Балалар тілін дамыту әдістемесі
Жоспар:
2. Тілді үйрету әдісі
а) еліктеу әдісі;
б) сөйлесу әдісі;
в) қайталап айту әдісі;
г) құрастырып айту әдісі.
3. Тәрбиешінің сөйлеу мәдениетіне қойылатын талаптар
1 жастағы балаларда ең алдымен жүру дағдысы жетілдіріледі. өз бетімен жүре алатын болған соң, бала 1 жылының алғашқы 3-4 айында сергек кездерін қозғалыстарда өткізеді; қолдарына әлде бір заттарды ұстаған күйінде көп жүреді. өмірлерінің бірінші жылдары әр түрлі заттармен жасап үйренген әрекеттер енді үйлесімдірек бола түседі тілі де дами бастайды. Олар көрсетілген қимылдарға адам сөзіне бар нәрсеге оңай еліктей бастайды.
Заттармен іс-әрекет өмірінің 1 жылында баланың айналысатын негізгі әрекеттеріне айналады. Үлкендердің көрсетіп, сөйлеп үйретуінің нәтижесінде оның бұл әрекеттерді күрделене түседі. Осы әрекет барысында ол заттардың қасиетімен сөздердің мәнісімен таныса бастайды және ұғына бастайды. Қоршаған ортаға аса ықылас қоя қарап адамдарға назар аударып олардың сөздеріне, бет әлпетінің өзгерісіне сөйлеген кезде соның бәріне назар аударып еліктей бастайды.
Баланың ақыл-ойы мен тілінің жетілуі үшін зор мәні бар сенсорлық қасиеттері тез даму үстінде болады. Іс-әрекет жасау процесінде қоршаған орта әсерін қабылдау қабілеті жетіледі. Бала заттардың белгілері бойынша – түсіне, формасына, көлеміне қарай оларды ажырата білетін болады: салыстырп, ұқсастықтарын аңғарып түсіне бастайды. Алдымен үлгі бойынша содан кейін ересектердің сөзі бойынша ұғып ол 2 -3 түрлі түсті шариктің ішінен қажетті түсі бар шарикті немесе үлкендігі әртүрлі 2-3 қуыршақтың ішінен ең кішкенесін таңдап ала алады.
1-жылдың басында бала назары еріктен тыс болады, бір заттан бір затқа ауа береді. Бірақ жасы өскен сайын белгілі бір тәрбиелік арқылы оның назарын тұрақтандырып, ойын жинақтауға үйретуге болады.
Іс-әрекет процесінде балалардың әр нәрсені әр сөзді жадына сақтау қабілеті де дамиды. Олар заттарды танып қана қоймайды, сонымен бірге дәл сол мезетте жоқ заттар мен құбылыстарды әсіресе бұрын өздерін қатты қызықтырған немесе қатты әсер еткен нәрселерді еске алады. Бұл еске алуларға алдымен әлде қандай көрнекті жағдайлар себеп болады. Мысалы, үйге кірген дәрігерді көріп, бала кеше анализ үшін қан алған саусағын көрсетіп былдырлайды немесе тұтқасы сынған чашканы көрсетіп; «Папа ұрған немесе сындырған» деп былдырлайды.
Кейінірек олар сөздер арқылы да осы нәрсені еске алатын болады. Мысалы, балаға : «Әжеңе барамыз»-, десе ол әжесінің үйінде ойнаған ойыншық аюды немесе тағы басқа нәрселерді есіне алып қуанады. Бала өзінің қуыршағын қайда қойылатындығын, ыдысы қай жерде ұсталатынын, қалай аталатынын есінде ұстайды.
әсіресе сөйлеу қабілетінің дамуында елеулі өзгерістер болады. Бала өмірінің екінші жылы оның тілінің қалыптасып, тез даму кезеңі болып табылады, мұның ой-өрісінің жетілуі үшін зор маңызы бар.
Баланың сөйлеу қабілетінің 2 жылында дамуы екі кезеңге бөліне өтеді: біріншісі — 1 жастан 1 жас 5-6 айға дейін, бұл кезеңде негізінен тілді түсіну қабілеті дамиды, екіншісі – 1 жас 5-6 айдан 2 жасқа дейін, бұл сөз қорының тез молайып, активті тілді пайдалану кезеңі. Егер өзін қоршаған үлкендер маңайдағы заттарды нұсқап, атын атаса немесе бала қадағалап тұрған өз қимылдарын, не болмаса баланың өзінің әрекеттерін сөзбен бейнелесе, 1 жас 1 ай – 1 жас 2 айдан бастап бала сөздің затпен байланысын тез аңғаратын болады, былайша айтқанда, заттар мен әрекеттердің қалай аталатынын түсіне бастайды. Бала бүтін бір сөйлемдердің мағынасын түсінеді. Мысалы: «Қазір тамақтанған соң қыдыруға шығамыз» дегенді естіп, 1 жасар бала пальтосын нұсқайды.
Сөйлеу қабілетінің дамуы одан да әрі жалғасады. Дұрыс тәрбиеленсе, балалар бұл жасында көп былдырлайды. Олардың былдырында әр түрлі дыбыстар мен сол дыбыстардың тіркесі көбейе түседі. Бала былдыры сезімге толы, бейнелі болады және әр қимылмен қатар істеліп отырады. Бала таныс дыбыстарға ғана емес, сонымен бірге жаңадан естілген қарапайым дыбыс тіркестеріне де оңай еліктейді. 1 жас 5-6 айға таяғанда ол шамамен 30-40 сөзді айта алады. Бірақ тіпті таныс сөздерін ол әлі сирек қолданады, негізінен өте ықыласқанда айтады. Мысалы: кішкене қызды көріп «Юба» дейді онысы «люба» дегені, қасындағы ересек кісімен сол қызға кезек кезек қарайды. Немесе бірнәрсе сұрағанда сол заттың атын атайды. Үлкендерге бір нәрсе айтқысы келгенде бала сөздердің орнына бейнелі қимылдарды, ымды, дыбыстарды жиі қолданады. Оның бір сөзі көбінесе бүкіл бір сөйлемнің мағынасын білдіреді. Мысалы: «Мә» дейді бұл сөзі «Мені көтер» (мұндайда ол үлкен кісіге жанындаы ересек адамға талпынады, қолын көтеріп созылады) дегенді, кейде «орындыққа отырғыз» (мұндайда қолымен орындықты қағады немесе орындыққа көрсетеді) дегенді аңғартады.
