Тыңайтқыштар
Минералдық тыңайтқыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бөлінбес құрамды бөлігі. Ғалымдардың есептеулері бойынша минералдық тыңайтқыштарды қолданудың пайдалы әсері болуы үшін олардың дүниежүзілік пайдалану мөлшері шамамен бір адамға шаққанда жылына 90 кг болуы керек. Бұл үшін тыңайтқыштардың өндірісі жылына 450— 500 млн. т. болуы қажет. Қазіргі кездегі дүние жү-зіндегі тыңайтқыштар өндірісі шамамен жылына 200—220 млн. т. немесе адам басына шаққанда жылына 35—40-ы құрайды.
Тыңайтқыштарды қолдануды өндірілетін ауыл шаруашылық өнімінің бірлігіне жұмсалатын энергияның арту заңының көрінісі ретінде қарастыруға болады. Яғни өнімнің бірдей өсімін қамтамасыз ету үшін минералдық тыңайтқыштардың пайдаланылатын мөлшері де артады. Мысалы, тыңайтқыштарды қолданудың бастапқы кезеңдерінде гектардан қосымша 1 т астық алу үшін 180—200 кг азотты енгізуге жетеді. Келесі қосымша 1 т астық алу үшін 2—3 есе көп тыңайтқыш қолдану керек.
Дүниежүзілік минералдык тыңайтқыштарды өндіру млн.т
Тыңайтқыштардың түрлсрі Тыңайтқыштарды ондіру көлісмі
1993 жыл 2000 жыл І993-Т2000-ға дейінгі өндіру
Минералдық тыцайтқыштарды қолданудың экологиялық мәселелері мына көзқарастар тұрғысынына қарастырылуы қажет:
1) тыңайтқыштар енгізілетін жерлердегі тыңайтқыштардың жергілікті экожүйелерге әсері;
2) пайдалану шекарасынан тыс жатқан экожүйлер мен оның звеноларына әсері, ең алдымен су ортасы және атмосфераға;
3) тыңайтылған топырақтан алынған өнімнің сапасы және оның адам денсаулығына әсері.
Экожүйеде тыңайтқыштарды еңгізуден іс жүзінде өнімнің артуы болмайтын, ал тыңайтқыштар мөлшерінің одан әрі артуы өнімің төмендеуіне әкелетін жағдай қалыптасуы мүмкін. Бұл жағдайда макси-малды шамасы бойынша шектеуші факторлар ережесінің орындалуы көрінеді.
Топырақ жүйесінде оның құнарлығының төмендеуіне әкелетін өзгерістер жүреді: қышқылдығының артуы, топырақ ағзаларының түрлік құрамы артады, заттардың зат алмасуы, кұрылымы бұзылады және басқа да қасиеттері нашарлайды.
Тыңайтқыштардың, соның ішінде қышқыл, азот тыңайтқыштары әсерінен топырақтың қышқылдығының артуы одан кальций мен магнийдің шайылып кетуіне әкеледі. Бұл процесті нейтралдау үшін топыраққа осы әлементтерді енгізу қажет.
Фосфорлық тыңайтқыштардың азоттық тыңайтқыштар тәрізді анық қышқылдандырушы эффектісі болмайды. Олар өсімдіктерде цинктің жетіспеуіне және алынған өнімде стронцийдің жиналуына әсер етеді.
Көптеген тыңайткыштарда қоспа заттар болады. Олар радиоактивті фонның, ауыр металдардың мөлшерінің артуына әкелуі мүмкін.
Аталған теріс құбылыстарды болдырмау жолы — тыңайтқыштардың ғылыми негізделген мөлшерін қолдану (оптималды дозасы, зиянды қоспалардың минималды мөлшері, органикалық тыңайтқыштармен ке-зектестіріп отыру және т.б.).
Тыңайтқыштардың атмосфералық ауаға, суға әсері ең алдымен азоттық тыңайтқыштармен байланысты. Азоттық минералды тыңайтқыштар ауаға бос күйінде (денитрификация нәтижесінде) немесе ұшқыш қо-сылыстар (мысалы, N^0) түрінде түседі.
Қазір газ түрінде азотты жоғалту мөлшері себебінен азоттық тыңайтқыштардың 10—50%-ын құрайды. Азоттың газ тәріздес түрдегі шығынын кемітудің ең басты құралы — оларды ғылыми негізделген мөлшерде қолдану (өсімдік жылдам сіңіру үшін тамыр) маңына енгізу, газ тәрізді шығынды тежейкіш заттарды, мысалы нитратрин пайдалану).
