TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

войти на сайт

вход на сайт

Логин: :
Пароль :

Забыл пароль Регистрация

Жантану жайлы ілім-білімнің ілкі басталуы




Жантану жайлы ілім-білімнің ілкі басталуы
0
Раздел: Психология | Автор: Админ | Дата: 4-10-2015, 15:00
Загрузок: 3038




Бірінші бөлім


Жантану жайлы ілім-білімнің ілкі басталуы.


               1.  Дала тұрғынының өмір салты мен психологиясы


Ата-бабаларымыз өздерінің сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудің бай тәжірибесін жинақтап, өзіндік салт-сана мен әдет-ғұрып, дәстүр рәсімдерін қалыптастырды. Бұлар адамдардың тұрмысына сіңген жөн-жосық, жол-жоралғылары, әр адамның іс-әрекетінің қоғамдық отрада қалыптасқан нормалары мен принциптерінің көріністері еді. Көшпелі халық өзінің өмір сүрген қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайларына, мәдениеті мен тарихына, табиғатына орайлы жас буынға тәлім-тәрбие берудің айрықша талап-тілектерін дүниеге әкелді. Мәселен, жас адамның жұртқа танымал моральдық-психологиялық нормасы белгіленді, оның мәні «сегіз қырлы, бір сырлы» делінетін қанатты нақыл сөздерімен қисындалады. Адамға қойылатын талап-тілектер  мыналар еді: көшпелі мал шаруашылығын жете игеру; еңбексүйгіштік; қиыншылыққа төзе білу;  ел намысын қорғау, жаудан беті қайтпау; ата тегін жадында сақтау; сөз асылын қастерлеу; тапқырлық пен алғырлық; ат құлағында ойнау; ата салтын бүзбау(жасы үлкенді сыйлау, құдайы қонақтың мәселесін қайтармау, көрші хақын жемеу,т.б).


Халқымыздың бойындағы осынау асыл қасиеттерді өткен ғасырларда қазақ даласында болған Еуропа зиялылары асқан көрегендікпен дәл басып айтқан еді.


Көшпелі өмір тіршілігі қара күшке мығым, қиыншылыққа төзімді, құбылмалы табиғат жағдайына тез икемделгіш болуымен бірге, жан-жүйесі жағынан да жан-жақты жетіліп, кемел адамдарды қалыптастырды. Үйде де, түзде де бала ес білгеннен бастап із кесіп, жол қарап, жұлдыз санап өсті. Олардың көзі қырағы, құлағы сақ, қияндағыны шалатын болды. Аң аулап, мал бағып, күнделікті күйбең тіршілікпен жүрсе де жас өскін ақынның сөзін, жыраудың жырын, әншінің өлеңі мен әуенің қалт жібермей тыңдап, ал аузындағы ұтымды мақал мен мәтелді, ертек пен жұмбақты, терме мен шежірені жадында сақтап, халық даналығын өзіне рухани азық етіп отырды. Әрдайым көшіп-қонуға дайын отырған қазақтар үшін аң-құс аулау, мал күзету, жау түсіру тұрмысының дағдылы машығына айналды. Әрбір жас, әрі жауынгер, әрі малшы, әрі шаңырақ иесі болып саналды.


Халық аузында мақал болып кеткен «өнерді үйрен де жирен», «жігітке жеті өнер де аз», «шебердің қолы ортақ», «жауда жүрсе ат ойнатқан батырым,үйде жүрсе,құрт қайнатқан батырым» деген сияқты бес аспап адамның психологиясы жайлы қанатты сөздердің біздің заманымызға дейін жеткені мәлім. Көшпелі қауым бірін бірі жақсы білген, әр адамның қадір-қасиеті, оның жасына, жол-жоралғысына, әлеуметтік ортадан алатын орнына қарай белгіленіп отырды. Мұндай қоғамдық, адам аралық қатынастарды қаршадайдан көріп өскен бала да өсе, ержете келе ортақ мүдделікті, өмірге көзқарастың сәйкестілігін, кісіліктін белгісін, жеке бастың өзіне бұра тартуына мүмкіндік бермеді. Психологиялық тұрғыдан «бірауызды» болып қауымдасқан жандар үнемі өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанды. Осыған орай көшпелі тұрмыс тәліміне лайықталған бата беру, ант ішіп ақталу, айтысқа, дау-дамайға төрелік айту сияқты этностық таптаурындар стереотип кең өріс алды. Әрине, осы таптық санамен бірге әркімнің жеке басының әлеуметтік және биосфералық факторларға орайлас  жеке-дара, жас, жыныс ерекшеліктердің де болатындығы еске алында. Мәселен, көшпелі халық қыз баланы ерекше қадірлеп, қастерлеп, әлпештеді. Оны әдемілік пен әдептіліктің, сұлулық пен іңкәрліктің символы деп ұқты, Халық мінезі жақсы, әдепті жігітті «қыз мінезді жігіт екен» дейтін болды. Сондай-ақ «қыздың жиған жүгіндей», «қыздың тіккен кестесіндей» деген тіркестер де қыз баланың нәзіктілігі мен шеберлігі, ұқыптылығы мен биязылығы жайлы айтылды.


Әрбір отбасы, әке-шеше, аға-жеңге, бойжеткенді ылғи да таза, мінезінің жайдары болуын қадағалап отырған. Жас өспірім шақтағы олардың балқыған, толқыған, еліктегіш қасиеттерін ескеріп, оған «қырық үйден тыю» салу керектігін де үнемі еске алған. Халқымыз сұлулық пен сымбаттылықты, шеберлік пен нәзіктікті қажетсінетін үй ішіндік еңбекке (кесте, өрнек, кілем тоқу) көокем сөз, ән-күй, айтыс секілді түрлі өнерге баулуды – бойжеткен тәрбиесінің басты міндеті деп білген.


Халықтық дәстүр қыз балаға тәлім-тәрбие беруде тек бағыт, бағдар беруімен қатар, өнеге көрсетіп, әдептілік жөн-жосық ңұсқайды. Оның барлық сыры мен сыпайылық салты оның сапасына, әдебі мен әліне, тілі мен дініне, ән мен күйіне, мінезі мен құлқына кіріге өрілген обал мен сауап, Адам үшін ең қымбат түсінік жанымен сезіну, ойлану, толғану, әсерлену, әрекеттену. Мұның алғы шарты-бақылай білу, көре білу, кісінің ішкі сырые танып ұғыну арқылы өзін өзі түсініп, имандылық жүзеге асыра білу. Халық бүгінгі бойжеткенді ертеңгі отбасы ұйтқысы, болашақтағы асыл жар, аяулы ана, ел ардағы, ақылман әже деп түсінді. Олай болса, бойжеткен үшін-имандылық, инабаттылық, ізеттілік, әдептілік, ісімерлік, биязылық, мейірімділік-бәрі жарасымды болды.


             2. Мақал-мәтелдер—халық психологиясының айнасы


Бүкіл халық ұстанатын тәліми нормаларды адамның жан дүниесіне орайластыра баяндайтын қолданбалы мені зор психология ғылымның бір саласы халықтық психология деп аталады. Мұнда ғасырлар бойы сұрыптала жинақталып, жүйеге түскен ұлттық дәстүр, салт-сана, әдет-ғұрып, ұрпақтан ұрпаққа біртіндеп жалғасатын адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық таным, еңбек, дене тәрбиесі, т.б. нормалар мен принциптер, яғни халықтың жан-дүниесі, өзіндік мінез-құлқы, іс-әрекетінің ішкі астарлары сөз болады. Халықтық психология психика мен мінез-құлықтың қанға «сіңген», тез өзгеріп не жоғалып кетпейтін ұлттық бітісі, мезгіл-мөлшерімен алғанда ұзақ дәуірдің желісі.


Ұлттық дәстүр мен салт-сананың адам психологиясынан елеулі орын алатын біркелкі тұрақты құбылыс екендігін әр кездері ғұмыр кешкен ғұламалар ерекше атап көрсеткен еді. Халықтық психология-адамдардың қоғамдық және жеке тәрірибесінен, өмірдегі пайымдалуларынан туындайтын қарапайым психологиялық білімдерінің жүйесі. Бұл адам мінез-құлқының көптеген жақтарын қамтып, белгілі этностың өзіне тән психикасы жөнінде біршама мәндә мағлұматтар беретін ілім-білімдердің жүйесі. Әйтсе де, арнайы әділ ғылыми жүйеге негізделмегендіктен, бұлар адам психологиясын жан-жақты ажыратуға жарай бермейді. Мұндай жағдайда біз тек ғылыми психологияның деректеріне ғана сүйенеміз. Халықтық психологияның теориялық мәселелерін зерттеумен этнографиямен сабақтас дамыған этнопсихология дейтін арнаулы ғылым саласы шұғылданады. Этнопсихология-әрбір халықтың рухани әрекетінің (миф, фальклор, тіл, дәстүр, салт, әдет-ғұрып, дін, т.б). жемісін сол халықтың психологиясын, сана-сезімін көрсететін негізгі өлшемдердің бірі деп есептейді. Этнопсихология жеке ғылым ретінде 19 ғ орта шенінде Ресейге, кейінірек Батыс Еуропа елдеріне (Лацариус, Штейнталь, Вунд, т.б) пайда болды. Қазақ топырағында бұл мәселемен көбірек айналысқан Шоқан Уәлиханов еді. Оның еңбектерінде «халық рухы» дейтін ұғым жиі кездеседі. Мұны «халықтық психологи» ұғымыдеуге болады. Бұл жәйт біртуар қазақ ғалымының сол кездегі Еуропалық этнопсихологтардың еңбектерінен хабардар болғандығын жақсы байқатады.