Жаңадан үйренген сөздерін бала негізінен жақын адамдардың жанында және жақсы таныс жағдайда айтады; үйренбеген жағдайларында ол, әдетте, үндемейді. Баланың сөздері әлі дұрыс айтылмайды, бөгде адамдарға оны түсіну қиын; ол сөздер не қысқартылып айтылады (сөздің басы немесе соңы), немесе өте бір ерекше дыбыстар тіркесі болып келеді.
Дұрыс тәрбиеленген жағдайда 2 жылдың екінші жартысында бала тілінің дамуында секіріс болады: 1 жас 5-6 айдан асқан соң сөздік қоры тез молая бастайды, сөйтіп, 2 жасқа толғанда бөбек 300 ге жуық сөзді қолданатын болады.
2 жылдың бірінші жартысының аяғында баланың сөздік қорына заттар мен әрекеттердің ғана емес, сонымен қатар, олардың сапаларының атаулары да кіреді, бала тілінде грамматикалық формалар пайда болады. Ол екі сөзден тұратын сөйлемдер арқылы: «Тәте ки» (киіндір), одан соң өсе келе 3-4 сөзден тұратын сөйлемдермен: «Таня нәм-нәм» (Таня тамақ ішеді) тілдесе бастайды. 2 жасқа таяғанда тіл балалардың үлкедермен сөйлескенде тілді өздерінің тілектерін білдіретін, әсерлерін жеткізетін құрал ретінде пайдаланады. Ересек адамның сөзі тәрбие құралына айналады. Оның өз сөзі баланың тәрбиесін өзгертіп, әрекетіне бағыт бере алады.
Тілдің жетілуімен бірге балалардың ойлау, қоршаған ортаны бағдрлау қабілеті дамиды. әсер дүниесінің байп, жеке заттар жайындағы нақты ұғымдарының молаюына және тілдік қабілетінің дамуына қарай өмірінің бірінші жылының соңында ақ бала алғашқы қорытандыларын жасайды. Алдымен олар заттар мен құбылыстардың сыртқы белгілеріне негізделеді. Мысалы: «алма» деген сөзді үйренген соң балалар допты да, шарды да осылай атайтын жағдай жиі кездеседі. өздерінің іс-әрекеттері барысында және үлкендердің ұғымдарының ықпалымен қорытындылау қабілеті біртіндеп жетіле түседі: заттар енді сыртқы емес, мәндік белгілері бойынша біріктіріледі. Көптеген іс-әрекеттерінің атаулары да жалпыландырылады.
Кеңейіп келе жатқан тәжірибе негізінде балалар құбылыстарды салыстырып, айырып, олардың арасындағы байланыстарды аңғара бастайды. 1 жас 11 айда бала «Күн жылынған соң қыдырамыз» деген ойды айта алады. Одан өсе келе бала: «Оямал жоқ», ал тағы кішкене тілі дами келе «Тәте жазады, Зина қаяп тұяды» деген сөз байланыстарын айта алады. 2 жылы балалар ойынының сипаты едеуір өзгереді. Бұл жылдың алғашқы айларында бала лар ойын үстінде көбінесе бұрын үйренген әрекеттерін қайталамайды. Олар қуыршақтарын «тамақтандырады», «тербетеді», олармен «билейді», анасынан және де басқа ересектердің өзінің қарым қатынасын қуыршақтармен қайталайды. Оларға «ән айтып береді», «ұйықтатады», «еркелетеді» және т.б. біртіндеп олар бұл істерін басқа да заттарға да жасай бастайды. Қуыршақтарды ғана емес ойыншық иттерімен тағы да басқа ойыншықтарына соны жасайды. Осы жасында балалар жаңа әрекеттер көмегімен өз айналасында көргендерін бейнелей алады. Балалар газет оқып, шашын тарап, сәнденуді т.с.с шығарады. Алдымен мұндай әрекеттер түрі өте аз болады, алайда балалар бірте-бірте маңайындағылардың сирек жасайтын сан алуан әрекеттерін өз ойындарында алдымен жеке жеке бейнелей бастайды., одан соң өзара байланысты бірнеше іс-әрекеттен тұратын мазмұн да пайда болады – сюжетті ойын дамиды.
3 жас бойына балалардың мінез-құлқының күрделенуі ең алдымен баланың ақыл-ойын одан әрі дамытуға жәрдемдесетін тілді дамытумен байланысты. 3 жасқа қарағанда:
1) айналадағылардың сөзін одан әрі түсінуді – келер шақты, өткен шақты түсіне білуді, сөздің мағынасын көріп тұрған жағдайда ғана емес, сондай-ақ одан да тыс түсіне білуді қамтамасыз ету;
2) балалардың актив сөзін жетілдіру – сөздікті байыту, барлық сөз таптарын пайдалана отырып, сөйлем құрып сөйлеуді үйрету, сөздің грамматикалық құрылысын жетілдіру, оның дұрыс айтылуын және эмоциялық әсерлілігін жақсарту;
3) сөзді пайдалануды кеңейту — өз әсерлерін сөзбен бере білу, оларға сұрақтар қойып, жауап бере білу, үлкендермен балалармен белсенді тілдік қарым-қатынас жасау себептерін ұлғайту;
4) айналадағыға қарап бағдарлауды ұлғайту;
5) қарым-қатынасқа қабілеттілікті дамыту, балаларда табиғат құбылыстары туралы, хайуанаттар өмірі, қоғамдық өмірдің балалар түсінігіне жеңіл құбылыстар туралы ересектердің еңбек, уақыт, сан, кеңістік қатынастарды, заттардың атқарар қызметі және т.б. туралы аса қарапайым түсініктер мен ұғымдарды қалыптастыру;
6) сөзді қабылдауды және құлақ қойып тыңдауды – үлкендердің айтқанын жақсы тыңдай білуді, шағын әңгіме, өлең тыңдауды жақсарту;
7) мәдени тілдің дағдыларына – ақырын, асықпай, оның үстіне қолдарды ербеңдетпей және т.б. сөйлеуге тәрбиелеу.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін ең алдымен өмірдің табиғи жағдайлары және ойын, серуен, тамақтану, ұйықтауға жатқызу кезіндегі балалармен өзара қарым-қатынастар пайдаланылады. Балалардың сезімдік тәжірибелерін қабылдауға жеңіл әсерлермен және оларды дербес іс-әрекетте дұрыс ұйымдастыра білумен байытып отыру қажет. Балалармен қандай да бір құбылысты немесе үлкендердің іс-әрекетін серуендеу кезінде, үйде бақылай отырып, картинаны қарап, оларға әлденені көрсете, олардың ойындары жөнінде сөйлесе отырып, жекелеген заттар мен іс-әрекеттерді атап қана қоймай, сонымен бірге оларды түсіндіру, жекелеген фактілер арасындағы байланысты анықтап, заттардың қасиеті мен атқаратын қызметтерін белгілеу қажет. Тікелей қабылданған нәрсені баланың бұрынғы тәжірибесімен байланыстыру қажет. Қандай да бір әрекетке кіріспестен бұрын балалардың не істейтінін , қайда баратындарын және т.б. айтқан жөн. Балалармен сан алуан сылтаулармен үлкендерге қарым-қатынас жасау қажеттілігін қалыптастырады, мұның өзі бұл қарым-қатынастың сипатын сан алуан етіп қана қоймайды, сонымен бірге оның дамуына жәрдемдеседі.
