен қатар, ауыр металлдармен
Ақтөбе облысы дала зонасында орналасқан, осы зонаға тән топырақтар
Ақтөбе облысы бойынша хроммен жұмыс жасайтын негізгі екі өндіріс
«Қазхром» компаниясының негізгі жұмысы хром рудаларын өндіру және әрі
Феррохромдарды өндіру бойынша әлемде үшінші орынға ие (Samansor және
Компания жұмысы салдарынан қоршаған ортаға елуден аса ластаушы заттар
Кесте – 2 Ластаушы заттардың шыққан мөлшері ,
Жылдар 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Барлығы

44,6 23,2 65,8 80,2 92 116,7 129,2 67,2

Өлшенген заттар

6,14 3,2 7,31 6,23 9,55 6,5 10,4 4,2

Күкіртті ангидрит 9,61 5 7,22 4,77 48,1 99,05 65,3
Азот қышқылдары 15,65 8,13 9,7 4,3 5,1 7,01 8,73
Басқалар

13,2 6,88 41,57 21,96 29,06 54,14 45,47 28,6

Кесте - 3 Атмосфераға шығатын ластаушы
Көрсеткіштер, тонна

Уақыт

01.01.2006 01.01.2007 01.01.2008 01.01.2009

Барлық шығындар 23744,6 24106,588 26059,295 13924,839

Қатты ФШ 12891,3 11896,39 10555,507 7388,191

ШРМ 6941,3

Газ тәрізділер 10853,2 12148,842 15501,085 6504,7382

Күкірт ангидрид ФШ 5282,4 5380,866 3912,392 1426,19

ШРМ 6939,9

Күкірт сутек ФШ 22,5 18,265 25,605 2,511

ШРМ 22,7

Көміртек оксиді ФШ 3795,4 4772,43 9542,562 4469,151

ШРМ 4310,5

Азот оксиді ФШ 1741,3 1853,57 1853,361 596

ШРМ 2262,3

Басқалары

11,2 203,067

169,868 42,321

Ферроқорытпаларын дайындау өнеркәсібі зиянды және қоршаған ортаны ластаушылардың бірі
Хром қосындылары зауыты Ақтөбе қаласының солтүстік шығысында орналасқан. Зауыттың
Егер 1983 жылдан бастап қарасақ, шаңның орташа концентрациясы 0,1-0,2
Ақтөбе хром қосындылары зауытының атмосфераға шығарылған 6 валентті хромды
1990 жылы №1 монохромат өндірісі цехынан 1,5091 тжыл, №2
№7 қорғасын – молибден цехынан -0,924 тжыл мөлшерінде алтывалентті
Осы деректер Ақтөбе қаласының ауа бассейнінде экологиялық өте қолайсыз
Кесте 2- АХҚЗ бойынша 1990-1998 жылдарда атмосфераға алтывалентті хромның
Жылдар Цехтар номері Атмосфераға шығарылған хром, тжыл

1990 №1,2,3,4,5,6 8,9

1991 №2 7,07

1992 №1,2,3,4,5,6,7 6,60

1993 №1,2,3,4,5,6,7 4,03

1994 №2,3,4,5,6,7 4,38

1995 №2,3,4,5,6,7 4,22

1996 №2,3,4,5,6,7 4,29

1997 №2,3,4,5,6,7 4,33

1998 №1,2,3,4,5,6 5,09

1982-1989 жылдар арлығында Елек өзенін ластаушы заттардың приориттеттілері хром
Қаралып отырған 1982-1988 жылдардағы кезеңдерде оның орташа жылдық мәні
Кесте 3- Көктемгі су тасқыны кезінде Елек өзеніне хромның
Бақылау нүктесі Ағыс, тонна

Қарғалы өзенінің саласынан төмен 2,8

Жылу электроцентральі 9,6

Георгиевка селосы 11,2

Берілген көрсеткіштер жылу электроцентралінен төменірек жерде хром ағынының күрт
Егер бұл бөліктегі хром ағынының көбеюі екі процесс арқылы
Кесте 4- әртүлі жылдары жеке скважиналарда хром мөлшерінің өсуі

