Біілім беруді жаңа технологияға көшіру уақыт талабы
Нұрсейітов Ш.Ш.,- профессор, «Сейхун»
академиясының проректоры, Қызылорда
«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білімді дамыту тұжырымдамасы» баспасөзде жарық көріп, көпшілік талқылауға алып, өз ұсыныстарын айтуда. Жақында Үкімет осы тұжырымдаманы ұсыныстар мен ескертулерді ендіріп, өңделген жобасын мақұлдады. Енді білек сыбанып, сол тұжырымдаманы іске асыруға осы бастан кірісу қажет.
Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел деп танылып отыр. Аз ғана уақыттың ішінде экономикада жақсы табыстарға жетіп дамушылық болғанымен, білім мен ғылым саласында артта қалушылық орын алып отыр. Сол артқа қалушылық біздің мамандарымыздың жақсы дамыған технологиялар мен техниканы игеріп кетуге кері әсерін тигізуде. Техникасы мен технологиясы дамымаған мемлекет – экономикада жақсы көрсеткіштерге төтеп беру үшін үнемі алға қарай дамып отыру керек. Міне, осы стратегиялық талаптарға сай атқарылатын жұмыс – бұл білім беру саласын реформалау.
Тұжырымдама бойынша білім беру жүйесі негізгі сатылардан тұрады:
— мектепке дейінгі тәрбие білім;
— орта білім;
— орта білімнен кейінгі білім;
— жоғары білім;
— жоғары оқудан кейінгі білім;
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім 6 жасқа дейін балалар бақшасында, мектеп базасында, балалар үйінде, арнаулы мектеп-интернаттарда жүргізіледі. Орта білім баланы 6 жастан оқытып, 12 жылдық мектеп базасында жүзеге асырылады. Ұсынылып отырған орта білім моделі 4+6+2. Осы он екі жылдық орта білім бағдарламасы үш сатыдан тұрады.
Біріншісі – бастауыш білім 1-4 сынып оқушылары жатады.
Екінші сатыға – 5-10 сынып оқушылары жатады.
Осы алты жылдық оқуда оқушы негізгі орта білім алып, тұлға ретінде қалыптасып, кәсіптік бағдар алады. Кейбір негізгі пәндерді тереңдетіп оқып, өзіне қажет еткен біілім саласы бағдарламасы бойынша таңдап алуға үйренеді.
Орта білімнің үшінші сатысына 11-12 сыныптар жатады.
Соңғы екі жылда оқушылар кәсіптік білімге даярлықтан өтеді. Ал ауылдық жерлерде жаңа типті бағдарлық мектеп-интернаттар ашылмақшы.
Техникалық және кәсіптік білім алудың оқу мерзімі 2 жыл. Егер оқушы жоғарғы білікті маман болғысы келмесе, тағы бір жыл оқытылады. Кәсіптік және техникалық оқу орындарының жұмыс бағыты жаңа техника мен технологияны меңгерген жаңа нарық заманына сай жұмысшы мамандар даярлау болып табылады. Бұл саладағы оқудың сапасын білу үшін дайындалған маманның білімі мен біліктілігін тексеретін тәуелсіз жүйе керек екендігі тұжырымдамада айтылған.
Орта білім берудің мәні мен мазмұнының өзгеруіне байланысты мектептердегі оқу жүйесін қайта құру қажет. Жоспарлық-нормативтік құжаттардан бастап оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар қайта жасалады. Ең негізгісі жаңаша оқыта білетін мұғалім мамандарды даярлау керек. Олар жаңа технологиялық оқыту әдістемесімен қатар информатикалық оқуды және жаңа заманға сай тәрбие әдістерін меңгеруі тиіс.
Орта білім беру – ең күрделі, ең негізгі білім беру сатысы болып табылады. Орта білімді дұрыс меңгермеген әрі қарай жоғары білім алуға қабілеті жетпейді. Сол себепті бұл білім беру сатысы – бірыңғай мемлекеттік аттестация жүргізумен аяқталады. Аттестациялаудың қазіргі ұсынылып отырған түрі Бірыңғай ұлттық тестілеу болып табылады. Орта білімнен кейінгі кәсіптік білімге негізінен орта буын білікті мамандар даярлау жатады. Бұл мамандар қызмет көрсету, басқару және техникалық көмекті ұйымдастыруды қамтамасыз ететін деңгейде даярланады. Оқыған кезде студенттер кәсіптік біліммен қатар әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылыми пәндерін оқып, егер жоғары оқуды бакалавриатта жалғастырғысы келсе, үшінші курстан қабылданады.