Жоғарыды айтқанымыздай, этнопсихология қарастыратын психологияның жайттар фольклор, ауыз әдебиетінде өлшеусіз мол. Мәселен, қазақ халқының аңыз-әпсана әңгімелерінде, батырлық эпостарында, ертектері мен  салт-сана жырларында, айтыс өнерінің сан алуан түрлеріне адамның (жас, еркек, әйел, ер, қария, т.б) жан-жүйесінің не бір түрлері (ойлау, сөйлеу, қиял, сезім, ерік-жігер) әр қырынан көрініп жатады. Осынау жан қкаттарының ішінде адамның ойлау (ой) деп аталатын процесі де жиі көрініс тауып отырады. Ойлау-бұл сұраққа жауап беру қандай да болмасын бір мәселені шешумен көрінетін күрделі жан қуаты. Оның бірнеше түрі бар. Соның бірі-продуктивтік деп аталады. Ол адамға бұрын-соңды сыры белгісіз, тың мәселерді шешуде орын алып отырады. Тың мәселерді шешуде ой жүйелі болуы тиіс. Продуктивтік ой айтыс, жұмбақ шешуде ерекше байқалады. Мәселен, Сапарғали мен Нұржанның жұмбақ айтысы терең ойланып-толғанудың жемісі. Ондағы «Темірден салбыраған иегі бар, сабағы бірі қолда бірі белде» дейтін Сапарғалидың жұмбағын жұмбағын Нұржан: «Бұл аттың жүгені, тізгіні қолда, шылбыры белде» деп шешеді. Осы жұмбақты қарастырушы да, оның шешудің тапқан кісіде де күрделі продукті ой орын алып отырғаны хақ.


Продуктіә ойлау айтыс өнерінің кез-келген түрінде, әсіресе ұзақ жырмен сөз жарастыруда ерекше көрінеді. Бұған 1910 жылы Ақмешітте Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіптердің айтыстарын жатқызуға болады. Айтыста көтеріліп отырған мәселенің мазмұнына ғана емес, оның ұйқасына, сөз саптауына,өрнекті сөзбен мәнерлеп жеткізуіне ерекше мән беріледі. Айтысқа түсушілер кейде бірін-бірі сөзбен қағытып, мінеп-сынаудан да бастайды. Бұл тәсіл тек әріптесін мұқатып, кекету үшін ғана емес, сонымен қатар қарсыласының тұйықтан, қиыншылықтан құтылу жолдарын іздестіруіне кедергі жасап, оның айтайын деп отырған дәлелді жауаптарынан жаңылдыру үшін де қолданылады. Бұл, әрине, қарсы жақтың жағдайын ауырлатып, тұтқиылдан жауап табуды қиындатады. Мұндайда айтыскер «қалай деп жауап қайтарсам екен,ол қандай жауап айтар екен»,-деп қатты ойланады. Айтыстың қандай түрі болмасын (жұмбақ айтысы, қыз бен жігіт, ақындар айтысы, т.б.) жан-жақты ойлап-толғануды, ерекше тақырыпты, керемет айлақорлықты қажет етеді. Айтыскерлер сөзім жұртқа қаншалықты әсер етер екен деп, әр сөзін « жеті рет өлшеп, бір рет пішкендей» алдын-ала болжап құрастыруға тыртысады, орамды, ұшқыр, кең, сыншыл сөйлемдерді сұрыптап, олардың ішінен әр дәлелді , әрі салмақты, салиқалы дегендерін іріктеп алады. Өйткені бұлардың аузынан шыққан әрбір сөз «мірдің оғындай» әбден іріктеліп, ой елегінен өткен «қысқы да болса нұсқа», «тайға таңба басқандай», ой түйіндері болып келуі шарт.


Психологияның мәні жағынан қазақ фольклорының түрлі жанрларының ішінде мақал-мәтелдер аса қызғылықты зерттеу оъектісі болып табылады. Бұларда – халықтық өмір туралы сан-алуан пайым-байқауларының, ойға түйгендерінің нақты да дәл сипаттамаларының мәйегі сүзілген. Әрине, осынау халық даналығында шындықты бейнелейтін, білім-іліммен қатар қоршалған орта жөнінде, әсіресе әлеуметтік өмірдің кейбір жақтары туралы жекеленген жаңсақ ойлар да жоқ емес. Бірақ осыған қарамастан бұлар халықтық дүние-танымының, күрделі де даму қайшылық процестерін негізінен дұрыс көрсетеді. Мақал-мәтелдер адам іс-әрекетінің себебін тікелей бақылау арқылы өзіше түйіндейді. Сондықтан да ол ғылыми бақылаудан өзінің кездейсоқтығымен арнайы ұйымдастырылып, жоспарланбауымен өзгешеленеді. Алайда өмірде жиі қайталанатын сансыз бақылау күнделікті тәжірибенің өлшемі ретінде қорытыла келе психологиялық ойдың мәйегіне айналады.


Диалектикалық пікір таластың, ақиқат білімнің алғашқы көріністері де мақал-мәтелдерде мол. Көшпеліліердің сонау ерте дәуірінен-ақ бұларды көп біліп әрі оны ақылмен байыптай алатын адамды ерекше қастерлеуі тегін емес. Ондай адам та-баба даналығының көзіндей саналатын. Мақал-мәтелдер белгілі бір шешім мен істің дұрыстығын анықтайтын логикалық қызметтің эталоны тәрізді адамның ой-әрекеттерінде маңызды роль атқарып отырады. Мәселен, жоғарыда айтқанымыздай, айтыс ақыны өз ойын орынды келтірілген мақалмен көркемдеп шегелей түссе, тыңдаушылар оны өте мәнді дәлел (аргумент) ретінде қабылдайтын. Бұл орайда оның қарсыласы да мақалға жүгінетін. Ал, мұны нақты жағдайға сәйкес өз орнымен қолдана алмаған кісінің ой-өрісі онша жетілмеген жанның қатарына қосылатын. Мақал-мәтелмен нәрленген ой-сенімді, нанымды саналатын. Осынау ел-жұрт даналығында тек халықтық психологияның білімдер ғана көрініс таппай, бұларда қоғамдық-саяси, философиялық, тәліми ойлармен қатар мінез-құлық нормалары да кездесетіндігі даусыз.


Көшпелі тұрмыс салтында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап пен баспасөздің қызметін алмастырды. Ол айналадағы сыры мол дүние туралы білімнің сұрыпталған жиынтығы, халықтың өзінше  шағын ауызша энциклопедиясы ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік роль де атқарады, адам бойыедағы барлық жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп, күлкіге айналдырды. Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды болды. Бұлардың бала тәрбиесіндегі орны да айрықша еді. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медециналық-гигиеналық, өнер-сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды.


Бала ұғымына лайықты пайдалы кеңестерде айналадағы дүние мен адамның өзара қарым-қатынасын әр қырынан қамтыған сан алуан ақпараттар аз болмайтын. Мұнда оқу мен еңбек, ойын мен өнер, сондай-ақ адамның жақсы-жаман қасиеттері, елін сүю, ата-ананы құрметтеу, ұлкенді сыйлау, т.б. үлгі-өнегелер бала санасында біртіндеп құйыла беретін. Сондықтан да мақал-мәтелдер қай халықтың болмасын, ілкі психологиялық түсінігі болды, оларды қазіргі жалпы педагогикалық, жас ерекшелік, медецина, музыка, спорт, қоғамдық психология деректерімен аралас нақты іс-тәжірибеге негізделген қызықты идеялар топтасқаны хақ. Қазақ мақалдары адамның ішкі жан-дүниесіне терең бойлап, кісінің қарым-қатынасын аша түсуге өнеге мектебі дерлік. Мәселен, халық ұғымында ақылдылық-баға жетпес қазына. Бұл туралы халық «түйедей бойың болғанша, оймақтай ойың болсын». «Ақыл озбайды, білім тозбайды» дейді. Ақыл-білім, тәжірибе, тәлім-тәрбиенің нәр алатын бастауы. Демек әрбір адам, тіпті күнделікті күйбең тіршілігінде де істі ақылға салып отырмаса болмайды, онсыз мақсатқа жету қиын. Алдағы іс-әрекеттің нәтижелігін болжау да ақылға байланысты. Мақалдар сөзді салмақтап, ойлана айтуға үйретеді. («Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле»),  «Аңдамай сөйлеген, ауырмай өледі»). Халық даналығы баспа сөз бен мылжыңдықты ұнатпай, ондайларды өткір сынға алған(«Құрғақ сөз бас ауыртар», «Көп сөз күміс, аз сөз алтын». «Қысыр сөзде қырсық көп», т.б). осы айтылғандардың бәрі-бәрі ақыл ой мен зерделіктің сөйлеу мәдениетімен тығыз ұштасып отыратынын меңзейді.