Скв№ Хром концентрациясы, мгдм³

1972ж 1988-89ж.ж 1990ж

774 0 16,87 20,8

784 0 3,5 3,5

1078 0 1,6 10,4

1069 0,01 1,0 0,7

1071 0,54 0,7 0,75

590 0 3,9 1,1

Өзенге жақын зонада, Елекке жақын сол жақ жағалауда су
Оң жақ жағалау АФЗ-ның су жинағыш нүктесінің ластануын бақылыайтын
Төмендегі кестеден осы он жыл уақыт аралығында алтывалентті хромның
Кесте 5- 1991-2000 жылдар аралығындағы ГМО деректері бойынша Елек
Жылы 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Мөлшері 0,125 0,141 0,151 0,096 0,252 0,303 0,368 0,328
ШМК (есе) 6,3 7,1 7,6 4,8 12,6 15,2 18,4
Осы бөлімде өнеркәсіп қалдықтарының топраққа келіп түсу жолдары, оның
Көбіне ауыр металдардың фонды және қалыпты құрамдарының мөлшері жөнінде
Топырақтағы ауыр металдарын мөлшерін анықтау бағытында жүргізілген зерттеу бойынша
Оны екі тірек геохимиялық профильдерінің: біреуі-ластаушы заттардан 10 км
Сынамалары сулы горизонттың төменгі жағынан алынған, сондықтан топырақтың осы
Кесте 6 – топырақ қабатының әртүрлі тереңдіктеріндегі хромның 10
Сынама интер-валы Х профиль
Скважиналар

1 2 3 4 5 6 7 8 9
0-10 см 50 см 1м ақырғы скваж. 20 12
Көптеген зерттеулер көрсеткендей, топырақтың ауыр металдармен техногенді ластауының сапалық
7-кесте Ақтөбе қаласы төңірегіндегі ауыр металдардың топырақтағы құрамы (мкгг)

Сынама Бағыты Қашықтығы
1 С-Б 1,0 0,95 13 32 7,5 7,3

2 С-Б 2,0 0,30 6,0 29 5,7 6,2

3 С-Б 3,0 0,60 7,3 25 5,8 6,4

4 С-Б 5,0 0,10 1,2, 2,1 3,1 3,0

5 С-Б 7,0 0,10 0,58 0,7 1,9 0,9

6 С-Б 10,0 0,21 1,4 0,7 1,6 0,2

1 0 1,5 0,4 4,1 2,3 3,8 4,6

2 0 2,0 0,2 9,9 1,2 2,6 1,9

3 0 3,5 0,1 7,5 0,7 1,6 1,9

4 0 5,0 0,1 3,5 1,9 3,9 4,7

5 0 10 0,1 2,4 1,5 3,2 1,2

1994-1996 жылдар аралығында қар қабатының ластануын зерттеу үшін іріктемелерді
Сынамалар алу үшін нүктелерді белгілеу топонегіз бойынша 110000 масштаппен
Мониторингалды зерттеулер (1994) қар қабатының ластануының бастапқы мониторингі (1995
қар қабатының суда ерігіш алтывалентті және үшвалентті хроммен ластануы
хромның максимум концентрациясы қар қабатының шаңды жүктемесінде, қар суында
Хромның 7,2 мгдм² дейінгі жоғары концентрациядағы қосымша участогы (
Дөң кен байыту комбинаты Ақтөбе облысының Хромтау ауданында
Дөң кен байыту комбинатының құрамына «Донской» ашық кен жұмыстарының
Жұмыс барысында қоршаған орта құрамдас бөліктерінің соның ішінде топырақ
Дөң кен байыту комбинаты орналасқан аймақтарда қою сарғылт
Ақтөбе қаласындағы Ақтөбе ферро қорытпа зауытынан шығарылып жатқан
Дөң кен байыту комбинатының кәсіпорнына жақын жатқан аймақтардың қазіргі
2.2 Хромның өсімдіктер, жануарлар және адам ағзасында жинақталуы

Табиғи ортада өнеркәсіптік ластаушылардың артық мөлшерде болуы (оның ішінде
Ақтөбе қаласының айналасында әртүрлі бағытта және әртүрлі қашықтықта өскен
Табиғи обьектілердегі өнеркәсіп орындарынана бөлініп шығатын ауыр металдардың ластану
Кесте 8- Ақтөбе қаласы төңірегіндегі өсімдіктердегі ауыр металдар құрамы
Сынама өсімдік Бағы-ты Қашық-тығы Цинк Ни-кель Мыс Хром Қор-ғасын

1 Жусан астық тұқымдастар С-Б С-Б 1,0
2 Жусан астық тұқымдастар С-Б 3,0
3 Жусан астық тұқымдастар С-Б 5,0
4 Жусан астық тұқымдастар С-Б 7,0
5 Жусан астық тұқымдастар С-Б 10,0 6,8 6,1
Осы графиктерден кейбір ауыр металдың мөлшері қашықтыққа байланысты көп
Ақтөбе қаласының сотүстік – батыс аймағының және оған
АФЗ – дан солтүстік бағытта 6-8 км қашықтықта,
Зерттелетін топырақтардағы хром мөлшері 0,89 + 0,09
Кесте 9-кейбір көкністердегі хром мөлшері (мг
Көкөністер Фон Мөлшері Жиналуы