Егер студент тереңдетіп оқытатын бағдарламамен оқитын болса, оқу мерзімі тағы 6 айға ұзартылады. Бұл кезде студент біліктілігін арттыру орталықтарында білім алуы мүмкін. Орталықтар мекемеде, фирмаларда, қайта даярлау және біліктілік көтеру орталықтарында болады.
Қазіргі уақытта жоғары білім алуға жаңа сапа мен статус беру қажет. Жоғарғы білім ғылыми зерттеу, халық шаруашылығын жаңаша ойлай алатын, жаңа технологияларды меңгерген, информациялық тәсілдерден хабары мол мамандар даярлауға бағытталған болу керек.
Жоғарғы оқудың мақсаты: қоғамды, мемлекетті және жеке тұлғаны қанағаттандыратын білім беру. Сонымен қатар әр адам өзіне қажетті біілім саласын керегінше таңдауға қол жеткізу.
Жоғарғы оқу орнындағы білім – бакалаврлық білім болып алынады. Ол төрт жылдық мерзімді қамтиды, сабақ кредиттік технология бойынша жүргізіледі және белгілі бір типтік жоспар мен бағдарлама бойынша мамандыққа дайындайды. Оқу мемлекеттік қорытынды аттестациямен, белгілі бір сала бакалавры академиялық дәрежесін берумен аяқталады.
Жоғарғы оқудан кейінгі білім магистратура мен докторантурадан тұрады. Магистратура үш бағытта дайындық жүргізеді:
— әкімшілк және менеджмент;
— ғылыми және ғылыми-педагогикалық;
— аралас бейімдік;
Магистратуралық дайындық оқу бағдарламаларына негізделіп, ғылыми-методикалық бағытта тереңдетіліп, мамандандырылып оқытылады. Магистратура бітіргендерге магистр атағы беріледі, олар докторантураға оқуын жалғастыруға рұқсат алады.
Докторантура – білім берудің ең соңғы сатысы болып есептеледі. Оның мақсаты жоғары білікті ғылыми-педагогикалық мамандар даярлау болып табылады. Докторантура бағдарламасымен білім алған, докторлық диссертация қорғағандарға философия докторы (PhD) дәрежесі беріледі. Докторантура оқу мерзімі 3 жыл. Бұл бағыт жастардың білім алуға ынтасын арттырып, академиялық доктор дәрежесін алатындардың жас шамаларының төмендеуіне ықпал етеді.
Осы тұжырымдаманы қалай іске асыруға болатындығына талдау жасайық:
— барлық білім системасын қайта құру керек;
— оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жаңадан жазылу қажет;
— мектептер мен оқу орындары қайта жарақталып, материалдық және техникалық базалары жаңартылуы керек;
— мектепке дейінгі оқу мен тәрбие мекемелерін құру;
— жоғары оқу орындарын басқаруды жетілдіру;
— магистратура мен докторантураға база жасау;
— оқу процесіне жаңа технология мен ақпараттарды пайдалануды енгізу;
— тұжырымдаманы іске асыру үшін қаржылық және мамандармен қамтамасыз ету;
Жоғарыда аталған іс-шаралар жоспарлы түрде орындалып отырса, 2010 жылы жаңа тұжырымдама бойынша білім беруге болады. Бірақ келешекті болжаудан бұрын қазіргі білім беруді жан-жақты талдап, кемшіліктері мен жетістіктерін көре білуіміз керек.
Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуді іске асыратын мекеме – балабақшалар әлдеқашан қолды болып кеткен. Қалғандары саусақпен санарлық, тұжырымдаманың талаптарын орындауға шамалары келмейді. Мектепке дейінгі оқу мен тәрбиені жүргізуді – мектептің атқаруы екіталай. Сондықтан бала 6 жастан 1-сыныпқа баратын болса, балабақша сияқты тәрбие орындарын 3-4 жылда қалпына келтіріп, мемлекет қамқорлығына алыну керек. Дайындықтан өткен бала мектепте үлгеріп кетеді.
