ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ
ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ САЙЛАУ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ САЙЛАУ ЖҮЙЕСІ туралы қазақша реферат, тегін қазақша мәлімет
Жоспар:
5.1 Сайлау құқығының түсінігі мен қағидалары
5.2 Сайлау үрдісінің сатылары
5.3 Сайлау жүйелерінің түсінігі мен түрлері
1. Сайлау түсінігі. Әр мемлекеттердегі саяси режимнің әр түрлілігіне (оның ішіне авторитарлық, диктаторлық та кіреді) байланысты сайлау жүргізіліп отырады. Сайлау жүргізілгенде, оның шарттары мен ұйымдастыру қағидалары мемлекеттегі демократизмнің деңгейін сипаттайды. Өкілдік органдарды қалыптастыру кезінде үш негізгі басты түсініктер қолданылады. Олар: сайлау, сайлау жүйесі, сайлау құқығы. Кең мағынадағы сайлау азаматтардың өз еркімен, бірнеше немесе екі кандидатты немесе саяси партияны сайлау мүмкіндігі.
Адамзат қоғамындағы ежелгі институттардың бірі сайлау институты. Сайлаудың бір нысаны қауымдық қоғамда, Римде құл иеленушілік қоғамында мемлекеттіліктің қағидасына ие болып, капиталистік қоғамдық қатынастардың дамуымен республикалық басқару нысанының пайда болуымен байланысты сайлау ерекше маңызға ие болады. Қазіргі көптеген мемлекеттерде сайлау қоғамдық-саяси өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады. Оның саяси режиміндегі демократизмнің деңгейін анықтайды.
Демократиялық елдердегі сайлау тұрғындардың еркінің негізгі нысанын, халық суверенитетін жүзеге асырудың нысанын конституциялық қағидаларының бірі ретінде көрсетеді.
Азаматтарының саяси құқығына жататын маңызды құқықтың бірі сайлау құқығы. Тәжірибе жүзінде сайлау саяси процестің жарыссөздігі, саяси күрестердің рұқсат берілген нысаны, оны жүзеге асыру кезінде конституциялық бекітудің шегінде қамтамасыз етілген құрал. Сайлау құқығы конституциялық құқықтың ең маңызды институты, ал сайлау дамыған демократиялық елдерде заңды шектелген күрделі саяси күрес. Сайлау құқығы әдет-ғұрып тәжірибесінде қалыптасқан, адамзатқа сайлауға қатысу құқығын беру тәртібін реттейтін өкілеттік билік органдарын қалыптастыру тәсілдерінің ережелерін заңды санкцияландырылған құқық нормаларынан тұратын конституциялық құқықтың негізгі институты.
Сайлау — бұл бұқаралық билік органының құрылу процедурасы немесе лауазымды тұлғаларға өкілеттік беру.
Сайлауды келесі түрлерге жіктеуге болады:
— тікелей сайлау;
— жанама сайлау;
— жалпы, мұнда елдің барлық сайлаушылары қатысады;
— қосымша және бөлше, олар жеке депутаттардың алдын-ала шығуына байланысты территория бөлігінде өткізіледі;
— ұлттық, аймақтық, жергілікті;
— қайта дауыс беру;
— кезекті;
— униноминалды (әрбір төңіректен бір тұлға сайланады) және полинноминалды (төңіректен бірнеше тұлға сайланады) яғни ол мандаттар санына байланысты;
Жоғарыда аталған сайлау түрлері Конституцияда бекітіледі және сайлау туралы заңда реттеледі.
Шетел Конституциялары сайлау жүргізудің кезеңділігімен де анықтайды. Ол парламент үшін 4-5 жылды, ал президенттер үшін 5-7 жылды құрайтын сайлау органдарының өкілеттілік мерзімдерімен байланысты.