Жалпы, бейнелі сөз, шашендік өнерге құрмет о  бастан-ақ қазақ психологиясына тән сипат. Ш.Уәлиханов «Қазақ шешендікке құмар, ол сөз өнерін, әсіресе әзіл-оспақты қатты сүйеді»,-деп тегін айтпаған.


Адамның жан-дүниесіндегі тілдегі көрінісі, яғни ой шындығының сөз арқылы көрінуі де мақал-мәтелдерде кеңініен бейнеленген. Сөз-күшті, қуатты, құдіретті қару. «Сөз өнері-дертпен тең». Халқымыз ойға олақ,сөзге шолақ жанды әжуалап, аз сөйлеп, көп ойлап, логикаға жүгініп отыру қажеттігін ерекше ескерген. Мәселен, тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады». «Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді». «Жылы-жылы сөйлесең,жылан інінен шығады», «Шешенннің тілі- шебердің бізі», «Жүйелі сөз жүйесін табар», т.б. мысалдар, сөз құдіретінің психологиялық астары қандай болатынын жақсы аңғартады.Сөйтіп, шебер де шешен сөйлей білу адамның асыл қасиеттерінің бірі болып, кісіге психологиялық әсер етудің ерекше тәсілі болып табылған.


Мақал-мәтелдер қоғамдық ой-сананың қалыптасу кезеңдерінен көптеген соны мәлімет береді. Адам ақыл-ойының дамуында оқу, білім мен тәжірибенің атқаратын ролі зор. Мына төмендегі мақалдар: «Көп жасаған білмейді, көп көрген біледі», «Білімнен асар байлық жоқ», «Көре-көре көсем болады, сөйлей-сөйлей шешен болады», т.б осы айтылған түйіннің куәсі іспеттес. Халқымыз оқудың табанды оқуды еңбек пен маңдай терді төгумен ғана миға қонатынын жақсы түсіндірген («Оқу инемен құдық қазғандай»). Өйткені оқу табысты болу үшін мен ерік-жігер, ынтызарлық пен құмарлыққажет («Шыдамды еңбек алғыр ой, Анық досың біліп қой», «Ықылас пен ынтымақ, бітер іске болсын тап», т.б.).


Мақал-мәтелдерде адамның жан қуаттарының бұлардан басқа да толып жатқан жақтары бейнеленген. Бұларды психологиялық тақырып тұрғысынан төмендегіше топтастыруға болады: 1. Психологияның жалпы мәселерері: а) жан қуаттары,олардың ортақ қасиеттері туралы түсінік; ә) өскен орта және тұқым қуалаушылықтың жан құбылыстарына әсері; б) психиканың қалыптасуындағы еңбек, тәжірибе және практиканың ролі; т.б. 2. Сезім мүшелерінің (көз, құлақ, т.б.) танымда алатын орны. 3. Тіл мен сөйлеу, бұлардың тіршілік пен қарым-қатынасындағы ролі. 4. Ақыл және ес. 5. Арман мен қиял. 6. Адам эмоциясы мен сезімдері (қорқыныш пен үрей, қайғы мен қуаныш, махаббат пен жек көру, шындық пен өтірік, достық пен жолдастық, т.б. 7. Қажыр-қайрат пен бос белбеу, жүрексіздік. 8. Кісінің жеке дара ерекшеліктері). 9. Түрлі топ өкілдерінің (еркек,әйел, ата-ана, бала-шаға, туыс, жекжат-жұрат, әкім, т.б. ) әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері. 10. Әртүрлі жас мөлшерінің (бала, жасөспірім, ересек, кәмелет, қария, т.б.) психологиялық сипаттары. Ал, кәрілік шақтың рухани (мол тәжірибе , тоқталған ақыл, ескі әдеттің үстемдігі, кінәмшілдік, ұмытшақтық, т.б.) және тәң (көз бен құлақтың әлсіреуі, тістің түсуі, бел бүгіліп, қозғалыстың нашарлауы, шаштың ағаруы, әжімнің көбеюі, т.б.) белгілерін саралаған халықтық пайымдар өз алдына бір төбе. Осы айтылғанға «Көңіл қартаймас, көз қартаяр», «Кәрі білгенді, пері білмейді», «Сақалға ақ түсті, көңілге дақ түсті», «Көп жасаған көмбенің үстінен шығады» деген тәрізді мақал-мәтелдер жақсы айғақ.


Мақал-мәтелдерде адмның ес, жад қуаттары жөнінде де аз айтылмаған. Бұлардың ғылыми психологиямен тамаша ұштасып жатуы таңқаларлық. Мәселен, біреу көзбен көру, екінші біреу құлақпен, үшінші адам қозғалыс мүшелерінің қатысуымен, ал төртінші біреу бұларды араластыра есте сақтайтындығын,біреу тез арада есте сақтай алатын болса, екінші біреу бұған ұзақ уақыт машықтанатын халық даналығы жақсы қөрсеткен. Әрине, жалаң еске сақтаумен адам алысқа бара алмайды, ол өз есін, оның басқа қасиеттерімен( беріктік, нақылдық, реакция шапшаңдығы, т.б) ұштастырғанда ғана бағалы болмақ. Бұл айтқанды «Ақпа құлаққа айтсаң, ағып кетеді, құйма құлаққа айтсаң, қағып алады», «Оқығаныңа мәз болма, тоқығаныңа мәз бол», т.б. мақалдар жақсы қуаттайды. Немесе қарт адам жуырда оқыған , естіген, көрген нәрселерін тез ұмытады, бұл естің әлсіреуіне әкеледі. Осыны «Ер қартайса-жаңылшақ» деген дана сөз де нақылдай түссе, оқығанды миға тоқу да қайталаудың маңызы зор екенін, «бұрынғыны айтпай, соңғысы еске түспейді», « көз көруге, құлақ естуге тоймайды» дейтін мақалдар қуаттайды. Ал сын көзімен қабылдау естің дамуына елеулі ықпал ететіндігін «Өз қатесін көрмеген, кісі қатесін сезбейді» деп түйіндейді. Есте сақтау да, еске түсіру де материялдың эмоциялық әсерімен байланысты болатындығын, жақсы, шапағаты мол мәселелерді есте мықтап сақтауға меңзейтін мақал-мәтелдер де баршылық. Мақалдарда адамның есте сақтау қабілетіне айрықша баға беріледі, ақылдылық жоғары дәріптеледі.


Мақал-әтелдерде адам танымының өзге жақтары туралы да қызғылықты ойлар аз емес. Мәселен, арман мен қиялдың адам өміріндегі орны жайынды « арманы жоқ жігіттің дәрмені жоқ» десе, сезім мен ойдың байланысы туралы «аузы күйген үріп ішеді», ал ерік-жігер жөнінде «Талапты бала талпынған құстай, құмары қанбас аспанға ұшпай», әдет пен дағды туралы «ауру қалса да әдет қалмайды», құмарлық, бейімділік жайында «Жақсығы жақсы әуес», «Саусағы ұзын биші болар» дейді.


Адам баласы әртүрлі жағдайда тәрбиенің әр алуан әсерінде болып, әр салада қызмет етеді. Осы фактордың бәрі оның жан-дүниесінің қалыптасуында елеулі із қалдырады. Кісі оқу, іздену, тәрбиелену арқылы өзін-өзі сомдайды. «Көре-көрекөсем болар, сөйлей-сөйлей шешен болар», «Адам туа білмейді, жүре біледі», деу осы айтылғанның дерегі. Халық даналығында адамның моральдық-психологиялық ерекшеліктері жай көрініс таппай, оны қалыптастырудың жолдары да сөз болған, бұларды қалайша тәрбиелеуге болатындығы жайлв түйіндер де айтылады.


Жас ұрпақты жағымды мінез-құлыққа тәрбиелеудің түрлі әдіс-тәсілдерімен қатар, ұстаз, тәлімгерлерге бағышталған мақал-мәтелдер де бір төбе. Баланың алғашқы тәрбиешісі-ата-анасы. Олар өз ақыл , білім, жақсы мінез-құлқымен, қысқасы бар болмыс-бейнесімен баласына үлгі болуға тиіс.