Бала әрбір сөйлеген кезде қолдап отыру қажет, оған қысқа жауап бере салмай, мүмкіндігінше әңгімеге айналдыру, жай: «Жарайсың, жақсы салыпсың» деп айта салмай, онымен әңгімелесу өте маңызды. Балаларға біртіндеп күрделелініп отыратын сөздік тапсырмалар алдымен үлгі бойынша, беріп отыру керек, мысалы: «Гулшат Стамғазиевадан (тәрбиешінің аты) кітапша сұра, былай деп айт: «Гулшат Стамғазиева маған кітапша беріңізші». Ал содан кейін үлгісіз-ақ тапсырмалар беруге болады: «Аруна Мамыраеваға (күтушінің аты) айт, ол бізге саз балшық әкелсін, біз мүсін жасаймыз»».
Негізінен 3 жаста да балалармен олардың сезімдік жағынан нені қабылдайтыны, яғни олардың нені көретіні, натурада, картинкада немесе ойыншықтар арқылы не көрсетуге болатыны туралы айту керек. Сонымен бірге балаларға бұрын ешуақытта да мұндай үйлесімде қабылданбаған, бірақ жекелеген элементтері балаларға олардың бұрынғы тәжірибесі бойынша таныс оқиғалар туралы, мысалы, мысық Мурканың шарбақтан секірген кезде құлап аяғын қалай ауыртып алғанын, оны бақшадағы балалардың қалай күткенін, немесе әжейдің дүкеннен келе жатып, жолда алмаларын қалай шашып алғанын және балалардың оған алмаларды жинауға және үйге дейін жеткізіп беруге қалай көмектескенін және т.б. туралы әңгімелеп беруге болады, тіпті әңгімелеп беру қажет те.
Ана тілді үйретудің заңдылығы, жоғарыда айтылып өткендей бір қатар қабылеттердің дамуы процесінде ішкі сезім арқылы (саналы емес) жүзеге асырылады: 1) өзіні сөйлеу органы бұлшық еттерін адамның жұмыс істете білу қабылеты – сөздің дыбысын артикулдеу, интонация элементтерін, просодемаларды моделдеу және оларды есту; 2) дыбыс комплекістері мен интонацияны тілден тыс шындықпен салыстыру қабылеті, яғни оларды сөйлеу элементінің мағынасы ретінде түсіну; 3( сөздің мағыналы элементін өз сезімімен салыстыра білу қабылеті, яғни оларды бағалау; 4) араласу, тану, сөзді және адамның мінез-құлқын тәртіптеу процесінде сөздің мағыналық үйлесімділік дәстүрін және бағалау элементін есте сақтау қабылеті.
Егер тәрбиеші баланың табиғи сөйлеуі неғұрлым қарқынды болатын жағдай жасаса, онда баланың тілі неғұрлым тезірек байиды және оның психикасы жан-жақты дамиды. Лингвистикалық-дидактикалық принциптерге құрылған тіл үйретудің түрлі әдістерін қолдану тілді дамытуды жеделдетудің негізгі шарттары болып табылады.
Оқыту әдісі деп білімді бір адамнан екінші адамға беру мақсатымен орындалатын үйренуші мен үйретушінің іс-әрекеттерін айтады.
Мектепке дейінгі кездегі тілдің дамуына мынадай практикалық әдістер тән: еліктеу әдісі, сөйлесу (әңгімелесу) әдісі, қайталап айту әдісі, әңгімелеп беру (құрастыру) әдісі.
Еліктеу әдісі
Еліктеу әдісінде үйретуші мен үйренуші екеуіде бірсөзді, бірақ әртүрлі етіп айтады: үйретуші ересек адамдармен сөйлескендегіден көрі бір шама қарқындырақ, сөзінің дыбысын артикулдеп және сөзінің дауыс ырғағын мәнерлеп сөйлейді, ал үйренуші тыңдайды да, қайталайды, оның сөзіне еліктейді, сөйлеу қимылын үйренуге (дауыстың артикулиациясымен модулиасиясы) және мағынасын түсінуге тырысады (затты, қимылды және т.б. көрсететін дыбыс комплекстерінің мәліметін салыстырады). Мұндайда тәрбиеші үшін орфоэпиялық норма деңгейінен төмен түспеу және баланың сөзіне еліктемеу («сақауланбау», «шолжаңдамау») аса маңызды.
Бұл әдісті қолдану сәби шағынан бастап, кейінгі шақтарда (тек балалар бақшасында ғана емес, мектепте, тіпті есейгендеде) жалғыстырып отырады.
Еліктеу әдісіне үйрену тұрмыстық іс әрекеттерді атқару кезінде, айталық, баланы шомылдыру кезіндегі баламен қатынас процесінде де еріксіз түрде болуы мүмкін.
— менің қызымның қолы қайсы? – дейді анасы сәбидің қолын ұстап, қол деген сөзді ерекше бөліп дауыстап – міне, қолы! Қолы қандай десеңші! Қазір біз оны сабындап, жұмсақ жөкемен ысқылаймыз. Міне, қолы да жақсы сабандалды! Ал, екінші қолы қандай? Міне, екінші қолы! Бұл қолында сабындаймыз, енді қолдарын шайамыз, алдымен мына қолды, сосын екіншісін, енді екі қолымызда тап-таза.