2. «Сайлау құқығы» термині 2 мағынада қолданылады: Объективті сайлау құқығы бұқаралық билік органдарының сайлау жүргізу мен құқықтық нормалар жүйесі. Субъективті сайлау құқығы — сайлауға қатысу мен байланысты азамат пен басқа субъектілердің заңдық мүмкіндіктері.Сайлау құқығының негізгі қағидаларына:жалпы, тең, тікелей, жанама, ерікті, міндетті, құпия дауыс беру.
— Жалпы сайлау құқығы-белгілі жасқа жеткен және құқықтары бар азаматтарға сайлау құқығы.Сайлау құқығы белсенді және белсенді емес болады.Белсенді сайлау құқығы 18 жасқа толған азаматтарға ғана беріледі.Белсенді емес сайлау құқығы Конституция және Заңмен бекітілген.
— Тең сайлау құқығы сайлаушылардың тең мүмкіндіктерін білдіреді.
— Тікелей және жанама сайлау тікелей сайлау немесе жоғарғы лауазымға сайлану құқығы, сайлаушының сайлаушылар коллегиясының мүшесін сайлау құқығы.
— Сайлауға еркін қатысу сайлаушының дауыс беру процесіне қатысуы және қатыспауын өзі шешетіндігі.
Сайлау процесі – бұл сайлауды дайындау және жүргізу бойынша дауыс беру құқығының нормалармен реттелген түрлі субъектілер іс-әрекеті. Ол бірнеше кезеңдерден тұрады:
— сайлауды тағайындау, яғни дауыс беру күнін белгілеу Парламенттік сайлау тәртіп бойынша президентпен тағайындалады, ал Президентті сайлау Парламенттің бір палаталарымен тағайындалады;
— аймақтық сайлау құру, яғни территориялдық бірліктен бір немесе бірнеше депутат, лауазымды тұлға сайланады. Аймақтың сайланушы депутаттар санына байланысты аймақтар бір мандатты және көп мандатты болып бөлінеді;
— Сайлау учаскелерін құру. Сайлау учаскелері дауыс беру бірлігі. Сайлау округтері құрылғаннан кейін, олар көптеген ұсақ бірліктерге бөлінеді. Сайлау учаскелері қаладағы аумақтың және селолық жерлердегі тұрғындардың пунттерін қамтып, сонда тұратын сайлаушылардың дауыс беруін қамтамасыз етеді.
— Сайлаушыларды тіркеу — сайлауда дауыс беруге құқығы бар азаматтардың тізімін жасау. Оны жүзеге асыру түрлері: міндетті (тізімді сәйкестелген органның жасауы. Мысалы: алдын-ала тіркелуі (сайлаудан 1 жыл бұрын тізімі жасалып, кейіннен өзгерістер енгізілуі мүмкін. Мысалы: Канада, Ұлыбритания); өз ерікті (сайлаушы сәйкестелген органға өзі келіп тіркеледі).
— Кандидаттарды ұсыну — сайлау өтпей тұрып кімді сайлайтынын анықтауды қажет ететін, сайлау процесінің жауапты кезеңі. Негізгі әдістері: саяси партиялардың ұсынуы, сайлаушылардың ұсынуы, өзін-өзі ұсыну.
— Сайлау алдындағы үгіт — насихаттың нысандары: митинг, кандидаттардың, оның жақтаушылары мен оппоненттерінің радиодан, теледидардан сөйлеуі, баспасөзде мақала жариялауы; кандидаттардың сайлаушылармен кездесуі; кандидаттардың арасындағы теледебаттар; баспа өнімдерін тарату және т.б.
— Сайлауды қаржыландыру: жартылай мемлекеттік бюджеттен; жартылай саяси партиялардың қаржысынан; жартылай кандидаттың өзінің сайлау қорынан беру арқылы жүзеге асырылады.
— Дауыс беру — сайлау науқанының шыңы. Дауыс беру сайлау тағайындалған күні сайлау учаскелері бойынша арнайы мекемелерде жүргізіледі.