1.Қызанақ
1.Баклажан ˝Алмаз˝ 0,05 0,235±0,06 4,7

3.Бұрыш
4.Сәбіз ˝Нантская˝ 0,,01 0,062±0,007 6,2

5.Қызылша ˝Бордо˝ 0,028 0,15±0,039 5,3

6.Капуста ˝Амагер˝ 0,042 0,26±0,014 6,2

7.Картофель ˝Ульяновский˝ 0,018 0,072±0,009 4,0

8.Қарбыз ˝Астраханский˝ 0,02 0,024±0,001 1,2

1гектар алқаптағы хром мөлшері, басқа да кез-келген зат сияқты
Ζ=Μ·ΠС·А,
Мұндағы Ζ= зат қоры (тга); М-топырақ қабатының қалыңдығы (см);
Зерттелген топырақтарда Ζ=20 х 1,52 х0,089 =2,77 т (2700кг
Хромның өсімдіктерде жиналуы , біздің ойымызша , топырақтағы гумус
Осы бөлімде сонымен қатар Ақтөбе қаласының солтүстік-батыс бағытында орналасқан
1994 және 1995 жылдары жаз айларында , атап айтқанда,
Кесте 10 -˝ Елек ˝ елді мекенінің жерінде өсетін
Хром мөлшері мгкг Сынамалар алынған уақыты, айлар Корр. Коэфф,г

1994жыл

Өсімдіктердегі 0,065 0,065 0,05 0,15

Еттегі 0,19 0,17 0,17 0,19 7,8

Сүттегі 0,03 0,02 0,025 0,03 0,4

1995 жыл

Өсімдіктердегі 0,05 0,05 0,04 0,015

Еттегі 0,18 0,19 0,18 0,20 8,0

Сүттегі 0,03 0,03 0,02 0,03 1,0

Осы көрсеткіштер нәтижелері бойынша мына төмендегідей тұжырым жасады.

Хромның топыраққа келіп түсуі яғни ауамен, сумен концентрациялануы жылдан-жылға
ҚОРЫТЫНДЫ

Ақтөбе – Қазақстандағы ауасы ең лас бес қаланың ішінен
Атмосфераның қатты ластануы, әсіресе Ақтөбе қаласында және ірі өндіріс
Ақтөбе қаласының ауасын ластайтын зиянды заттардың 49% — ын
Қазіргі уақытта Ақтөбе облысы бойынша атмосфералық ауаны ластайтын 172
Елек өзенің ластаушы заттар хром, бор, фенол, фтор, мұнай
Қазіргі кезде бұл өңірдің топырақтарының хроммен қатар, ауыр металлдармен
Ақтөбе облысы дала зонасында орналасқан, осы зонаға тән топырақтар
Ақтөбе облысы бойынша хроммен жұмыс жасайтын негізгі екі өндіріс
Табиғи ортада өнеркәсіптік ластаушылардың артық мөлшерде болуы (оның ішінде
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Вернадский В.И. Химическоестроение биосферы и ее окружения.-М.,1987

Голуб А.А., Струкова Е.Б. Экономика природных ресурсов.- М.1999

Сагимбаев Г.К. Экология и экономика. А.,1997

Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология М.,1998

Тонкопий М.С. Экономика природопользования. А.,1998

Экология и безопасность жизнедеятельности (под ред. Проф. Л.А. Муравья)
Давитая Ф.Ф. Влияние антропогенных факторов на атмосферу и климат
Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. Л.,1979

Журнал «Человек и природа» №1-1983, №3-1985, №7-1986, №10-1987

Ақтөбе облысының энциклопедиясы. Ақтөбе.2002.

Агроклиматические ресурсы Актюбинской области. Ленинград. 1994.

«Информационный экологический бюллетень» журнал. 2008.

Климахин Н.А., Немальцева Р.А. «Некаторые итоги и ближайшие задачи
Дөң байыту зауытының Шектік рауалы тасталымдары проектісі. 2008.

Ақтебе хром қосылыстары зауытының ҚОӘБ. 2007.

«Казхром» компаниясының ҚОӘБ. 2008.

Қазақстан Республикасының табиғаты туралы энциклопедия, V- том

Байтақ Дала. Ақтөбе облысының туристік журналы.

Ботаническая география Средней Азии и Казахстана. - С-П, 2003.

Гвоздецкий Н.А., Николаев В.А. Казахстан. М. Изд-во «Мысль», 1971.
2