— Алты айлық бала үйретушінің сөзін жәй ғана тыңдайды, күлімсірейді, ойнайды. Тоғыз айлығында немесе жасқа толуға жақындағанда ол бұл сөзді қайталауға талпынады.
— Ко,— дейді қыз, ең алдымен анасының сөзіндегі екпінді ұғып.
—Қол. Менің қызым жақсы сөйлейді. Қол. Қане, тағы бір айтшы.
—Ко,— дейді қыз бір қолын көтеріп.
—Тағы бір қолың қайда?
— Қо.— дейді сәби екінші қолын көтеріп.
Бұл кезде сәби қол деген сөздің жалпы мағынасын ұғады, яғни бұл сөздің өз қолын ғана емес, анасының, әжесінің, қуыршағының қолын білдіретіндігін түсінетін болады.
Еліктеу әдісі бүдан гөрі ересек балаларды тілге үйрету кезінде кез келген ойын үстінде пайдаланылады.
Заттармен ойын ойнау кезінде балалар оларды бір орыннан екінші орынға ауыстырады, лақтырады, көрсетеді, итереді, шұқылап көреді, бұрайды, заттарды бақылайды және олардың сапасын, қимылын атайды. Мұнда да тәрбиеші баламен сөйлесуге, оны жетелейтін сұрақтар беруге тиіс. «Мынау қандай шар? Кішкентай ма? Көк пе?» «Мына машина жүре ме? Әлде тоқтап қалды ма?», «Автомобиль қалай белгі береді? Паровоз ше? Пароход ше?» — деп сұрайды ересек адам. Бала жауап бере отырып, тәрбиеші сұрағанда айтқан сөзді қайталайды: «Кішкентай», «Жүреді», «Би-би!», «Ту-ту!», «Гу-у-у!». Сол арқылы баланың лексикасы кеңейе түседі.
Баланық «құрылыс салуына» көмектесе отырып, тәрбиеші құрылыстың
затын, оның бөлшегін атайды, құрылыста нәтижеге жетуге қажетті өзінің іс — әрекетін атайды.
Мысалы, бала ересек адамның кемегімен «конструктордың» тетіктерінен машина құрастырады.
— Шыңғыс, біз не құрастырамыз? Автомобиль ме? Қандайын? «Волганы» ма немесе жүк машинасын ба?
—Жүк машинасын.
—Алдымен бізге доңғалақтар керек. Шыңғыс, доңғалақтарды бере қойшы. Сен не әкелдің?
—Доңғалақтар… Әкелдім.
—Өте жақсы. Міне, рамасы. Кел, раманы доңғалақтарға қоялық. Енді кабинасын орнатайық…
Осылайша ізделіп, мотор, капот, руль, қорап өз орындарына орнатылады. Өзі кұрастырған автомобильдің белшектерін, өзінің істеген іс-әрекетін айта отырып, бала тәрбиешінің сөзіне еліктейді.
Сюжетті драмалық — рольдік, «режиссерлік» ойын процесінде тіл дамыту үшін колайлы жағдай ерекше көп болады.
Рольдік ойында бала ересек адамдардың өміріндегі езі байқаған немесе әңгімелерден білетін, есінде қалған әр түрлі жағдайларды қайталайды: «мамам балаларды тамақтандырып жатыр», «тракторшы жер жыртып жүр», «электр монтері немесе газ жөндеуші, немесе сантехник тұрғындардың шақыруымен үйге келді», «мұғалім мектепте балаларды оқытады» «космонавт Айға ұшады» және тағы басқа. Бала ересек адамның қимылын да, сол қимылмен айтылатын сөзін де қайталайды.
— Сіздің үйде жарық бар ма? («Сіздің үйде жарық бар ма?») деп сұрайды Аслан (2,5 жаста) әжесінен жуырда келген электр монтерінен келгенін қайталап (ол сыртқы есіктің кіре берісіне тұрып алып, қасын қимылдатады, жұмысшы адамнан көргеніндей, өзінше «сұсты» болғысы келеді), Әжесі ойынға араласып:
—Пробкалар үиімде күйіп кете береді, оларға не болды екен, қарап көріңізші, — дейді ол немересін сөзге шақырып, бұл арқылы оны байланысгыратын диалогтік сөйлеуге машықтандырады.
—Әзір емдейміз («Қазір жөндейміз»), — деп «монтер» Аслан әжесін жүбатады. Егер Асланға дер кезінде қажетті сөздерді айтып отырса, диалог жалғаса беруі мүмкін.
«р е жиссерлік ойында бала өзі роль алмайды, оны осы оқиғаға қатысатын ойыншықтарға бөліп береді; сюжеттерді — балалар бақшасы, аэродром, зоопарк, парад, ұрыс және с. с. балаға оның өмірлік тәжірибесін ескере отырып, тәрбиеші айтып береді.
Мысалы, үш жастағы баламен «қонаққа бару» ойынын ойнады делік. Тәрбиеші балалардың алдына балалар бақшасына қонаққа келген ойыншықтарды — қонақтарды — қатарлап отырғызады.
—Бізге қонаққа бірінші кім келді? Аю ма? Тағы кім келді? Матрешкама? — деп сұрайды тәрбиеші.
—Міне, аю келді, матрешка келді, — деп жауап береді қыз.
Сөйлеу мәдениетіне сәйкес қонақтар сыпайы қарсы алынады, оларға жылы сөздер айтылады.
—Ал, енді аю кетіп қалды: топ-топ, есік жабылды. Аю жоқ. Кім жоқ?
—Аю жо-оқ.
—Аю жоқ. «Аю» — деп айт.
—Аю.
—Жақсы. Ал енді матрешка да кетіп калды. Матрешка жоқ. Кім жоқ?
—Матрешка жоқ.
—«Аю кетіп қалды, матрешка кетіп қалды. Аю да жоқ, матрешка да жоқ», — деп айт.
Бала бұл сөйлемді қайталайды (еліктейді), сол арқылы грамматиканы: зат есімді қолдануды үйренеді.
Драматизациялық ойында бала таныс ертегілерден бір кейіпкердің ролін алып, ойын процесінде өз кейіпкерінің сөзін қайталайды, сол арқылы өзінің тілін байытады.