 


 


ЕЖЕЛГІ ТҮРКІ ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАҒЫЛЫМДАРЫ.


      Қазақ халқының психологиялық ой-пікір мәдениетінің даму тарихы көне ғасырлар қойнауынан басталады.


Халқымыздың жалпы даму тарихына сүйене отырып біз психологияның ой-пікірлердің қалыптасуын басты 3 кезеңге бөліп қарастырамыз.


Бірінші кезең- психологиялық ой-пікірлердің ілкі бастау, түп-төркіндері, басы 6-8 ғасырлардан басталатын қазіргі түркі тектес халықтардың бәріне ортақ қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңдері. Қазақ кеңес өкіметі жылдарында даму тарихы.


6-Ғ Жетісу, Алтай, Орта Азияны мекен еткен ру-тайпалар бірігіп, Түрік қағанаты дейтін үлкен мемлекет құрды. Зерттеушілердің айтуынша «түрік» деген халықтың аты 542 жылдан белгілі болса керек, түрік қағанатының қоғамдық-экономикалық, саяси-әлеуметтік өмірінде сол кездері жаугершілік дәстүр сол кездері маңызды орын алды. Олардың алғашқы көсемдерінің бірі –Бумын қаған айналасындағы көрші елдерді өзіне қаратады. Қағанаттың орталығы Орхон өзенінің (қазіргі монғолияда) жағасында болды. Истеми қағанның тұсында елдің терреториясы бұрынғыдан да ұлғайып, әскери қуаты арта түсті. Көп ұзамай, өзара қырғын соғыстар басталды да, қағанат 2-ге (бірі орталық азиядағы Шығыс Түрік, екіншісі-Жетісу, Шығыс Түркістан, Орта Азия Батыс түрік қағанаты) бөлінеді.


Құлпытасқа жазылған осы ескерткіштер Орхон-Енисей жазбалары деп те аталады. Бұлардың авторы Иолығ-Тегін дейтін шежіреші екендігі белгілі болып отыр, бірақ қайда туып, қашан өлгендігі жөнінде еш мағлұмат жоқ. Шамамен 8 ғасырдың орта шенінде өмір сүрген болу керек. Жазба ескерткіштердің мазмұнына қарағанда оның өз заманында білімі адамдардың бірі болғаны байқалады. Білге қаған інісі Күлтегін қайтыс болғаннан кейін (731ж.) оны өмірлік есте қалдыру үшін шетжұрттан шеберлер алдырып, Қожа-Сайдам ойпатына үлкен ескерткіш орнатады да, мұндағы өсиет сөздерді өз ағайыны Иоллығ-Тегінге жаздырады. Кейіннен Білге қаған қайтыс болып, інісінің қасына жерленеді. Осы ескерткіштің тексін жазған  да Иоллығ-Тегін. «Құлтегін» («түркі қағанаты туралы сөз») ескерткішіне дейін де халық жадында сақталған ежелгі бабаларымыздың ерлік істерін, тұрмыс салтын жалпы жұртқа паш ететін шежірелер болуы ықтимал. Бірақ ол жөнінде әзірше мәлімет жоқ. Автор түркілер тарихын олардың саяси арнаға шыққан кезі-6ғасыр ортасынан бастайды, яғни түркі ордасын құрған дәуірден бергі 200 жылдық тарихты сөз етеді. «Құлтегін» ескерткіші желісі жағынан екі бөлімнен («Кіші Құлтегін», «Үлкен Құлтегін»)  тұрады. Біріншісі-жазылу мерзімінің кейін тұрғанына қарамай-түркі тарихының кіріспе бөлімі іспеттес те, екінші мемлекет тарихының негізгі бөлімі, «ел өсиеті» болып есептеледі.


Құлтегін ежелгі түркілердің тамаша ерлік сипаттарын бойына жан-жақты дарытқан жаужүрек батыр, ұлан-ғайыр даланың еркін билеген дала халқының қайсар жауынгері. Ал Тоныкөк болса талай қанды жорықтардың куәгері, үлкен өнер иесі,ойшыл, философ, халық дипломатиясының білгірі. Тас жазуларда ерліе пен ездік, соғыс пен бейбітшілік, құлдық пен тәуелсіздік, тәлім-тәрбие, тұрмыс-салт мәселелері әсем айшық өрнектермен, жанды бейнелерге толы сезім толғаныс-тебіреністерімен байқалады.


Мәселен, «Бізге жеңіс әперген жер-суымыз-Отанымыз деп біу керек… Қандай қанағат болмасын, оның халқының арасында пәтуасыз (жалқау, оңбаған) табылса, онда сол халықтың қанша соры бар десенізші-Құлақ қойып тыңдаңыздар, тереңнен ойлап толғаныңыздар… су ағысы тартылса, жас жапырақ қурайды, адамдардан күш кетсе-жат кісіге бағынады… «Менің ағам мені адам етті… Аштықта тоқтықты түсінбейсің,,, «Жақын отырған сыйдың құрметтісін алады, алыс отырған сыйдың «немкеттісін» алады», деп келетін сөз тіркетерінің психологиялық мәні зор. Құлпы тастарда осы іспеттес жас жеткіншектерді елін, халқын сүюге , жақсы, ұнамды әдет-ғұрыптарға баулу, үлкенді сыйлау, зеректік пен ойшылдыққа, батылдық пен тапқырлыққа үйретіп, тәрбиелеу жайындағы мәселелер сөз болады. Бұлардың қазіргі жастарымыз үшін тәлімдік мәнін жоймайтыны хақ.


Тасқа жазылған дастандардың тәлім-тәрбиелік идеясымен астарлас рухани мұраның бірі-Қорқыт ата тағылымдары. 8-9 ғғ. Төңірегінде Сырдарияның орта және төменгі бойын жайлаған Оғыз-Қыпшақ тайпаларының мемлекеті болды. Оғыздар арасынан  шыққан әйгілі күйші, музыкант, жыр алыбы, аңыз кейіпкері ұзақ өмір сүріп, жазмышқа қарсы күресіп, адамның мәнгі жасауын арман етіп өткен кемеңгер ғұлама Қорқыт еді. Өлім қатері, одан құтылу туралы өзінің асыл ойлары мен тебіреністерін қобыздың зарлы әуеніне қосқан. Қорқыт туралы аңыз-жырлар, бізге жеткен «Қорқыт ата кітабы»+Орта Азия, Қазақстан мен Әзірбайжан халықтарының аса көрнекті жазба ескерткіші. Қорқыттың музыкалық-этнографиялық тұрғыдан ғана емес, сонымен бірге осы аймақтағы халықтардың ілкі ортағасырлардағы тәлім-тәрбиелік ой-пікірлерінің өзіндік ерекшелігін бейнелейді. Қорқыт есімі көшпелі қазақ жұртының арасында ерте заманнан-ақ қастерленіп келеді. Сондықтан да халқымыз :


Жыраудың үлкен пірі-Қорқыт ата,


Бата алған барлық басы, ақын асқан ата.


Таңқалып жұрттың бәрі тұрады екен,


Қобызбен Қорқыт ата күй тартқанда,-


деп тегін жырламаған. 1980жылы сырдарияның төменгі сағысында Жосалы   (Қызылорда облысы, Қармақшы ауданының орталығы) станциясының солтүстік-батысына таман Қорқыт мекенінен бір жарыс шақырым жердегі оның зияратының басына тамаша ғимарат ескерткіш орнатылуы оған деген құрметтің белгісі.


Қорқыт ата нақылдарында тәлім-тәрбиелік сипаттағы ақыл-кеңестер әр қырынан сөз болғанын жоғарыда айттық. Мәселен, имандылық, кісілік, қанағатшылдық, әрекетшілік жайында айтылған мынадай ақылдарға құлақ түргеіміз абзал. «Тәңіріне сиынбаған адамның тілегі қабыл болмайды… Жігіт тірісінде Қаратаудай қылып, бір күн тыныштық көрмей дүние жияды, байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді. Менмен, тәкаппар адамды тәңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға бақ бермейді…»


Дана ойшылдың ата-ананы сыйлап, құрметтеу, үйішілік жарасымды қарым-қатынас, ұл мен қыз тәрбиесі, адамның әр түрлі мінез-құлық сипаттары жайында айтқан тағлымдары да бүгінгі ұрпаққа өнеге боларлықтай: «Өзінен тумаса ұл өгей: қаншама бағып, қаққанмен ол саған ұл болмайды… Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан өнеге көрмеген кыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ондай бала ел басын құрап, үйінен дәм беруге де жарамайды. Ананың көңілі балада болар… Ұлың өсіп-жетілсе, отбасының мерейі, Бас-көзі».