Азоттық тыңайтқыштар су көздеріне де айтарлықтай әсер етеді. Су қоймаларының тазалығы осы заттарға байланысты. Азот пен фосфор экожүйенің автотрофты звеносы (өсімдік) үшін шектеуші фактор болып табылады. Суда азот пен фосфордың көп мөлшерде болуы су қоймасында балдырлардың шектен тыс көбеюіне, әсіресе көк жасыл балдырлардың көбеюі арқылы теріс эффект орын алады.
Фосфордың судың құрамында аз болуы және улы әсерінің төмен болуына байланысты, ауыз суға тікелей теріс әсер етпейді. Бірақ азот туралы мұны айта алмаймыз. Оның судағы концентрациясы көбінесе рұқсат етілетін шамадан жоғары болады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ережелері бойынша (ВОЗ) нитраттық азоттың зияны жоқ жоғары концентрациясы (ЗЖЖК) 45 мг/л больш табылады.
Су мен су жануарларына хлорлы тыңайтқыштар (СІ, КСІ) және олардың басқа тыңайтқыштармен қоспалары зиянды әсер етеді Бұл әсіресе фосфорлық тыңайтқыштарға тән. Олардың құрамында фтор, ауыр металдар мен радиоактивті элементтер болады.
Минералдық тыңайтқыштар тек беттік суларды ғана емес, грунт суларында ластайды. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану олардың су көздеріне түсуін минимумға дейін кемітеді. Тыңайтқыштарды қар қабатына, ұшатын аппараттармен су қоймаларына жақын жерлерге шашуға, ашық жерде сақтауға және т.б. болмайды.
Минералдық тыңайтқыштар өсімдіктерге, өсімдік текті өнімнің сапасына, олармен қоректенетін ағзаларға зиянды әсер етеді. Олардың әсерінің негізгі түрлері Азоттық тыңайтқыштардың жоғары дозалары өсімдіктердің ауруы қауіпін туғызады.
Фосфор мен калий, әдетте азоттың зиянды әсерін төмендетеді. Бірақ, көп мөлшерде бұл элементтер де өсімдіктердің, жеңіл улануына әкеледі
Көптеген тыңайтқыштар, әсіресе құрамында хлор барлары адам мен жануарларды уландырады.
КАЛИЙТЫҢАЙТҚЫШТАРЫ– өсімдік қорегі ретінде қолданылатын құрамында калийі бар минералды заттар. Калий тыңайтқыштары табиғи калий тұздарынан алынады. Алғашқы калий тұздарының ірі кен орны 19 ғ-дың 40-жылдары Штасфуртта (Германия) табылды. Кейінірек Франция, Канада, АҚШ-та калий тұздары ашылды, хлорлы калий,калий селитрасы, калий сульфаты және т.б. өндіріле бастады. Калий тыңайтқыштары суда жақсы ериді, өсімдіктер тез сіңіреді, түрлі ауруға төзімділігін күшейтеді және дақылдар өнімділігін арттырады. Картоп, қант қызылшасын, көкөніс, темекі дақылдарына Калий тыңайтқыштары көбірек қажет. Калий картоп құрамында крахмалдың,тамыр-түйнекті дақылдарда қанттың, жемшөпте протеин мөлшерін арттырады. Калий тыңайтқыштарын топырақтың құрамына, тыңайтылатын дақылдардың биологиялықерекшеліктеріне, тыңайтқыштардың химиялық қасиеттеріне байланысты әр түрлі мөлшерде шашады. Негізгі тыңайтқыш ретінде күзде не көктемде жер жырту не культиваторлаукезінде қолданады. Қант қызылшасын, картоп, жүгері және кейбір көкөніс дақылдарын Калий тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді. Бұл кезде Калий тыңайтқыштарын азотжәне фосфор тыңайтқыштарымен бірге қатар аралықтарына 10 – 12 см тереңдікке (20 – 30 кг/га К2О) шашады. Қазақстанның Батыс Қазақстан облысы/Батыс Қазақстан облысында, Қаратауда, т.б. жерлерде Калий тыңайтқыштарының мол табиғи қорлары бар