— Дауысты санау. Алдымен сайлау учаскелерінде, одан кейін сайлау округтерінде (сайлау учаскелері оларға өздерінің мәліметтерін жібереді және онда олар округ бойынша қосылады); округ бойынша дауыс беру нәтижесі аумақтық сайлау комиссиясына жіберіліп, онда қорытынды жасалады; шығарылған қорытынды аумақтық сайлау комиссиясына жолданып, онда бүкіл ел бойынша сайлаудың қорытындысы шығарылады. Сайлау қорытындысы сәйкестелген мемлекетте қабылданған сайлау жүйесі бойынша анықталады.
3. Сайлау жүйесі — сайлау қорытындысы шыққаннан кейін мандаттарды кандидаттарға бөлу тәсілі. Сайлау жүйесі (жалпы мағынада) — қауымдық биліктің органдарын сайлаумен байланысты ретке келтірілген қоғамдық қатынастар. Сайлау жүйесінің қызметі азаматтардың депутаттыққа кандидаттарға қатысты өз еріктерін көрсету бостандығын қамтамасыз ету. Әлемде сайлау жүйесі пропорцинальды және мажоритарлы болып екіге бөлінеді. Бұл екеуінің айырмашылығы сайлаушылардың дауыстарының саны мен сайланған депутаттардың санының арасындағы теңсіздіктің (диспропорция) деңгейі.
Можаритарлық сайлау жүйесі — көпшілік қағидасы жатқан сайлау мандаттарын бөлу жүйесі. Ол бір және көп мандатты төңіректерде қолданылып, 40-тан астам елдерде пайдаланылады. Ол көптеген ішкі жүйелерге бөлінеді.
Салыстырмалы көпшілік ішкі жүйесі – бұл басқа кандидаттарға қарағанда неғұрлым көп дауыс жинаған кандидат сайланады деп есептелінетін ішкі жүйе. Мұнда сайлауға сайлаушылардың міндетті қатысу минимумы бекітіледі.
Абсолютті көпшілік ішкі жүйесі — бұл дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың абсолютті көп даусын жинаған кандидат сайланды деп есептелетін ішкі жүйе, яғни 50%+1 дауыс. Мұнда дауыс беруге қатысуға міндетті сайлаушылардың минималды пайызы бекітіледі.
Білікті көпшілік ішкі жүйесі – бұл білікті көп дауыс алған кандидат сайланды деп есептелетін ішкі жүйе, яғни 23, 34 т.б. дауыс.
Пропорциональды сайлау жүйесі. Пропорциональды жүйеде депутат партиялық тізім негізінде сайланады және сайлаушылар нақты партияға дауыс береді. Мәні: сайлаушылардың даусы үшін жеке кандидат емес, саяси партиялар күреседі; партиялар «партиялық тізімді» ұсынады, онда сол партияның мүшесі, сонымен қоса олардың мандатқа ие болу кезегі көрсетіледі; партиялар арасындағы мандаттар, олардың арасында партиялардың сайлау кезіндегі дауыс берушілердің дауысына пропорциональды бөлінеді, яғни партиялар көп дауыс жинаса, сәйкестелген түрде көп мандатқа ие болады. Оның ерекшелігі: көппартиялық пен саяси плюрализмді нығайтады; парламенттің қалыптасуына әсер етеді; саяси күштердің қоғамдағы орнын ашады; саяси аренадан ұсақ партияларды ығыстырмайды. Кемшіліктері: партияға дауыс бергенде, тек олардың басшыларын ғана біледі; нақты депутат пен сайлаушылардың арасында тікелей және кері байланыстың болмауы. Ең бірінші бұл жүйе Ұлы Француз революциясы кезінде ұсынылды және ең алғаш рет 1889 жылы Бельгиядағы сайлауда қолданылды.