Қорқыт ата жеткіншек, жас өспірімдердің жанымен қоса тәнінің шынығуына, елі мен жерін жан-тәнімен сүйіп, оны қасықтай қаны калғанша жаудан қорғайтын жаужүре батыр болғанын аңсайды. Осыған орай ол былай дейді: «Жол қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке кавказ арғымағын мінгізуден келер пайда жоқ. Қолыңа өткір қылыш алып, суыр жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп , күшінді сарп етпе, батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп түседі… Қолыңа ұстаған болат қылышың мұқалмасын. Жауға атқан садағың өткір болсын». Кемеңгер дала ойшыл жас жеткіншектің көпшіл, қонақжай, ата жолын қуған ақпейіл адам болғанын қалайды. («Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған түз артық…Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуалаған балаға ешкім жетпейді. Өтірік сөз өрге баспайлды. Өтірікші болғаннан жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық. Сөзіне берік, шыншыл адамғы бұл дүниеде отыз жасты үшке көбейтіп, өмір сүрсе де аз» ).


От басы, ошақ қасының , үй іші тыныс-тіршілігінің берекесі, ұрпақ тәрбиесінің әйел-жұртының кескін –келбетімен қатар, әдепті, көрегенді, адамгершілік, иманжүзділік қасиеттерімен де тікелей байланысып жатады. Осыған орай Қорқыт ата әйелдердің төрт  түріне берген сипаттамасы психологиялық жағынан ерекше көңіл аударады. Мәселен, әйелдерлің бір тобы отбасының тірегі, үйдің құты, қонақжай, үрім-бұтақтары өсіп-өнген жандар болса: екіншісі  ынсапсыз, қанағатсыз… үшіншісі  – салдыр-салақ , өсекшіл келеді дейді.


               2.  Әбу Насыр әл Фараби (870-950)


Әбу насыр әл Фараби – өмір сүрген заман шығыс әлемінде бүкіл араб халифатында ғылым мен білімнің дәуірлеп тұрған кез еді. Ұлы ғұламаның балалық жігіттік шақтары өткен қазақ даласы, әсіресе оның оңтүстік өлкесі сол кездегі үлкен мәдени орталықтардың бірі болатын. Тарих бізге 9-10 ғғ арасында Отырар қаласы  (бұрынғы Фараб) Таяу және Орта Шығысқа баратын үлкен сауда жолында  (Жібек жолының бойында) орналасқан, ол сондай-ақ өнер-білімнің, мәдениет пен әдебиеттің өокендеп, өскін кезінде көптеген ғұлама ғалымдар шыққан үлкен шахар болғандығы жайлы сыр шертеді. Фарабидын аты әлемге жайылған ғалым болуына осындай құнарлы ортаның себі тигендігіне күмәндануға болмайды.


8-12ғғ философиядағы басты идеялар араб тілінде сөйлейтін халықтардың еншісіне тиген еді. Осы кездері Платон мен Арестотельдің , Гален мен Архимедтің еңбектері Орта Азиядан Индиға, одан сонау Испаниядағы Пиреней түбегіне дейін Араб тіліне сан рет аударылып, көшіріліп, түсіндіріліп жатты. Бұл жайт Орта және таяу Шығыс елдерінде физика, математика, медецина,химия,астрономия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының дами түсуіне, бүлар Шығыс фиолософиясы мен мәдениетінің қалыптасуына зор әсер етті. Ғалымадар өз зерттеулерінде табиғат сырларының заңдылықтарын тәжірибе жүзінде ашуға талаптанды, олар Платоннан гөрі Арестотель імініне ден қойып, оны әрмен қарай дамыты түсті. Орта ғасырлық Шығыс философиясында сол кезде үш бағыт болды. Мұның біріншісі-Ортодокстік Ислам (халифаттағы үстем таптардың идеологиясы), екіншісі-неоплатондық ағым(суфизм), үшіншісі-перефатетизм немесе Арестотелизм , яғни Арестотельдің жолын қуушылар. Соңғысы қоғамның прогрессивтік топтарының көзқарасын бейнелейді. Осы ағымның өкілдері философиялық мәселерді зерттеуде алдымен табиғаттану заңдарына жүгінді, прогреске қатысты мәселердің бәрін табиғат заңдарынан іздеді. Осы ағымның көрнекті өкілдерінің бірі-Әл Фараби болды.


Ол Арестотельдің пантеисттік пікірлерін қайта қарастырып, мұның негізінде натуралисттік пантеизм деп аталатын ілім жасады. Фараби мұрасын зерттеушілердің айтуынша оның пәлсапалық концепциясы дүниені пантеисттік тұрғыдан түсіндіретін «Алла тағаланың ақыл-парасаты» дейтін ілімге негіздеоген. Ұлы ғұлама өзінің пәлсапалық пайымдауларын негізінен идеалисттік сарында өрбіткенмін, онгың еңбектерінде сол дәуірде ғылым жетістіктерін қотындылайтын прогрессивтік материалисттік идеялар баршылы. Мәселен, ол дүниенің мәңгілігін мойындап,  табиғат құбылыстарын детерминисттік. (себептілік) принцип бойынша түсіндірді, жанның мәңгі бақи жасамайтындығын, өліп-өшіп отыратындығын мойындады. Оның ғылыми-материалисттік идеялар, әсіресе оның таным мәселесі мен логика ғылымы туралы айтқандарында, сондай ақ адамның жан қуаттырының әр қилы жақтарын түсіндіруде ерекше байқалады.


Кезінде ол боджам жасап, пікір айтпаған ғылым білім саласы кем де –кем. Мәселен, тек психология саласында ғана жеті еңбек  («Жанның мәңгі мәні туралы», «Түс көру туралы сөз», «Жан туралы», « ақыл және ұғым», «Жасөспірімнің ақылы жайлы кітап», «Ересектердің ақылы жайлы кітап», «Темперамент туралы»)жазған екен. Бірақ бұлары біздің заманымызға жетпеген. Оның жан дниесі туралы ьолғаныс-тебіреністері , бізге басқа еңбектері («Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары жайында трактат», « азаматтық саясат», «Бақыт жолын сілтеу», «Даналық таңба тастар», « мәселелердің мәні»,т.б.)  арқылы біршама мәлім болып отыр.


Психология үшін іргетасты мәселе болып табылатын жан мен тәннің ара қатынасы, бұл екеуінің бір-бірінен байланысы жайлы мәселеде Фараби өзін сол кездегі ғылыми ой-пікірдің биігінен көрсете білді. Ол жанның мәңгі өлмейтіндігін уағыздаған грек ғалымы Платонға қарсы дау айтып, оның «Жан тәннен бұрын пайда болады, жан мәңгі бақи өлмейді деуі қате түсінік» деп түйді. Оның пікірінше, жан мен тән бірге дамиды, тәнсіз екі жан болмайды, дан тәннің тірлік қасиеті, адамның тәні де жаны да өткінші уақытша. Тән жанның дамуына, оның біртіндеп қалыптасып жетілуіне әсер етіп отырады. Жанның дамуы үшін тәннің саулығы қажет. Тән саулығы жоқ жерде жан саулығы да жоқ. Шыққан жан еш уақытты қайтып келмейді, бір денеден екіншң денеге көшіп те жүрмейді. Бірақ көңілі мен рухы кіршіксіз таза, көзі ашық оқыған адамның жаны мәңгі бақи өмір сүреді де, надан, залым, зымиян адамның жаны өшіп кетіп отырады.


Фараби адамның жан қуаттарының табиғатын қазіргі термин бойынша( психологиялық құбылыстар-Қ.Ж) тәннің құбылысына орайлас түсіндіреді. Тәннің де, жанның да иесі – жүрек, бұған мидың да қатысы бар, бірақ тәннің басқа мүшелер сияқты ми да жүрекке бағынышты. Жүрек- тіршілік тірегі, ол қан айналысы мен кимыл-қозғалыстың орталығы. Жүрекпен байланыспайтын мүше жоқ, ми да жүректен қорек алып, сонан кейін ғана адамның жан дүниесін басқарады. Жан туралы ілімде Фараби ұстазы Арестотельдің ықпалында болды, Ұлы грек ойшылы «Жан туралы» еңбегінде өсімдіктер де, жануарлар да, адамдар да үш түрлі жан болады десе, Фараби жанның адам мен жануарларда болатын түріне ғана ерекше мән береді. Мұның бірі – қозғалдыратын қуат-бүік тірі организмге ортақ. Ал танып-білу қуаты адамдар мен жануарларға ғана тән, бұоар сыртқы дүниені түйсіне, сезіне алуға қабілетті. Өсімдіктерде мұндай қабілет жоқ. Сондықтан да олар бұо топқа кірмейді. Адамда ең алдымен қоректендіру қуаты пайда болады. Бұл оның тәні, яғни өсіпөнуге негіз болатын дене бітімі. Адамның ьанып-білу қуаты да екіге бөлінеді. Мұның біріншісі-сыртқы жан немесе түйсіктену қуаты деп аталады. Мұндай қабілет сыртқы дүние заттарының сезім мүшелеріне тікелей әсер етуінен пайда болады. Сыртқы жан қуаты беске бөлінеді. Олар: көру, есту, дәм,иіс, тері түйсіктері. Екіншісі-ішкі жан қуаты. Бұларға еске түсіру, талпыну қабілеттері жатады. Адамды жануарлардан ерекше бөліп тұратын қуат-оның ақыл-парасаты, яғни ойлай, сөйлей алу қабілеті. Фараби « Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы трактат» дейтін еңбегінде жан құбылысының әртүрлі көріністеріне қысқаша сипаттама береді. Мәселен, « қиял адамға аса қажетті жан қуаты, ол екі түрлі міндет атқарады. Біріншіден, мұнда сыртқы дүние заттарының бейнелері өңделіп, сұрыпталады, бірі екіншісіне қосылып, одан жаңа бейнелер жасалады. Екіншіден, ол ойлауға материал жинастырады, түйсік пен екеуі адам ойлауының терең, жан – жақты орамды болуына жәрдем береді. Ол түс көру құбылысын қиялмен байланыстыра түсіндіреді. Түс көру-адамның ояу кезіндегі шындықта көрген,білген, естіген нәрселерінің мидағы бейнесі. Ұйқы кезінде мұндай бейнелер адам ырқынан тыс жүріп жатады, бұл қиялдың енжар көріністері. Фарабидың түс көру туралы тұжырымдарының қазіргі ғылыми психологияның айтқандарымен үндесіп жатқандары жақсы байқалады.