Алты жасар Қайрат қарындасы Айзере мен (2 жас 10 ай) «Қызыл Телпек және сұр қасқыр» ойынын ойнап жүр. Ол, әрине, қасқыр және аңшы, ал Айзере — Қызыл Телпек. Қайрат-қасқыр әжені «жеп» үлгерді, диванға жата кетеді де, мойнына дейін бүркеніп, қарындасына бүйырады:
— Сен менен: сенің қай жерің қандай? — деп сұрады.(!)
Қарындасы өз тұрғысынан артық сез деп санағандарын тастап кетіп, бірден толғандыратын нәрсеге көшеді:
—Әжей, аузың… неге үлкен,— дейді ол толқып. Бірақ ағасы риза емес:
—Сен алдымен: көзің қандай, құлағың қандай? — деп сұра! — Бірақ қарындасы өзін-өзі игере алмай:
—Аузың қандай үлкен еді…— қорыққанынан көздерін бақырайтып, қазір оны «жеп қоятындай» күтіп тұр.
Ағасының бұлай ойнағысы келмейді:
— Мама,— деп айқайлайды ол,— мен оны жемеймін! Ол дұрыс ойнамайды.
Сюжетті ойындар үйренген тілдік материалды бекіте түсуде тамаша жаттықтыру болып табылады. Балалар алдарына әдейі белгілі бір өмір жағдайында айтылған ересектердің сөзін немесе ертегі кейіпкерінің сөзін дәл қайталап айтуды мақсат етіп қояды. Қимыл ойындары, ойындар әдетте балалардың тілін жаттаған әзіл-ысқақпен, әндермен, санамақтармен байыта түседі. Жаттау тәрбиешінің сөзіне еліктеу процесінде жүргізіледі, тәрбиеші балалармен бірігіп ойнайды және алдымен әзіл-ысқақты, санамақты езі айтып, өлеңді де өзі әндетеді. Баланың ойын кезіндегі сөйлеу мөлшері оның жас шамасына байланысты. Мысалы, балалардың бірінші жылында ойнайтын «Алақай-ау, алақай!» ойыны ересектердің сөзбен сүйемелдеуімен ғана ойналады, бала оның тек .қимылына ғана еліктейді (алақанын соғады, қолын басына қояды т.с.с.). Үш жасар балалар «Каравай» ойынын ойнағанда, тәрбиешімен бірге ән салып қана .қоймайды, сонымен бірге тәрбиешіге ілесіп ойынның ережесін: «Бәріміз шеңбер жасап тұрайық! Қолдан ұстасайық! Айналып жүрейік! Бәріміз де отырайық! Аяқтың ұшына тұрып, қолдарымызды көтерейік! Шеңберді кеңітейік!. Шеңбер жабық болсын!» — деп қайталайды. Ересек балалар қимыл ойындарын өз беттерімен ойнай алады, ролді зеребе тастау, санамақ оқу арқылы бөліседі. Олар үшін мынадай санамақ оқу өте жақсы:
Күнбе-күн, күнбе күн,
Сүрғылт қоян діңде отыр.
Сұрғылт қоян, қара, әне,
Галя шықты далаға.
Қолға орамал алады,
Галя әнге салады.
Көкірегі үркіп, дүбірлеп (Л. Прокофьев)
Бұл өлеңде сөздің тамаша үйлесуі, би әуенінің тартымды ырғағы бар. Лексикасы тартымды. Әнші, биші қыздың және масаттанған қоянның поэтикалық образы балаларды таңырқатады. Өлеңдегі салыстырылмалы грамматикалық формалар («түбірде», «түбірден») грамматиканы оқытуда тамаша дидактикалық материал болып тұр. Тәрбиешінің кейбір тұрмыстық іс-әрекетті орындау кезінде айтқан сөзіне балалардың еліктеуі мүмкін.
Мысалы, ұйықтар алдындағы жуынуға қызықтыру үшін тәрбиеші сәбидің біреуіне қарап:
—Али, суға: «Су, су менің бетімді жу!» — деп айт дейді.
—Али, жақсы айттың! Ал енді Дария айтсын!.. Әуезхан!
Балалар ықыласпен айтады. Сөзді жігермен онша артикулдей алмайтындарға тәрбиеші мынандай ұсыныс жасайды:
— Самал, сен судан дауыстап, анықтап сұра. Келіңдер, бәріміз судан қосылып сұрайық.
Сөйлесу (әңгімелесу) әдісі
Бала үшін орындауы анағұрлым қиыны онын тілін үйрету әдісі — сөйлеу әдісі, мұны қосымша сүрақ пен жауап әдісі, әңгімелесу әдісі деп те атайды.
Әңгімелесу әдісі үйретушінің сұрауынан, ал үйренушінің жауап беруінен тұрады. Демек, олардың екеуі де сөйлейді, бірақ бір сөзді емес (еліктеу әдісіндегідей), әр түрлі сөздер сөйлейді: үйретуші өзінің сұрағымен баланың өзіне таныс сөздерді, дыбыстарды, грамматикалық формаларды немесе дәнекер тексті еске түсіруге және оны орнымен қолдануға итермелейді.
Үш жасқа аяқ басқан балалардың сөйлеу органдарын жаттықтыру үшін дыбыстарды артикуляциялауда [ж] — [з] тәрбиеші сөйлесу әдісінің әр түрлі тәсілдерін пайдалана алады.
1. —Али, қоңыздың қалай ызыңдайтыны есіңде ме? — деп сұрайды тәрбиеші. Бала есіне түсіреді:
—Ол… ж-ж-ж… .
—Ал маса қалай ызыңдайды? — деп тәрбиеші баланы ұқсас дыбыстың артикуляциясына жетелейді.
—Маса… з-з-з-…
Бұл тәсіл сөзбен елестетуге сүйенеді (сөзбен елестету үлгісі).
2. Осы мақсат үшін сюжетті рольдік ойын тәсілін пайдалануға болады:
— Самал, Сейтжан, Нұрсұлтан! Сендер қоңыз боласыңдар, ал Али, Айзере, Дария, сендер маса боласыңдар. Бір-бірлеріңе қарсы ұшып, ызыңдаңдар.
Сөздің мағынасын, мысалы, көкөніс деген сездің мағынасын, есте қалдыру әр түрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін.