Пропорциональдық сайлау кезіндегі қорытынды бойынша мандаттарды партиялар арасында бөлудің екі әдісі қарастырылады. Олар: сайлау квотасы және бөлу әдісі.
Сайлау квотасы әдісі жалпы берілген дауыстардың санын есептегеннен кейін, оны сайлау орындарына /мандаттарына/ бөлу арқылы анықталады. Бір мандатты алу үшін дауыс санын анықтау және квотаны әр партияға берілген дауыс санына бөлу арқылы қандай партия неше мандатқа ие болатынын білуге болады. Мысалы, бір округте 200 мың дауыс берілсе және 8 депутаттық орын болса, онда сайлау квотасы 25 мыңға тең болады. Сайлау квотасы анықталғаннан кейін әр партиялық тізім бойынша, осы квота неше рет қамтылса, сонша мандатқа ие болады. Мысалы, бір сайлау округінде 5 депутаттық орынға 5 партия (А,В,С,Д,Е,) күрессе, ал олардың ішінде А-75 мың, В-51 мың, С-25 мың, Д-26 мың, Е-23 мың дауыстарға ие болды деп қарастырайық. А партиясына берілген дауыстар санын (75 мың) сайлау квотасына (25 мыңға) бөлгенде 3-ке тең, яғни А партиясы 3 мандатқа ие болады. В партиясы 2 мандатқа, С партиясы, Д партиясы және Е партиясының әр қайсысы бір мандатқа ие болады.
Сайлау квоталарының әр түрлілігі:
— Хэр квотасы мандатты бөлудің қарапайым түрі. Оны 1885 жылы ағылшын заңгері Хэр ұсынды. Яғни, жалпы берілген дауысты мандат санына бөлу. Q=X/Y. Q=квота; X=жалпы берілген дауыс саны; Y=мандат саны;
— Гогенбах-Бишоф квотасы. Гогенбах-Бишоф квотасы — жалпы берілген дауыс санын мандат саны мен бірдің қосындысына бөлу арқылы анықталады (Q=X/Y+1);
— Друп квотасы. Друп квотасы — жалпы берілген дауыс санын мандат саны мен бірдің қосындысына бөліп, оған бірді қосу арқылы анықталады:
X
(Q= —— + 1);
Y+1
Бөлу әдістері партиялармен алынған дауысты бірнеше сандарға бөлу арқылы және жоғарыдан төменге қарай реттік негізде орналасу тәртібімен анықталады. Олар:
— д’Онд әдісі партиялармен алынған дауысты 1,2,3,4 және т.с.с. сандарға бөлу арқылы анықталады. Мысалы, А партиясы жинаған дауыстар саны (75 мың) 1-ге, 2-ге, 3-ке, 4-ке және т.с.с. сандарға бөлінеді;
— Империалли әдісі партиялар жинаған дауыстар санын бөлу 2-ден басталады, ол ірі партияларға тиімді. Мысалы, А партиясы жинаған дауыстар саны (75 мың) 2,3,4,5 және т.с.с. сандарға бөлінеді (75 мың : 2; 75 мың : 3; 75 мың : 4; 75 мың : 5);
— Сент-Лагюэ әдісі партиялар жинаған дауыстар санын тек тақ сандарға бөлумен анықталады, ол ұсақ партияларға тиімді. Мысалы, А партиясы жинаған дауыстар саны (75 мың) 1,3,5,7 және т.с.с. сандарға бөлінеді (75 мың : 1; 75 мың : 3; 75 мың : 5; 75 мың : 7);
Дат әдісі. Партиялар жинаған дауыстар саны әр 3 сан қосылу арқылы бөлінеді (1, 4, 7, 10). Мысалы, А партиясы жинаған дауыстар саны (75 мың) 1, 4, 7, 10 және т.с.с. сандарға бөлінеді (75 мың : 1; 75 мың : 4; 75 мың : 7; 75 мың : 10).