Ғұлама ғалым адамның даму процестері екі басқыштан тұратынын айтады. Оның біріншісі-сезімдік кезең. Бұған түйсік, қабылдау, ес процестері жатады. Түйсі-дүние танудың алғашқы көзі, бірінші баспалдағы . адамның есі мен елесінің сапалы әрі нәижелі болуы оның дұрыс түйсіктене алуына байланысты. Ойлау дүниені әр қырынан дамуға , мәселені тереңірек түсінуге мүмкіндік береді, бұл танымның екінші басқышы, ең жоғарғы сатысы. Ойлау сөйлеумен тығыз байланысты. Ол жалпы адамзатқа тән құбылыс, ал тіл болса, әр ұлттың халықтың өзіндік өрнегі. Жаттағаннан түсінген артығырақ, өйткені жаттауда шала түсінікті сөздер көбейіп кетеді, барлық нәрсені жаттап алуға болмайды. Түсіну әр нәрсенің тегін ашу, жалпы ережелер мен қисындар жөнінде талдау жасауға мүмкіндік береді.


Фараби эмоция, сезім процестерінің жан қуатының дербес көрінісі деп санамайды. Бұлар психиканың қалған түрлеріне бояу береді, оларды қозғалысқа итермелейді. Талпыну, әсерлену қуаты адамның мәнерлі қозғалыстарынан жақсы байқалады. Мәселен, адам ұялғанда қызарса, қорққан кезде сұп-сұр болып, түсі қашады.


Жан қуаттары туралы ілімде Фараби адамның ерік жігер, кажыр-кайратын да жеке процесс ретінде қарастырмайды. Бұларды этика ғылымына қатысты пікірлерінде жол-жөнекей сөз етеді. Ол ізгі қала адамдарының күшті қажыр-қайраты мен ерік-жігері – рухани қасиеттерді қалыптастырудың негізгі факторлары дейді. Қылық пен іс-әрекеттің саналылығы, тоқтамға келушілік, батырлық пен ерлік, рухани жағынан жетіле түсу, т.б. ерік – жігердің жақсы сапалары болса, мейірімсіздік, қорқақтық, дүниеқоңыздық, нәпі құмарлық, т.б. адамның ұнамсыз қасиеттері болып табылады.


Фараби танымының бірінші басқышы-түйсіктер табиғатын дұрыс түсіндіргенімен , ойлауға келгенде жаңсақ түсінікке жол береді. Ол ойлау материядан тыс тұрған ерекше рухани күштің әсерімен туып отырады дейді. Бірақ оның түйсік, қабылдау, киял процестерін сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының денедегі түрлі бейнелері деуі- ғылыми тұрғыдан өте дәл түсінік еді. Мәселен: көз айна тәріздес нәрсе, ол сыртқы дүниенің сәулесі түсіп отыратын алғашқы саңылау. Көру түйсігі көзге зат әсер еткенде ғана пайда болады. Егер көзден зат кетсе, онда түйсік тумайды, құлақ ауадағы тербелістер әсер еткенде ғана естиді. Сезім мүшелерінің кай-кайсысы да сыртқы дүниемен байланысқа түсіретін аспап. «Сыртқы нәрселердің,-деп жазды ол,-әсерімен…заттардың образдары пайда болады». Көру түйсігі көзден шыққан шырақтың нәтижесі, көзге зат әсер етпей ақ түйсік пайда болады дейтін Платон пікірімен Фараби келіспейді. Қараңғыда зат та , оның бояуы да анық көрінбейді,- деп жазды ол ,- көзге сырттан күшті әсер келіп түскенде ғана адамда түйсік пайда болады. Бұл жерде ғұлама психологияның іргелі теориялық қисыны «Бейнелеу теориясының» төңірегінде сөз қозғап отыр. Ол психикалық процестердің    (жан қуаттарының ) бәрін де  (тек түйсіктену ғана емес-Қ.Ж) дене мүшелерінде болып жататын белгілі бір материялдық, физиологиялық құбылыстармен байланысты қарайды.


Фараби жан қуатының басты түрлеріне сипаттама бере келіп, психологияның бұдан басқа да іргелі проблемалар жөнінде сөз қозғайды. Мәселен, ол психиканың қалайша дамып жетілгендігі жайлы мәселеге де ерекше мән береді. Жан – айрықша сапада тұрған қасиет. Жануар мен адамның тән құрылысының өзгешелігіне қараай олардың жан қуаттары да өзгеше болады. Материялдық элементтердің қосындысынан (ыстық, суық, дымқыл, құрғақ) жануар психикасы түзілген осы элементтердің ең жоғарғы қосындысынан барып адам психикасы пайда болған. Адам – жанды дүниенің теңдесі жоқ туындысы. оның жануардан негізгі айырмашылығы ақыл-парасатпен сөйлей алу қабілеті, өнерімен, белгілі кәсіппен айналысуы адам қоғамнан , түрлі топтардан тыс өмір сүре алмайды, оның бар тіршілігі адам қауымының арасында өтеді. Жеке адам өзінің тілек-талпынысымен мұң-мұқтажымен жеке жүріа ққанағатандыра алмайды. Сондықтан ол басқа адамдармен қарым-қатынасқа түседі. Өйткені, жеке жүрген адамның тәні де, жаны да ойдағыдай дамымайды.


Ұлы ойшылдың еңбектерінде бала психикасының қалайша дамып, жетілетіндігі жөнінде қызғылықты пікірлер көп. Баланың жасы өскен сайын оның ақылы да , яғни тәнімен бірге жаны да өсіп отырады. Мұның бәрі оның тіршілік қажетінен туындайды. Мәселен, балада ең алдымен өсіп-өну қуаты пайда болады. Бұл оның дене бітімінің қалыптасуында үлкен роль атқарады. Ана құрсағында ақ тән түйсігі біртіндеп дәм, иіс айыратын түйсіктер, заттың түрін, түсін, пішінін түйсіне алу қабілеті қалыптасады. Жан қуаттары өмір барысында , оқу тәрбие үстінде дамиды. Бұл үшін адамның өз бетінше әрекеттенуі, өзіндік ерекше маңызды . Кісінің адамгершілік – имандылық қасиеттері де оның өмірден алатын тәжірибесінен үлкендердің жақсы өнегесінен туындайды. Адам дүниеге ақылды, не ақылсыз, зұлым, не ақ ниетті болып келмейді. Мұның барі де жүре пайда болады.


Фарабидың адамның жан қуаттарының жеке-дара өзгешеліктері туралы айтқан пікірі де көңіл қоярлықтай. Бұлар адамның деке өмір сүру тәжірибесінен, оның дене бітімінен, өзіндік белсенділігінен туындап жатады. Яғни, адам бір-бірінен тән жөнінен қандай өзгеше болса, жан жөнінен де сондай өзгеше болады, яғни бұл жағдай оның темпераментіне де байланысты, тәнді жетілдіруге болатыны сияқты жанды да жаттығулар арқылы жетілдіреді.


Фарабидың психологияның түрлі салалары  (әлеумет,музыка,өнер,медецина,т.б.)айтқан салиқалы пікірлері, сондай ақ психологиялық терминдердің жүйесін жасағандығы жайлы мәселе өз алдына бір төбе.


Ал Фараби «Қайрымды кала тұрғындарының көзқарастары жайлы трактатында» қала адамдарының әртүрлі торьарына жеке – жеке сипаттама беріп, бұларды қоғамдық психологияның негіздік категориялары ретінде ұсынып, талдай жасайды.