Азоттытыңайтқыштар — құрамында өсімдікке қорек болатын азоты бар органикалық (көң, шымтезек тағы басқалар) және минералдық заттар. Азоттың табиғи қосылысы — натрий селитрасы (NaNO3) тек Чилиде ғана кездеседі. Азотты тыңайтқыштардың көп тараған түрі: аммиак селитрасы, аммоний сульфаты, мочевина (карбамид), азотты сұйық тыңайтқыштар. Аммоний сульфаты — (NH4)2SO4 дүние жүзінде ең көп мөлшерде шығарылатын тыңайтқыш. Аммоний нитратының [(NH4)NO3] құрамында өсімдікке сіңімді азоттың мөлшері басқа азотты тыңайтқыштарға қарағанда көбірек келеді. Сұйық аммиак және онымен қанықтырылған аммоний тұздарының ерітінділері де құрамында азоты көп тыңайтқыштар болып табылады. Ал жоғары концентрлі азотты тыңайтқыштарға карбамид (мочевина) жатады. Карбамидті жануарлар жеміне де қосып пайдаланады. Ол көмір қышқыл газы мен аммиактың үлкен қысымда әрекеттесуі нәтижесінде алынады: CO2+2NH3= CO(NH2)2 + H2O. Азот топыраққа күрделі минералдық тыңайтқыштар түрінде де көптеп беріледі. Фосфор қышқылын аммиакпен әрекеттестіру арқылы аммофос алынады. Оның қышқылын бейтараптандыру дәрежесіне байланысты моноаммонийфосфат (NH4H2PO4) немесе диаммонийфосфат [(NH4)2HPO4]өндіріледі. Нитрофоска — құрамында қоректік азот, фосфор және калий бар күрделі тыңайтқыш. Оны өндірісте аммоний гидрофосфатының [(NH4)2HPO4] аммоний нитратының (NH4NO3) және калий хлоридінің (немесе сульфатының) қоспасын балқыту арқылы алады. Қазақстанда азотты тыңайтқыштар Ақтаудағы “Каскор” Акционерлік Қоғамында (аммиак селитрасы, натрофоска), Степногорск кен-химия комбинатында (нитрофоска), Тараз минералды тыңайтқыштар зауытында (аммофос) өндіріледі.
Фосфортыңайтқыштары — өнеркәсіптік әдіспен алынатын, құрамында өсімдіктер үшін қолайлы нысанда фосфор болатынминерал заттектер. Фосфор тыңайтқыштары ерігіштігіне және өсімдіктер үшін қолайлылығына байланысты үш топқа бөлінеді: 1) фосфоры суға еритін және өсімдіктер оңай сіңіре алатындай нысанда болатын тыңайтқыштар — қарапайым және қосарлысуперфосфат; 2) фосфоры суда ерімейтін, бірақ әлсіз қышқылдарда (2%-дық лимон қышқылында) немесе аммоний цитратысілтілік ерітіндісінде еритін тыңайтқыштар — преципитат, томасқож, термофосфаттар, фторсыздандырылған фосфат. Фосфор тыңайтқыштары — өсімдіктер үшін қолайлылығы орташа нысан; 3) суда ерімейтін және әлсіз қышқылдарда нашар еритін, теккүшті қышқылдарда толық еритін тыңайтқыштар — фосфорит ұны, сүйек ұны, өсімдіктер үшін жетуі қиын фосфор көздері. Суда еритін тыңайтқыштар ұнтақ және түйіршік түрінде, лимондық және цитраттық ерімелі тыңайтқыштар ұнтақ түрінде, еруі қиын тыңайтқыштар өте майда ұнтақ түрінде сондай-ақ, жануарлардың сүйектері және металлургия өнеркәсібінің фосфоры көп қалдықтары. Қандай шикізаттан алынғанына және өндірілу әдісіне байланысты қоректік элементінің (Р205) құрамы жөнінен фосфор тыңайтқыштары біршама әр түрлі болады. Дүние жүзінде өндірілетін фосфор тыңайтқыштарының жартысына жуығы суперфосфаттың үлесіне келеді. Бұл әмбебап фосфор тыңайткышын топырақтың барлық түрлеріңде және кез келген дақылға әр түрлі әдістермен қолдануға келеді. Түйіршіктелген суперфосфаттың ұнтақты түрден едәуір артықшылықтары бар:физикалық қасиеттері жақсы, қатараралық сіңіру кезінде нәтижелілігі мол. Жаздық бидай егістігінде 20 кг заттектің енгізілуі әр гектардың түсімін 3 — 3,5 ц арттырады. Алайда фосфор тыңайтқыштарын біліксіз қолданғаннантопырақтың басы артық фосфорлануы секілді зардабы болуы мүмкін. Фосфор уытты элемент болмаса да, фосфорлану кезінде топырақта тұздарконцентрациясының көп болуы өсімдіктердің өсуі мен дамуына, әсіресевегетация басталған кезеңде, теріс әсер етеді. Мұның үстіне топырактың фосфорлануынан басқа элементтердің біршама тапшылығы күшейіп, өсімдіктердің қоректенуі бұзылуының экологиялық тұрғыдан қауіпті түріне апарып соғуы мүмкін. Мұндайда өсімдіктер басқа элементтерді, соның ішінде ауыр металдарды көбірек сіңіруі ықтимал