1. Арнайы осы мақсатқа арналып стол үстіне көкөніс қойылған ас үйге тәрбиеілі балаларды ертіп әкеліп, бәрінен былай деп сұрайды:
—Стол үстінде не жатқанын көріп тұрсыңдар ма?
Балалар көргендерін тізіп айта бастайды:
—Сәбіз, …қияр… помидор… баклажан…
—Мұның бәрін бір сөзбен не деп атайды?
—Бұл көкөніс,— дейді балалардың біреуі жауап беруге асығып.
—Дұрыс, бұл көкөніс,— деп баланы көтермелейді тәрбиеші.
—Дәл осы жерде жатқандардан басқа тағы қандай көкөністі білесіңдер?
—Кәді де көкөніс,— дейді бір қыз.
—Капуста, картоп, шалқан, .пияз, сарымсақ — көкөніс,— деп қосады тағы біреуі…
Көріп отырғанымыздай, бұл жағдайда бізге бұрыннан белгілі нақты объектіні бақылау тәсілі пайдаланылады, бірақ әдіс жаңа — сәйлесу әдісі.
2. Тәрбиеші нақты көкөністің орнына әр түрлі көкөніс бейнеленген суреттерді пайдалануына болады, яғни суретке сүйену тәсілін қолданады, бірақ бұл да сөйлесу әдісі болады.
Суретке сүйену тәсілін, салыстыру үшін, мысалы, жеміс-жидек сөзін қосу аркылы күрделілендіруге болады. Мұндайда балаларға берілетін сұрақ — тапсырма мынадай болуы мүмкін:
— Балалар, міне көкөніс пен жеміс-жидекті бейнелейтін суреттер. Кім осыларды тез екіге: көкөніс пен жеміс-жидекке бөліп бере алады? Егер үлестіріп берілетіні тиісті материал болса, әрине, мұндай жұмысты ұйымдастыруға болады: әр балада суреттердің жиынтығы болуға тиіс.
Нақты затқа немесе суретке сүйену тәсілі дидактикалық ойындар мен, яғни оқытуға арнайы арналған ойындармен шектеседі. Ересек адамдар балаларды белгілі бір ойынның ережесімен таныстырады. Содан соң олардың өз бетімен ойнауларына мүмкіндік береді. Кез келген дидактикалық ойында баланың тілін дамытатын үлкен мүмкіндіктер бар: өйткені дидактикалық ойын арқылы берілетін кез — келген білімді бала сөйлеу түрінде үйренеді. Бірақ баланың сөйлеу тілін дамытуға арнайы арналған дидактикалық ойындар да бар,— бұл сөйлеу түріндегі дидактикалық ойындар. Бұл ойындар мынадан тұрады:
1) балалар белгілі дыбысқа сөз ойлап табады:
—[С] дыбысынан басталатын затты көрсет.
—Стол, сөре, сақина, сырға…
2) ересек адамның суреттеп айтып беруімен заттардың атын атап, оңай жұмбақтарды шешеді:
— Маған әріптермен толтырылған, суреттер салынған көп қағаздан түратын нәрсені әкел.
—Маған ертегі немесе өлеңі бар нәрсені әкел.
Балалар кітапты әкеліп береді.
Әрине, мұндай суреттеп айтып беру бес-алты жасар балаларға ұсынылады;
— «Өзі кішкентай болғанмен, «бөркі қазандай» — бұл не, қане айта қойшы,— дейді тәрбиеші балалармен бірге орманда саңырауқұлақ теріп жүргенде немесе орман ішінде жай серуендегенде.
Орман ішіндегі қой бүлдіргені бар ашық алаңқайды тауып алғанда (немесе өз бақшасындағы бүлдірген жүйегінде тұрғанда) тәрбиеші мына жүмбақты оқып беруіне болады:
Күн жағына түбірдің ;
Жас шыбықтар жүгірді.
Әр шыбықта жаңағы
Қып-қызыл от жанады.
Шыбықты иіп қалайық
— Отты жинап алайық. ,
(В. Фетисов);
3) балалар бұрыннан білетін жұмбақтарды айтады немесе өздері жүмбақ ойлап табады.
Дидактикалық ойынның басты ережесі: балалар жұмбаққа арқау болған затты көруі (ал ең дұрысы қолымен ұстап, иіскеп, дәм татып көруі, егер ол дыбыс шығаратын болса, тыңдауы) керек.
Балалардың жас мөлшеріне қарай жайылма сөйлемнің құрылысын, мәселен, тікелей толықтырылатын қос .құрылымдық сөйлемді игеруі үшін түрлі тәсілдерді (әңгімелесу әдісін) пайдалану керек.
Бес жастағы бала үшін сөзбен елестетуге сүйену (сөйлесу. әдісі) тәсілі.
— Балалар, «Кім көбірек?» ойынын ойнаймыз. Кім менің айтқан сөзіме көбірек сөз қосар екен? Мен: «Аспазшы түскі асты әзірлеп жатыр»,— деймін.
Ал сендер: «Аспазшы таңертеңгі (кешкі, сәскедегі) асты әзірлеп жатыр», «Аспазшы компот қайнатып (шыжғырып, қуырып, бұқтырып; сорпа, щи: балық, ет…) жатыр» деулерің керек. Соңғы бала сөйлегеннен кейін ешкім сөз қосып айта алмаса, сол жеңеді.
Балалар бақшасындағы аула сыпырушының, күтушінің, электр жөндеушінің, слесарьдың, тәрбиешінің және басқа да қызметкерлердің еңбегін әңгімеге арқау етуге болады.
Төрт жастағы баламен жұмыс істегенде бұл міндетті шешуді суретке сүйену тәсілін қолданып (сөйлесу әдісі) жеңілдету қажет. Адам мамандығын толық бейнелейтін суреттердің жиынтығы керек: пеш жанында тұрған аспаз, күрек ұстаған бақшашы және т.с.с.
Алты – жеті жастағы балалармен жұмыс істегенде, біріншіден, күрделі синтаксистік форма берілу (сөйлемде оңашаланған мүшелерді пайдалану немесе күрделі сөйлем құрау), екіншіден, лексиканың ауқымы кеңейтілу арқылы сөйлесу әдісі күрделілендіріледі.