Адам – қоғамның ажырамас бір бөлшегі. Ол қоғамнан тыс өмір сүре алмайды, өйткені белгілі бір топтың мүшесі. Адам өмір сүру үшін көптеген нәрсеге мұқтаж болады. Мұның бәрін ол жалғыз өзі жасай алмайды, сондықтан да ол басқалармен қарым-қатынасқа түсуі қажет. Адам өсіп-өне келіп, түрлі топтарға, қоғамдастыққа бірігеді. Осындай қоғамдардың бірі – толық, екіншісі-толымсыз , яғни толық емес қғам деп аталады. Толық қоғамның өзі үшке бөлінеді. Олар : үлкен, орта және кіші қоғам. Үлкен қоғам – жер бетін мекендеуші барлық адамдардың қауымдастығы. Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал кіші шағын қоғамға жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен жеке үй тұрғынедары кіреді. Мұндай қоғамның ең шығын түріне отбасы жатады.


Ғұлама қайырымды, қайырымсыз қала тұрғындарының тұрмыс-тіршілігіне талдау жасап, ондағы декелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, атап айтқанда, олардың нендей кәсіппен айналысатындығын, тұрмыс салтын, өмір сүру ерекшеліктерін саралайды. Сөйтіп, Әл Фараби әр алуан топтың өкілдері туралы сөз қозғап отыр, қоғамдық психологияның іргелі әсерлерін күн тәртібіне тұңғыш қоя білген Шығыс ғұламасы. Орта ғасырларда қала тұрғындары өздерінің тікелей айналысқан кәсібіне , әлеуметтік жағдайына қарай бір жерге шоғырланып, бір топтан екіншісі бөлек орналасса керек. Осынау топтардың өздеріне тән ортақ моральдық , психологиялық қасиет сипаттары болғанға ұқсайды. Мәселен, олардың  (әртүрлі қала тұрғындарының) бақытқа жету жайлы түсініктері де түрліше. Бұған «Ізгі қаланың» тұрғындары бір түрлі жолмен, ал надан қаланың тұрғындары басқаша жолмен жетуді көздейді. Егер ізгі қала адамдары тату тәтті өмір сүруімен ғылым білімді дамытып , көркею жолымен бақытқа жеткілері келсе, надан қаланың адамдары бақытқа жұртты алдап, арбап, неше түрлі қулық сұмдық істер жасап, жетуді аңсайды. «адамдар , деп жазды Фараби,-бақытты болу үшін бәрі біріне көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғамда ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне бірі қөмектесіп тұратын халық ізгі халық болады. Сол сияқты халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне бірі көмектесіп отырса , бүкіл жер жүзі ізгі болар еді». Ол ізгі қаланы ауру-сырқауы жоқ адаммен салыстырады. Тән мүшелерінің бірімен бірі тығыз байланысты болатындығы және олардың белгілі бір тәртіппен денелен орын алатындығы сияқты ізгі қаланың тұрғындары да бірі-бірімен ынтымақты байланыста болады.


Ізгілік, бақыт туралы надан қала тұрғындарының бар білетіні байлық, рахаттану, құмарлыққы ерік беру мансап пен сый-құрметке еліру. Бұлардың бәрі надан қаладағылар үшін бақыт болып есептелінеді. Фараби надан қала тұрғынлдарының дүние танымы мен әлеуметтік жағдайына , айналысатын кәсібіне, талғам-тілегіне қарай бірнеше топқа бөледі. Олар …. қажеттілік, айырбас, опасыздық пен бақытсыздық, атаққұмар, билікқұмар және бетімен кеткендер. Мәселен, қажеттілік қаласы тұрғындарына , ондағы кедей шаруалар мен қала кедейлеріне жылы лебіз білдіріп, оларды феодалдар мен қала әкімінің қанауына түсіп отыр дейді. Қажеттілік қаласының тұрғындары ауыл шаруашылығы жұмыстарының сан саласымен , сондай ақ аң аулау, қол өнері сияқты, т.б еңбек түрлерімен шұғылданады. Осындай қаланың тұрғындары аса еңбеккер келеді, олар тек өздеріне керекті , пайдалы нәрсені ғана өндіруге тырысады «тамақ, киім, т.б». және еңбек үстінде олар бірбіріне көмектесіп, ынтымақтасып отырады. Осы қаланың өкілдері кей кезде ұрлықпенде айналысады. Бұған итермелеуші – олардың күн көріс тауқыметін тартуы. Сондықтан да Фараби бұларды ұрлық жасады деп сөгіп , айыптамайды, өйткені тұрмыс адамның адамгершілік нормаларын, мінез- құлық сапаларын белгілейді. Қажеттілік қаласының тұрғындарының жеке бастарының баюын көздемейді, байлықты бір-бірімен ауыстыруды қажет деп таппайды. Осыған орай қажеттілік қаласы адамдырының мінез-құлқы жақсы жағынан көрініп отырады.


Айырбас қаласының тұрғындары байлыққа ерекше құмар келеді. Олар саудамен айналысады, сауда жүрген жерде ұрлық та , зорлық та кездеседі. Осы қаланың тұрғындары ауқатты тұрады, олар баю жолында бір-біріне көмектесуге тырысады. Ұрлықты күн көру үшін емес, тек жеке басын байыту үшін жасайды. Бұлар өз күшімен еш нәрсе өндірмейді, адал еңбекті білмейді, тек алып тастарлықпен айналысып , баюды ғана көздейтін өсімқорлар мен саудагерлер, көпестер.


Опасыздық  пен бақытсыздық қаласының тұрғындары да белгілі бір әлеуметтік топ болып табылады. «Ождансыздар мен бейбақтар қауымының адамдары, -деп жазды ол, — жан рахатын ішіп-жеуде, азғындық қылықтармен айналысуда деп түсінеді, қысқасы олар тек көңіл көтеру мен түрлі ермекке бой ұрып, сезімі мен ойын сонымен былғайтындар болып табылады. Бұлар өмірден тек рахат пен ермек іздейді де , пайдалы еңбекпен айналыспайды. Мұндай қалада ірі феодалдар, олардың бала-шағалары, бос белбеу ұлдары мен сылаңдаған бикештері өмір сүреді.


Надан қалалардың әр түрлерін Фараби басқа еңбектерінде жол-жөнекей айтып отырады. Мәселен, «Азаматтық саясатта» ол коллективтік , қайырымды қалалармен бірге бұзылған , сараң, қайырымсыз қалалардың да болатынын ескертеді. Бұл қалалардың тұрғындары туралы айтқанда ол түрлі әлеуметтік топтардың психологиясын көрсетеді. Мәселен, коллективтік қаладағы адамдар бас бостандығын суйеді, бір-бірімен тең өмір сүреді, бірі екіншісінен артық тұруды көздемейтінін әңгімелейді. Осы қалада онвң тұрғындарының талап – тілегеіне орай басшылары сайланып отырады, олар өз еркімен некелеседі. Адамдардың дүниеге келуі, өсіп-жетілуі, яғни тәрбиеленуінің бәрә бәрі де табиғи жағдаймен үйлесумен жүріп жатады, түрлі топтардың өкілдері бір-бірі мен ынтымақты өмір сүреді, мұнда ғалымдарға, өнер иелеріне , ақындарға, т.б. зиялы қауымның өкілдеріне барлық жағдай жасалған.


Ол қайырымды қала тұрғындары пайдаланатын игіліктерге : ғылым негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу, әр түрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату тәтті өмір сүруі, т.б. жатқызады. Қайырымды қала тұрғындарының басты көпшілігі – әлеуметтік жағдайлары төмен сатыда тұрған адамдар. Бұлар бірнеше топқа бөлінеді. Мұның біріншісіне кедей-кепшіктер жатады. Олар ерекше қамқорлықты қажет ететін адамдар. Олардың мұң – мұқтажын қанағаттандыруды үнемі естен шығармауы керек. Егер олар құр босқа мүләйімсімей кедейлігін айтып келсе, оған көмектесу, тауын шақпай ерекше ілтипат жасау керек. Қайырымды қала тұрғындарының қатарына ол медресе шәкірттерін де жатқызады. «кейбір шәкірттер, -деп жазды Фараби ,-білім алуды, өздерінің қара басының қамы үшін пайдаланғысы келеді. Бұл өте жаман қылық. Мұндай шәкірттердің ісіне сын көзбен қарап , теріс мінездерін алдымен өздеріне түзеттіру қажет. Ал , мінезі түзі шәкірттерге білім ешбір қиындықсыз қонады, оларды оқытып, тәрбиелеуге еш уақытта да жалықпау керек. Ұстаздық жәрдем беріп, көмектесетуін де осындай шәкірттер».