Мектепте үлгеріміне қарай сыныптан сыныпқа көшіру тәжірибесі қолданылғаны жөн. Үлгермеген бала бір сыныпта екі немесе үш жылға дейін болатын болу керек. Бірақ бұл тәжірибе бастауыш сыныптан кейін қолданған дұрыс сияқты. Он екі жылдық білім беруге мектептердің қазіргі жағдайы сай келмейді. Оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, лабораториялар, компьютерлер және басқа оқуға қажетті нәрселер жетіспейді. Оларды қайта жарақтандыру мен толықтыруға қыруар қаржы керек.
Мектепте алған білім сапасын бірыңғай ұлттық тестілеу әдісімен тексереміз деу дұрыс емес сияқты. Тестілеу – білім сапасын бағалау үшін емес, алдын-ала бала қабілетін байқау үшін қолдану қажет. Бала бір пәннен екінші пәнге өту үшін 2-3 сағат психологиялық дайындық керек.
Жоғарғы оқу орны – маман даярлауда ерекше бағаланады. Қазіргі ұсынылып отырған бакалавриат моделі барлық жоғарғы оқу орындарына тура келеді деп айта қою қиын. Себебі – техникалық оқу орындарында маман даярлау, гуманитарлық мамандықтарға қарағанда күрделірек, ұзақ және көптеген ғылым саласын меңгеруі тиіс.
Тұжырымдаманы іске асырудың жолы – кредитті технология деп, қазір сол оқыту әдісіне жаппай көшу қолға алынып жатыр. Басқа елдерде қолданылып жүрген тәжірибелерді тереңірек зерттеп, Қазақстан халқының сана-сезіміне, менталитетіне лайық оқыту технологиясын қолданған дұрыс. Немесе ұсынылып отырған технологиялардың жақсы жағын алып, өзіміздікін қосып, ұлттық оқыту технологиясын ұсынған жөн болар еді.
Қазіргі кезде жоғарғы оқу орны білім мен ғылым беруден диплом беретін орынға айналып отыр. Сондықтан олар дайындаған мамандар жұмыс орнын таба алмай жүр. Оқу орындары студенттерге терең фундаментальді білім берсе, білім өзінің құндылығы мен қолданбалығын 10-15 жылға дейін жоймайды. Мамандар өз мамандығы бойынша еңбек етуге қол жеткізеді.
Жоғарғы оқу орнын басқаруды жетілдіру туралы ұсыныстар негізінен студенттердің құқығын кеңейтіп, оқу орнын басқаруға тікелей қатыстыруды қарастырады. Ол тек студенттерді қатыстырумен шектелмей басқару органдарына өзгерістер енгізуді қажет етеді. Ректор мен басқару аппаратын сайлау және тағы басқа ұсыныстар бар.
Қызылорда «Сейхун» академиясы гуманитарлық мамандықтарға маман дайындайтын оқу орны болғандықтан тұжырымдаманы талқылап, оны орындауға алғышарттар жасау үстінде. Кредиттік технологиямен маман даярлауға алдағы жылда көшеді. Жаңа стандарт, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, ақпараттық технологиямен оқу процесін қамтамасыз ету үшін жұмыс жүргізілуде. Профессорлық-оқытушы кадрлар біліктілігін арттыру курстарында оқып, академитяда ғылыми-әдістемелік семинар өткізілуде.
Қаазақстан Республикасында 2015 жылға дейін білімді дамыту Тұжырымдамасы Үкіметте мақұлданды. Енді нақты бағдарламалар мен ұсыныстарды қаржылық және материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету шешілсе, тұжырымдама іске асады деп сенеміз.
Әдебиеттер:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы, Егемен Қазақстан, № 332-333, 26.12.2003 жыл
Құлекеев Ж.,- Білім беруді дамыту: Жаңа кезең жаңа талаптар, Егемен Қазақстан, № 4-5, 6.01.2004 жыл
Құсайынов А.,- «Бұрынғы мен бүгінгіні таластырып жүріп, болашағымызды жоғалтып алмасақ игі», Заң газеті, 26.12.2003 жыл.