Мәселен, тәрбиеші: «Күнге бақылау жүргізген космонавтар аман-есен Байқоңырға қонды» деген үлгіні бере отырып, ойынды бастайды. Балалар бұл сөйлемде ауыстыруға болатын сөздерді: мұхитқа, солтүстік шұғылаға, жұлдызға, тайгаға бақылау жүргізген… деген сөздермен алмастырады («бақылау» объектілерін балаларға тәрбиешінің айтуы мүмкін, ал сөйлемді дұрыс құруға олар өздері күш-жігерлерін салулары керек).
Тәрбиеші ұсынған басқа бір үлгі: «Суретке түсіретін аңшылар аңды байқасымен орман ішінде оның ізімен қолдарына фотокамераларын алып ұзақ жүреді». Балалар сөйлесуде синтаксистік құрылым бойынша аң деген сөзді нақты атаумен алмастырады: «аюдың (бұланның, буғының, жолбарыстың және т. б.) соңынан жүргенде».
Байланыстыра сөйлеуге жаттығу үшін тәрбиеші тақырыпты белгілеп, осы тақырыпты дамытатын бірнеше сұрақ қойып (жоспардың пункттері), балалардың тілін дамытуды ұйымдастыра алады.
Мысалы:
— Самал, (6 жаста) бүгін сені таңертеңгісін Байкал балалар бақшасына шығарып салды ма? Ол көшедегілерге үрді ме? Ол көше бойымен қалай жүреді? Оны бүгін серуендеуге кім алып шықты? (Тәрбиеші, әрине, Самалға бұл сүрақтарды қою үшін, оның семьясындағы жайларды білуі керек.)
Төрт-бес жастағы балаға сұрақтың бәрін бірдей қоймай, бір-бірлеп қойып, оны екеу ара әңгімеге шақыру керек.
Сонымен, сөйлесу әдісі — бұл үйретуші үйренушіні өзінің сөздік қорын орынды пайдалануға және сол арқылы тілін жетілдіре түсуге үйрететін әдіс. Сөйлесу әдісі еліктеу әдісінің тәсілдерімен (нақты объектілерді бақылау тәсілімен, суретке, сөз үлгісіне сүйену тәсілімен, әр түрлі ойын түрлерінің тәсілімен), сондай-ақ әр түрлі сұрақ тапсырма тәсілін қолдану арқылы орындалады.
Сөйлесу әдісін — теориялық материалды берудің бір тәсілі болып табылатын әңгімелесудің мектептік әдісімен шатыстыруға болмайды, сөйлесу әдісі ережесіне қарай практикалық әдіс екендігін аңғарамыз.
Қайталап айту әдісі
Мектепке дейінгі бес-жеті жастағы балаларды, жоғарыда айтылған тілге үйрету әдістерінен басқа, қайталап айту әдісімен де үйретеді, ол балалардың сөзін тілдің барлық компоненттерімен (лексикамен, грамматикалық формалармен, интонациямен) байытатын, олардың байланыстырушы сөздерін жаттықтыратын қайталап айту әдісімен сөйлеуге үйретеді.
Қайталап айту әдісінде тәрбиеші балаларға көркем әдеби шығарманы оқып береді (айтып береді) немесе серуендегенде, экскурсияда болғанда өздері көрген нәрселерді олардың есіне салады, немесе «өз өмірінде болған оқиғаларды» айтып береді (баяндайды), немесе балалар көрмеген әлде бір затты, хайуанатты сөзбен суреттеп айтады, содан соң оларды: 1) тәрбиешінің әңгіме айтуы барысында сұрақ қоюға, 2) оның әңгімесін (өз жолдастарының біріне немесе үйдегі ересек адамдар үшін) қайталап айтып беруге ынталандырып отырады.
Қайталап айту әдісі еліктеу әдісіне ұқсас. Бұл әдістердің арасындағы айырмашылық мынада: тәрбиеші оқып болысымен-ақ текстің кейбір жерін бала қайталайды (еліктейді); жуықта естіген текстің мазмұнын бала мүмкіндігінше айтып береді; баланың тексті .қабылдауы мен оның мазмүнын қайталап айтуы арасында біршама уақыт өтуі қажет.
Балаларды көркем әдебиетпен таныстыруға байланысты методикада қайталап айтудың көптеген тәсілдері бар, мысалы: сүйікті кейіпкерлерін ойнау, ертегілерді, әңгімелерді және т. б. сахнада көрсету.
Құрастыру (әңгімелеп беру) әдісі
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілінде құрастыру (әңгімелеп беру) әдісіне кең дербестік беріледі. Оньң мәні мынада: балалардың ертегілерді өз бетінше «құрастыруын», олардың өз өмірлерінде кездескен нақты жағдайларды әңгімелеп беруін, көркем әдебиеттегі тақырыптарды араластырып айтуын, картинкаларды, нақты объектілерді — заттарды, хайуанаттарды, өсімдіктерді — суреттеуін тәрбиеші көтермелеп отырады.
Тәрбиеші тілі — балалардың сөйлеу тілін дамытудың негізгі көзі. Жас шамасына қарай әр топтағы балалар өз тәрбиешілерімен шаруашылық-тұрмыстық және еңбек іс-әрекетінде қатынас жасайды. Тәрбиеші балалардың ойындарын ұйымдастырады, пгрограммада көрсетілген барлық сабақтарда балалармен сөйлеседі, кітап оқу кезінде балаларды көркем шығармалардың авторларының сөздерімен таныстырады. Демек, балалар тәрбиеленетін мекемелерде тілді дамыту потенциалының мүмкіндігі түгелімен тәрбиешінің сөзінің сапасына байланысты.
Балалар бақшасының тәрбиешісі үшін үлгілі сөйлеу тілін меңгеру — бұл кәсіби даярлығының көрсеткіші. Сондықтан өзінің сөйлеу тілін жетілдіру — болашақ әрбір педагогтың адамгершілік және қоғамдық парызы. Ол кейін балаларға берілетін тілдік дағдыларды жетік меңгеруге тиіс.
Сөйлеу мәдениеті деп оның дұрыстығын, яғни әдеби тіл үшін қалыптасқан дәстүр бойынша орфоэпия, грамматика, лексика, стилистика, дұрыс жазу ережелері нормасына сәйкес келуін айтады.