Қайырымды қала тұрғындарының келесі тобына әлеуметтік жағдайы барша жұрттан жоғары тұратындар (қала бастығы, оның әр түрлі жәрдемшілері мен серіктері т.б). жатады. Бұлардың жақсы қылығы болса мадақтап , әділдігін жұртқа айтып отыруы керек. Ал қала бастығының кемшілігін тікелей айтпай , жанамалап , өсиет, уағыз түрінде мақал-мәтелдер арқылы салыстыра , яғни астарлы әсем сөздермен ақ  мінез-құлығынладғы кемшіліктерін түзетуге болады.


Осылайша әр топтағы адамдардың психологиялық  өзгешеліктері туралы айта келіп, Фараби былайша түйіндейді: адам өз өмірінің қожасы, сондықтан да ол өз бақытын өзі жасауы тиіс. Бұл үшін ол нәрсеге де ұқыптылықпен қарап,  жиған-тергенін орынсыз шашпай, кез-келген адамға, кім көрінгенге сыр ашып сене бермей, өзінің мақсат-мүдделері туралы тек ғазиз достарымен  ғана сырласып отырулары тиіс. Осылайша өмір сүрген адам ғана өзіне де өзінің қаласына да қиянат етпей, ар-ожданын таза адам болып табылады.


Қайырымды қала тұрғындарының әр түрлі әлеуметтік топтарына осылайша баға беру арқылы Әл Фараби қоғамдық психологичның іргелі проблемалар жайлы өз көзқарасын білдірген еді. Ол адамзат қоғамының алдымен отбасынан , сонан соң әр түрлі топтар мен қауымдаситықтан тұратынын айтты. Фараби осы топтардың жақсы жаман , бақытты-бықытсыз болуы ондағыларлың өздеріне байланысты екенін , топтасу адамдарлың жай біріге салуыныан емес, сайып келгенде адамдарлың өмір сүру қажеттігінен туындайтынын көрсетті. Феодализм заманының ұлы ағартушысы болғандықтан Фараби адамды тек оқу білім арқылы жақсартуға, жетілдіре түсуге болады, мұның өзі барша халыққа бірдей , ортақ нәрсе деп түсінді. Ол өмір сүрген феодалдық қоғамдық әділетсіздігіне кү.йіне келіп, болашақ ізгі қоғам надандарсыз , маскүнемдерсіз, азғындарсыз, зорлықшыларсыз, қанаушыларсыз, болатындығын, оны білімді, мәдениетті, әділ билеушілер басқаратындығын , мұндай қоғам адамзаттың жарқын, бақытты болашағы болатындығы, сөйтіп, келешекте тең құқықты адамдардың қауымы орнайтындығын тебірене жырлап, армандады. Ол адамдардың бір-бірімен теңсіздігін, олардың білімінің жоқтығынан, моральдық жағынан жетілмеуінен көрді, осы жолда тіпті білім мен дінді үйлестіріп пайдаланса дұрыс болатынын айтты. Фарабидың әлеуметтік психологияға байланысты айтқан осынау пікірлері қазіргі ғылыми психология қағидаларының үйлесіп жатқандығы , аталмыш мәселелдің шығыс әлемінде, күн тәртібіне алғаш қойылу. Ғылыми жұртшылықты қайран қалдыратыны даусыз.


Фараби шығармашылығындағы психологиялық тұрғыдан маңызды ғылыми проблемалардың бірі- оның музыка жайлы толғаныстары. Ол өз еңбектерінде , әсіресе «Музыканың үлкен кітабында» әуездің адам сезімдерінің қалайша әсер ететіндігі , оның жағымды, жағымсыз көңіл-күйлердің қалайша туғызатындығы, адамның сұлулық , талғамы , яғни әсемдік пен ұсқынсыздықты, көріксіздікті бағалай алуы, музыканың адам организмінің бірқалыпты күйге келтіретіндігі жайынан сөз қозғайды. Эстетикалық талғам мен этикалық  түсініктің тығыз бйланыстылығын айтады. «Бұл ғылым (музыка, ән) деп жазды ол,- өөінің байсалдығынан айрылған адамды түзеуге , қызба адамды бірқалыпты ұстауға құдіреті әбден жетеді». Өйткені , поэтикалық тіл мен музыка тілі бір-біріне етене қабысқан кезде ғана мзыканың әсерлігі арта түседі. Өзің қоршаған дүниенің әсемдік сырларына  үңілу , содан рухани нәр алу, нәзік сезімдерді образдан арқылы паш ету, адамға ғана тән қасиет. Ән – адам жанның нәзік қырларын бейнелейтін тамаша, адамзатпен бірге жасасып келе жатқан жан серігі, өмір сырын бейнеоейтін жанды тарих. Тән ауырғанда көңілдің күрт төмен түсуі – табиғи құбылыс. Сондай кездерде сазда әуеннің әсерімен көңіл сергейді де , адам жаны жай тауып, өзінің ауыр халін ұмыта бастайтын болады. Музыка адамды қиындыққа шыдауға, ауыр еңбекке төзуге көмек береді, шаршап шалдығуды ұмыту үшін , көңілді жұбату үшін ән салуы  қажет. .. ән және оған қатысты нәрселер сезіммен, киял мен және санамен бірдей байланысты болады». – деп түйіндейді ұлы ойшыл. Ән салудың түрлері сан алуан. Мәселен.,  романсты, жоқтауды, мұнды мирикалық шығарманы тудыруға ерекше қабілетпен төгілмелі , өлеңді термелеп айту немесе өлеңнің басқа түріне бейімділік әр түрлі болады. « Музыканың үлкен кітабында» Фараби оның үш түрі бар екенін айтады. 1-шісі – адамға жай ғана рахат сезім тудырады. 2-шісі – құмарлық пен іңкәрлікті тудырады. 3-шісі- қиялды оятып, санада небір ғажайып бейнелердің тоғысуына жағдай жасайды. Осы 3 жәйтке ие болған музыка кемеліне келген музыка болады. Мұндайда ол бізге күшті әсер етеді. Музыканың қабылдауда қатысатын түйсіктер табиғи және табиғи емес болып екіге бөлінеді. Табиғи жағдайда түйсік жанға рахат таптырады. Табиғи емес жағдайда музыкалық түйсік қөңіл құмарлығын онша қандыра алмайды.


Фараби түсінігінде, ғылым , өнер , музыка атаулының бәрі-бәрі – зор дарын, арнаулы қабілет , өлшеусіз еңбек етудің жемісі. Дарындылық ақыл-парасат, киял қиюласа ғана  нағыз өнер туындайды, ол адамды ақиқатқа жетелейді.





Написать комментарий
Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *


Бұл сайтта Қазақстанның түкпір-түкпірінен жиналған қазақ тіліндегі рефераттар мен курстық және дипломдық жұмыстар ұсынылған. Қазіргі таңда www.topreferat.com.kz сайтының қазақ тіліндегі жұмыстар базасы бүкіл интернеттегі ең үлкен база болып табылады! Біздің базадағы жұмыстар саны 15000-нан асады. Біз бұл жетістікпен тоқтап қалмаймыз! Біз базамызды одан әрі толықтырамыз.
» » Жантану жайлы ілім-білімнің ілкі басталуы

© 2011-2016 Скачать бесплатно на topreferat.com.kz курсовые, дипломные и рефераты на телефон, на планшет и на компьютер.
При копировании материала активная ссылка на источник обязательна.


Мнение посетителей:
 

После 9 класса Вы:

Пойду в 10, 11, закончу школу полностью
Пойду в Колледж
Пойду в ПТУ
Пойду работать
Снова пойду в 9 класс

 
 
Похожие:
  • Шығыс ғылымы және мәдениеті. Әбу-Насыр Әл-Фараби және оның ғылыми-философия ...
  • Темпераменттердің психологиялық сипаттамасы
  • Қабілет
  • Психология тарихының даму кезеңдері
  • Психология пәні, міндеттері, мақсаттары
  • Сейтен Сауытбеков және халық педагогикасы
  • Әл Фараби адам туралы
  • Ж.Аймауытұлының психологиялық мұралары диплом жұмысы
  • Әл-Фарабидің психологиялық көзқарастары диплом жұмысы
  • Халықтық педагогика курстық жұмыс
  • Бала тәрбиесінде халықтық педагогиканың алатын орны курстық жұмыс
  • Тәрбие үрдісінде мақал-мәтелдерді пайдалану курстық жұмыс
  • Ортағасырлық мұсылман философиясындағы адам мәселесі реферат
  • Конфуций Фараби Абай философиясындағы адам ілімі реферат
  • Әл Фарабидің саяси ой пікірлері реферат
  • Психологияның шығу тарихы реферат
  • Әл-Фарабидің педагогикалық көзқарасы реферат
  • Халықтық психологияда Әл-Фарабидің ойлары реферат
  • Психология ғылымы және оның зерттейтін пәні мен міндеттері реферат
  • Ежелгі психология реферат