Деликтті міндеттердің шет елдік доктринасы мен практикасы
Деликтті жүзеге асыру орнының заңы әлі күнге дейін көптеген заманауи мемлекеттердің (ФРГ, Полша, Италия және т.б.) құқығындағы жетекші коллизиялық бастама болып табылады. Француздық құқықта азаматтық-құқықтық жауапкершілікті талдау (Заңның міндеттілігі Франция территориясындағы барлық тұлғалардың «әл ауқаттылығы мен қауіпсіздігі») қолданылады. Міндетті құқықтың жалпы қабылданған теориясының бастамасы – деликтті міндеттер деликвент кінәсіна тәуелсіз түрде пайда болады және құқық бұзушылық болған жрдің заңына байланысты болады (Швеция, Австрия, Қытай).
Көптеген мемлекеттердің заңында және практикасында бірнеге коллизиялық бастамалардың қиылысуымен қолданады: жақтардың жеке заңы (оның сәйкес келуі жағдайында); зиянды әрекет жасалған орынның заңы немесе зиянды нәтиженің шығуы; сот заңы, яғни шектеулі автономды рөлді қолданудың мүмкіндігі (Швейцария, Польша). Екі мемлекет те өте тығыз байланысты кездегі заңды қолдану да кеңінен қаралған (Австрия). Барлық құқық жүйесіндегі жалпы ережелер – жергілікті заң бойынша заңға қарсы деп танылмаған әрекет немесе әрекетсіздігі үшін жауапкершілікті алуға болмайды (Ұлыбритания, Франция, ФРГ).
АҚШ құқығында «жүре пайда болған құқық»теориясы жетекші болып табылады, ол деликті болған орында пайда болады, кез келген орында мәжбүрлі түрде орындалуы мүмкін. Америкалық соттың практикасына ағылшындардың прецендентті құқығының әсері көп.
Азаматтық құқық бұзушылық туралы мәселелерде ағылшын құқығы қазіргі күнге дейін әрқайсысы деликтінің белгілі бір түріне ғана арналған типтік талаптардың жиынын көрсетеді. Талаптарды қанағаттандыру үшін талаптанушы оның арызы ағылшын заңындағы белгілі бір азаматық құқық бұзушылықтың біреуіне сай келетінін дәлелдеу керек; талап «иеленудің бұзылысы», «салақтық», «қолданудың бұзылысы», және т.б. категорияларының біреуіне жатуы тиіс.
Ағылшын құқығында әлі күнге дейін құқық бұзушылықтардан талаптарды архаикалық типизациялау кең таралған, олай болса, сот заңы мен деликті болған орынның заңы арасындағы «төңкерілген» қатынас жетекші орынға ие: сот заңын жетекші қолдану, құқық бұзушылықтың шектеулі әсері. Ағылшын соттары шекарадан тыс болған деликтілерді сол мемлекеттің заңымен емес, ағылшын заңымен қарайды. Ешқандай талап Ұлыбритания құқығында ешқандай талап оның орындалу орнынның заңы бойынша заңға қарсы деп саналса, ол Англия территориясында оның жүзеге асырылғаны үшін ешқандай талап құруға құқықтық негіз салмайды.
Қазіргі кезде ағылшын соты сонда да белгілі бір деңгейде құқық бұзушылық жүзеге асырылған орынның заңын да ескереді: деликтіден талап үшін жауап беруші құқық бұзушылық болған мемлекет территориясының заңында заңға сай немесе «кешіруге болатын» әрекет деп танылса қорғалуы мүмкін. Мұндай қарсылық сот назарына алынуы тиіс. Ағылшын құқығында преценденттердің жаңа интерпретациясы пайда болды: негізгі заң ретінде деликті орын алған жеодің заңы алынады, дегенмен зиянды өтеу көлемі ағылшын заңында көрсетілген өлшемнен аспауы тиіс.
Деликті орын алған жерді анықтау мәселесі белгілі бір күрделілігімен ерекшеленеді: нені нақты деликті орын алған жер деп санауға болады – құқыққа қарсы әрекет тікелей жүзеге асырылған орын ба, әлде зиянды әрекет орын алған жер ма? Көптеген заманауи құқықтық жүйелердің тенденциясы – деликті орын алған жер мен деликтінің зиянды нәтижесі пайда болған жердің каммулятивті заңын қолдану болып табылады.