Сөйлеу мәдениетінің жоқтығы, мәселен: адамның сөздегі дыбыстарды дұрыс айтпауынан, яғни сөздер, қалай жазылса, солай айтуынан;
сөз ;үйлесімін дұрыс құрмауынан;
сөздерді дұрыс мағынасында қолданбауынан;
сөзді, грамматикалық формаларды, интонацияны орнымен қолданбауынан көрінеді: ресми тілде қарапайым сөзді, сырласу кезінде әдеби сөзді кірістіреді, балалармен сөйлескенде айқайлап немесе ашуланып, шыңғырып сөйлесуі, кемсітетін немесе дөрекі ырғақты қолдануы мүмкін, жиналыста шығып сөйлегенде баяу, жылдам, түсініксіз сөйлеуі мүмкін және т. б.
Сөйлеу мәдениетіне ие болу—бұл тілдің барлық элементінің (сөздің, түбірдің, қосымшаның, жұрнақтың, жалғаудың, сөйлемнің әр түрлі типтерінің, ырғақтың) мағынасын түсіну ғана емес, сонымен бірге әдеби тілде оны, қалай қолданатыны не есте сақтау деген сөз.
Мектеп жасына дейінгі балалар үшін тіл стилі жөніндегі түсінік ең алдымен айтушының белгілі бір мінез-кұлқын талап ететін тілдік этика жөніндегі түсінікпен салыстырылады (жеке адамның сыпайылығы, кісі сыйлағыштығы, қарапайымдылығы, адамгершілігі, мейірімділігі, өзіндік беделі сияқты қасиеттері оның сөйлеу тілінен де байқалады); сонымен қатар баланың стилистикалық түсінігін жетілдіру оыың эстетикалық тәрбиесінің негізгі туралы болып табылады. Демек, сөйлеу стиліне үйрету белгілі бір тәрбиелік міндеттерді қамтиды.
Тәрбиеші стильді интуиция арқылы сезініп қана қоймай, сонымен бірге оның көмегімен белгілі стиль қалыптасатын тіл құралын саналы түрде талдай білген, яғни ол лингвистика саласынан да қажетті білімді меңгеруге тиіс. Бүл балаларды стильді түсінуге тәрбиелеуде қажетті дидактикалық материалдарды оның іріктеп алуына да септігін тигізеді. Сөйлеудің әр түрлі стилистикалық бөлінуі тілдің сиконимиясымен қамтамасыз етіледі, лексикалық (баспана — үй — пәтер — тұратын жер — тұрақ — бұрыш — ұя — бас сұғатын жер — ұқгірін), грамматикалық (даламен жүру — егістікпен ору — егістік арқылы жүру; келуші — келе жатқан; сүлу — асқан сүлу); фонологиялық, яғни әңгімелесіп отырған кісіге қатынасын білдіріп түрлі интонациямен айтуға сыйластық көңілді білдіруге, немесе, керісінше, кемсітіп, көңілін қалдыруға (мәселен, «Отырыңыз!») болады. (Интонацияның осы қасиетін білдіретін ежелгі орыс мақалын еске алайықшы: «Сол сөзді басқа ырғақпен айтса ғой!»).
Тәрбиеші өзіндік сөйлеу мәдениетін жетілдіру жолында жұмыс істей отырып, ең алдымен оның компоненттері — лексикасы, грамматикасы, фонетикасы синонимдік жағынан бай болуына назар аударуы керек. Ол — тілде мұндай лексикалық қосымшалардың не үшін көп болатындығын, олардың қандай мағыналық және эмоциялық белгілермен ерекшеленетіндігін, өз сөзінде қай кезде қолдану орынды екендігін анықтап алуға тиіс. Ол өз бойында сөздікті үнемі пайдалану қажеттілігін дамыту керек. Сөйлеу мәдөниетін көтеруге талпынған тәрбиеші морфологияныда аффикосинонимдердің мәнерлі болуын есте ұстағаны жөн, сондай-ақ өзінің сөзінде синонимфлекстердің, синоним жалғаулардың, синоним союздердін, жай және күрделі сөйлемдер кұрылысына синонимдерінің барлық байлығын қолдануы керек.
Ана тілінің синонимдерін білу болашақ педагогтарға өзінің тілін жақсартуға ғана көмектеспейді, сонымен бірге балаларды тілге үйретудің жеңіл және өте тиімді тәсілін бойына сіңіреді: егер бала әлдебір грамматикалық форманы түсінбесе, онда оған тиісті синонимді айта қойса (әрине, орта және ересек топтарда) бәрі түсінікті болады. Мысалы, А. Прокофьевтің «Көшедегі көлшік» деген өлеңінде: «желкенмен жабдықталған флот суға түсті» деген сөз бар, мұндағы грамматикалық форма баланың түсінуіне өте қиын. Оның орнына тәрбиеші етістіктің септелетін бұрыннан таныс түрін ұсынады: желкенмен, жабдықталған—демек, «балалар желкенмен жабдықтаған (жасаған) флот». Ал «Сырнайшы» деген өледдегі «от шашқан галстукті» деген жолдарды «жалынға ұқсас галстугі бар» деп түсіндіруге болады. Тәрбиеші сөз дыбыстары артикуляциясының және олардың үйлесуінің дұрыстығына жаттыққан болуы керек, сондай-ақ адамға тән түрлі сезімдерді: қуанышты, қайғыны, қорқынышты, салтанатты, ренішті, мақұлдауды, ашу-ызаны, жылылықты және т. .б. білдіру үшін барлық просодемаларды: дауыстың күшін, дауыстың көтеріңкілігін, сөйлеу қарқынын, дауыстың үнділігін модулдеуге жаттығуы керек. Бұл байланыстыра сөйлеу стилін: ол мейлі кітаби стиль болсын, ол мейлі ауызекі сөз стилі болсын жеңіл үйреніп алуға мүмкіндік береді.
Болашақ педагогтың сөйлеу мәдениетін жетілдірудің маңыздылығы мынада: балалар тікелей араласу барысында сөздің дыбыстық мәдениетін тура жолмен қабылдайды, өйткені балалар сөзді дұрыс айтуға ересек адамдардың, ең алдымен тәрбиешінің, сөзіне еліктеу арқылы үйренеді.
Тәрбиеші ана тілінің жоғары сөйлеу мәдениетін игеруге тиіс, яғни көркем әдебиетті мәнерлеп оқу және әңгімелеп беру дағдысы болуы керек.
Қолданылған әдебиеттер:
1) Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл
2) Журнал «Балабақша», №2-6, 2009 жыл
3) Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл
