Азаматтардың меншік құқығының субъектілер
Меншік құқығының субъектісі жеке тұлға болып табылады. Бірақ, ол жалданған жұмысшы, жеке кәсіпкер, заңды тұлғаның кәсіпкер – құрылтайшысы қатысушы түрінде, яғни әрқилы рөлдерде көріне береді. Азамат өзінің үлесін қосу арқылы мемлекеттік емес заңды тұлғаны қалыптастырады. Азаматтар ғана толық серіктестіктің қатысушылары және сенім серіктестігіндегі толық серіктер бола алады (АК-тың 58-бабы, 3-тармағы). Азамат меншік иесі ретінде көбіне көп жеке кәсіпкердің рөлінде болады.
Заң жеке кәсіпкерліктікті жеке және бірлескен кәсіпкерлікке бөледі. Жеке кәсіпкерлік бір адамның меншік иелігіндегі мүліктің дербес базасына енгізіледі, сондай-ақ ол оған заң бойынша пайдалануға, билік етуге құқылы.
Бірлескен кәсіпкерлік бір топ адамның ортақ меншігіндегі мүліктерден құралады, демек әрқайсысы өзінің үлесін ортаға салады, сондай-ақ олар сол мүлікті бірлесіп пайдалану, билік ету құқықтарына ие болады.
«Жеке кәсіпкерлік туралы» заңның 9-10 баптарына сәйкес, егер азамат өз мүлкін айналымға салатын болса, онда меншік иесі ретінде жеке кәсіпкердің меншігі екі жағдайда болуы мүмкін:
А) кәсіпті тіркеуді талап етуді;
Ә) кәсіппен тіркеусіз шұғылдана беру.
Заң азамат – кәсіпкердің тіркеуге байланысты қызметін нақты анықтайды. Жалдамалы қызметкерлердің еңбегін тұрақты пайдаланатын кәсіпкерлер, кәсіпкерлік қызметтен түсетін жылдық жиынтық табысы Қазақстан Республикасының, заң актілерінде көрсетілген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыс мөлшерінен асатын жеке кәсіпкерлік міндетті түрде мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс. Осы аталған жеке кәсіпкерлер тіркеуден өтпесе, оның қызметіне тыйым салынады.
Заңды тұлға құрмай –ақ кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырушы азаматтар мемлекеттік тіркеуден өзі барып өтуі тиіс және жеке кәсіпкер ретінде ол тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық органында есепке тұруы қажет. Азаматтық кодекстің 19-бабы бойынша олардың мемлекеттік тіркеуді өз бетімен жасауына рұқсат етілмейді. («Жеке кәсіпкерлік туралы» заңның 9-бабы). Мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беру кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға құрмай-ақ жүзеге асыратын азаматты жекелеу тәсілі болып табылады. Егер жеке кәсіпкер лицензиялауға тиісті қызметті жүзеге асырса, оның осындай қызметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензиясының болуы міндетті. Лицензия «лицензиялау туралы» заңда белгіленген тәртіппен беріледі.
Жеке кәсіпкер жалдамалы еңбекті пайдаланып, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқылы. Ол бұл ретте өзінің жұмысшыларымен еңбек шартын немесе жалға беру шартын жасайды. Бұл орайда қолданылып жүрген заңдарға сәйкес азаматқа оның еңбегі арқылы түскен табыстың бір бөлігі тиесілі болады. Азамат меншік иесінің келісімімен өзі жалданып істейтін серіктестікке салық сала алады, сөйтіп, бұл серіктестіктің тапқан табысын салған салымының көлеміне орай алады. Еңбек шарты бойынша жалданған жұмыскерге еңбек заңының нормалары қолданылады.
Заң жеке кәсіпкердің өз атынан кәсіпкерлік қызметпен айналысатындығын, құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асыратындығын бекітеді. Сөйтіп, азамат өзінің кәсіпкерлік қызметіне байланысты мәмілелер жасаған кезде, егер мәміле жасау жағдайның өзінен анық туындамаса, өзінің жеке кәсіпкер ретінде әрекет жасайтындығын көрсетуі тиіс. Мұндай көрсетудің болмауы жеке кәсіпкерді тәуекел етуден және жеке кәсіпкердің өз міндеттемелері бойынша жауаптылығынан босатпайды («жеке кәсіпкерлік туралы» заңның 25-бабы).
Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялык заң күші бар 1995 жылы 18-желтоксанда қабылданған «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Жарлығының 9-бабы 8-тармағына сәйкес Үкімет мемлекеттік меншікті баскаруды ұйымдастырады, оны пайдалану жөніндегі шараларды жасап әрі жүзеге асырады, Қазақстан Республика-сы аумағында мемлекеттік меншіктің құқығын қорғауды кам-тамасыз етеді. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы Үкіметіне мемлекеттік меншік құқығының субъектісі ретіндегі міндеті жүктелген. Демек, Үкімет мемлекеттік мүлікке катысты кез келген әрекетті жасай алады, ҚР Үкіметіне конституциялык бекітілген өкілеттігіне орай өзіне мемлекеттік меншікті басқа-руды ұйымдастыру тапсырылғандықтан, оны өзі немесе өкілетті органдары аркьілы жүзеге асырады, яғни осыған орай мемле-кеттік меншікті иелену, пайдалану және билік ету мәселелерін шешеді.
«Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Жарлықтың 1-бабы негізінде мемлекеттік кәсіпорындар мынадай түрге бөлінеді: а) республикалық меншіктегі — республикалық мемлекеттік кәсіпорьшдар; ә) коммуналдық меншіктегі — коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындар. Республикалық мемлекеттік кәсіпорындарға байланысты мемлекеттік меншік субъектісі министрліктер, мемлекеттік комитеттер, ведомстволар, министрліктердіңбірқатардепартаменттері жәнебасқа өкілетті органдар, оған өкілдік ете алатын әкімдер болып есептеледі. 1996 жылы 25 маусымда Үкімет қаулысымен бекітілген рес-публикалык Мемлекеттік кәсіпорындардьщ тізбесі бекітілген еді, ал коммуналдық мемлекеттік кәсіпорьшдардың тізбесін «Мемлекеттік кәсіпорындар туралы» Жарлыктың 2-бабына сәйкес жергілікті әкімдер бекітеді.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, занда көзделген немесе мемлекеттің арнайы тапсырмасымен мемлекет атынан басқа мемлекеттік органдар, занды тұлғалар мен азаматтар әрекет ете алады. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 21 қаңтардағы «Банкроттық туралы» Заңының 105-бабы 8-тар-мағында: «Мемлекеттік кәсіпорьшдардың, сондай-ак жарғы-лық капиталындағы мемлекеттің үлесі 50 пайыздан астам бо-латын шаруашылық серіктестіктерінің төлем қабілетсіздігін оңалтуды жүргізуге уәкілдік берілген органдарға (ұйымдарға) Қазақстан Республикаеынын Үкіметі мемлекеттік мүлік иесінің құқықтарын беруі мүмкін деп көрсетілген.
