Құқықтық мемлекеттің мақсаты, қасиеті, принципі
Құқықтық мемлекет – саяси ұйымның билігі, адамның, азаматтың құқығын, бостандығын толық қамтамасыз етуге жағдайлар жасайды және мемлекеттік билікті құқықтың негізінде өз пайдасына пайдалануға мүмкіндік берілмейді. Құқықтық мемлекетті басқаша түсіндерсек, ол жеке тұлға мен қоғамның құқықтары мен бостандықтарының құқықтық қорғалуын өзінің негізгі мақсаты етіп қойған мемлекетті айтады. Бұл мемлекет өз мақсатын орындауда төмендегідей қағидаттарға сүйенеді:
а) құқықтың басымдылығы;
б) адам мен азаматтың құқықтық қорғалуы;
в) мемлекеттік биліктің бөлінуі;
г) заң үстемдігі;
д) құқық пен заңның тұтастығы;
е) мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы;
ж) азаматтық қоғамның орнауы;
з) қоғамның құқықтық мәдениетінің жоғары болып, оның құқықтық санасы деңгейінің өсуі;
и) соттардың тәуелсіздігі;
к) антимонополиялық құрылымдардың тұрақты түрде қызмет істеуі.
Құқықтық мемлекетте барлық субъектілер өз әрекеттері бойынша жауапты және құқықтық теңдікті сақтай отырып құрылуы тиіс. Сондықтан құқықтық мемлекетте субъектілердің әрекет ету қағидаттары төмендегідей болады:
а) «Заңда тікелей көрсетілген әрекеттерге ғана рұқсат берілген» қағидат мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғаларға ғана қатысты болып келеді.
б) Құқық субъектілерінің қайсысына болсын атап-атап көрсеткенде азаматтар, заңды тұлғалар мен басқалай да шаруашылық субъектілеріне қатысты «заңмен тікелей тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етілген» қағидаты басшылыққа алынады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын ең толық түрде қамтамасыз етудің тиісті жағдайларын жасау, сондай-ақ билікті асыра пайдалануға, оның диктатураға, деспотияға айналып кетуіне жол бермеу үшін мемлекеттік билікті құқық арқылы шектеп отыру – құқықтық мемлекеттің мақсаты болып табылады.
Елдегі атқарылатын барлық істер мен әрекеттерді орындауда заң мен құқыққа жүгінетін қиялдағы мемлекет, құқықтық мемлекет идеясы ежелден бері бар екендігін Платон «заңдар» деген диологындағы: «Заңы пәрменсіз және оның өзі әлдебіреудің билігінде кеткен мемлекетің жуық арада күйрейтініне сенімім кәміл. Ал, заңы — әміршілердің билеушісіне айналған және олар заңның құлы болған мемлекет есен-сау болады және ондай мемлекетке игіліктердің қандайын болса да құдайдың үйіп-төгері айдан анық деп есептеймін», — деп түйіндегенінен пайымдаймыз.
Құқықтық мемлекетің негізгі қасиеттеріне мыналар жатады:
а) адамның және азаматтың құқығы мен бостандығын мойындау және қорғау;
ә) құқықтық заңның жоғарылығы (үстемдігі);
б) егеменді мемлекеттік биліктің бөліну принципі негізінде ұйымдасуы және қызметі.
Құқықтық мемлекеттің негізгі екі принципі бар:
1) адамның және азаматтың құқығын, бостандығын толық түрде қамтамасыз ету, жеке адамдарға құқықтық ынталандыру режимін жасау (әлеуметтік, мазмұнды жақтары);
2) құқықтың көмегімен, мемлекеттік билікті біртіндеп байланыстыру, мемлекеттік бөлімдер үшін құқықтық тежеу режимін құру (формальды – заң жағы);
Бірінші принцип — Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабында мынандай сөздермен бекіген: «Құқықтық мемлекет өзінің тағайындалған қызметін» біртіндеп орындауға міндетті — әрбір азаматтың жеке – басының жан-жақты даму мүмкіншілігіне кепіл беруі қажет.
Екінші негізгі принциптің жүзеге асырылуы мынадай жолдарды пайдалану арқылы жүргізіледі:
— билікті заң шығару, атқару және сот органдарына бөлу, мақсаты теріс пайдалануға жол бермеу;
— федерализм, көлденең бөлінген билікті, тағы да жоғарыдан төмен бөлу арқылы толықтыру жүргізеді;
— заңның үстемдігі (барлық конституциялық талаптарды қатаң сақтау арқылы жоғарғы билік органымен қабылданған заң, атқарушы билікпен өзгертілуге не жойылуға жатпайды);
— мемлекет пен жеке адамның екі жаққа бірдей жауапкершілігі; жоғарыдағы көрсетілген басқа, әртүрлі деңгейде оларға жағдайлар жасайтын принциптерді бөліп айтуға болады. Оған: қоғамдағы жоғарғы деңгейдегі құқықтық сана және құқықтық мәдениет азаматтық қоғамның болуы және барлық құқық субъектілерінің жағынан заңдардың орындалуына бақылау жүргізуді ұйымдстыру кіреді.
