TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар



Жоспар - www.topreferat.com.kz

Кіріспе

І Бөлім

1.1 Қазақ халқының ұлттық қолөнері.

1.2 Қазақ халқының ағаш ою өнері.

1.3 Мектептегі ағаш ою өнері.

ІІ Бөлім

2.1 Қазақ халқының ағаш оюы туралы мағлұмат.

2.2 Ағаштың түрлері.

2.3 Ағаш ою әдістері.

ІІІ Бөлім

3.1 Ер тұрманды жасау әдісітері

3.2 Тақырып туралы мағлұмат.

3.3 Есеп (шығын) құрал жабдықтар, уақыт.

3.4 Қолданылған әдебиеттер.

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Жұмыс көлемі: - бет
Пәні: Өнертану

-----------------------------------------------------------------------------------

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ

Shaprashty

Take

Жоспар

Кіріспе

І Бөлім

1.1 Қазақ халқының ұлттық қолөнері.

1.2 Қазақ халқының ағаш ою өнері.

1.3 Мектептегі ағаш ою өнері.

ІІ Бөлім

2.1 Қазақ халқының ағаш оюы туралы мағлұмат.

2.2 Ағаштың түрлері.

2.3 Ағаш ою әдістері.

ІІІ Бөлім

3.1 Ер тұрманды жасау әдісітері

3.2 Тақырып туралы мағлұмат.

3.3 Есеп (шығын) құрал жабдықтар, уақыт.

3.4 Қолданылған әдебиеттер.

КІРІСПЕ

Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,
Қазақ халқы өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды,
"Халықтың қолөнеріне әдет-ғүрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал өсіруге
Саз балшықтарды күйдіріп, ағашты майлап кептіру, шақпаққа қу жасап,
Мал шаруашылығына қажетті желі, шылбыр, ноқта, бұршақ, жүген, құрық,
Халықтың қолөнеріндегі мүліктердің бір тобы үй іші жабдықтары болса,
XIX ғасырда және XX ғасырдың бас кезінде қазақ халқының
Әрине, жоғарыда аталған қолөнердің бір қатары өте көп еңбек
Халықтың мәдени дәрежесі өскен сайын тұтыну бұйымдары мен жабдықтардың
Бұл айтылғандардан қолөнер халық тұрмысында ежелгі маңызын жойды, ендігі
жүн және одан ұқсатылатын заттар. Қой, түйе жүндері, ешкінің
Киіз басу. Мұнда жүн сабау, киіз басу, текемет, сырмақ
кестешілік пен көркем тігіс өнері, олардың түрлері, атаулары, кестелеу
зергерлік өнері, зергерлер жасайтын сәнді бұйымдардың түрлері мен атаулары,
сүйек пен мүйізден істелген әдемі заттар — жүк-аяқ, асадал,
ағаш шеберлерініқ жасаған әдемі заттары, оларды жасау, өрнектеу әдістері,
мал мен ақ терілерін үқсату, олардың түрлері мен атаулары,
былғары ұқсату, етікшілік, тігіншілік, етік, кебіс, мәсілдердің түрлері мен
ши орау өнері, шиді әзірлеу, тоқу, өрнектеу, шидің түрлері
І БӨЛІМ

1.1 Қазақ халқының ұлттық қолөнері

КИІЗ БАСУ ЖӘНЕ КИІЗДЕН ЖАСАЛАТЫН ЗАТТАР

Бірнеше рет тоғытылып, кірінен, шайырынан тазартылып қырқылған қойдың күзем
Жүн сабау жұмысына керекті заттар — сабау мен тулақ.
Ал тулақ деп әдетте өгіздің, сиырдың керіп кептірген шикі
Әуелі шидің үстіне (киіздің ішкі бетіне) арналған жүн шабақталады,
Егер басқалы отырған киіз сырмаққа арналса, онда оның астыңғы
Су себіле бастасымен қатар отырған 3—4 әйел басылып жатқан
Осыдан соң бүктеліп әзір жатқан шидің өн бойын бойлай
Киізге ою салынған болса, яғни текемет болса 1 сағат
Қазақ ғүрпында киіз тебу бір ауылға түгел ортақ көпшіліктің
Киіздің тебуі жетті-ау деген кезде, шидің шандуларын шешіп, шиыршықталған
Ыстық буымен балбырап жатқан киізді мөлшерлі уақыт өткен соң
Білектеліп болған киізді үзыннан екі қабаттап бүктеп, оның екі
Білектеу мен қарпудан кейін кірігіп, ширай түскен киіз біраз
Ұзындаудан кейін киіз басу ісі бітті деп саналады да,
Киізді кейде пісіреді, яғни пысықтайды. Бос басылған немесе бірсыпыра
Аттың кежіміндегі, сондай-ақ қалпақ, кебенек, жайна-маз сияқты жұқалаң келетін
ҚАЙЫС ӨРУ ӨНЕРІ

Мал өсіруші қауымға малдың жүнінен, терісінен өндірілетін үй мүліктері
Қайыстың сапалы болуы оның жақсы иленуі мен мейлінше жүмсақ,
Қысқы — тігетін қайыстардын шетін бір тегіс үстап түру,
Қайыс түюдің бірнеше өрнекті түрлері мен атаулары бар. Олар
Қолөнерінде ескіден келе жатқан әдемі де күрделі істердің бірі
Өрімдер 3, 4, 5, б, 7, 12, 36 таспалардан
Өте шебер өрімшілер таспадан қылыш, найза өтпейтін қаттауық тонды
Қазақ шеберлері өрім өнерін зергерлік, тоқымашылық, шабаташылық және шарбақ,
Былғарыдан жасалатын ат түрмандардың ішіндегі ең бір сәндісі —
Түтас былғары тоқым киіз тоқымға өлшеніп пішіледі. Содан кейін
Былғары тоқымдардың өрнектері ашық көрініп түру үшін, кейде былғарының
Былғары тоқымдардың сырттық ішпегінің алды-арты қызыл, күрең былғарымен немесе
Оймалы былғары тоқымның былғарысын тебінгінің үстінен, кейде алдыңғы, артқы
Былғары жүген, қүйысқан; өмілдірік, таралғы екі-үш қабатталып немесе кайыспен
Ғалымдардың айтуы бойыюпа, ат-түрмандар тарихында ең алдымен жүгенсіз тізгін,
Мал шаруашылығы алып адыммен алға басып, өркендей түсуіне
ОЮ-ӨРНЕК

Қазақтың өрнекті әшекеймен
Ою деген сөзбен өрнек деген сездің мағынасы бір. Бүл
Ою-ернектің біздің заманымыздан мыңдаған жылдар бүрынғы халықтарда да соншалық
Халықтың қоленері мен ою-ернек творчествосын ғылыми негізде арнайы жекелеп
Қазақтың ою-өрнектерінің түрлері де, атаулары да көп. Біз сол
...Ғасырлар бойы үрпақтан үрпаққа, бір шебердің үсталық,
Қазақтың үлттық ою-өрнектерінің түпкі негізін іздестіру ісінде Т. К.
Автор ою-өрнек элементтерінің даму тарихын көрсете келіп, оларды түр-түрге
Т. Бәсеновтің осы кітабында архитектуралық өрнектер де көрсетілген. Омардың,
Қазақтың осы күнгі ою-өрнектерін қарт шеберлер екіге бөліп қарайды.
Ертедегі қазақ оюларын мазмүны жағынан іріктесек, негізінен 3 түрлі
Оюшы. Шеберлер іске беріліп, жүмыс әдісіне төселе келе өздерінің
Шеберлер халықтық ою-өрнектерден өздері керіп, көңілдеріне үнағандарын не қағазға,
Шымкенттік шебер Ғани Идяев кілем, алаша, баскүр, сырмақ сияқты
Қолда бар бүрын-соңды жазылған деректер мен ел арасындағы қоленер
Бүлардан басқа кұйып, илеп, кептеп, батырып жасай-тын өрнектер кездеседі.
Қазақтың қоленерінде ерімшіліктің неше түрлі әдемі өрнектері бар. Біздің
Оньщ әлі де болса бізге кездеспеген, не көнілден какас
болар еді.

I. Ай, Күн, жүлдыздарға — көк әлеміне
өрнектер.

II. Малға, малдың денесіне, ізіне байланыстылары.

III. Аңға, аңның денесіне, ізіне байланысты өрнектер.

IV. Қүрт-қүмырскаларға байланысты өрнектер.

V. Қүстарға байланысты өрнектер.

VI. Жер, су, өсімдік,
әрнектер.

VII. Қару-қүралдарға байланысты өрнектер.

VIII. Геометриялық фигуралар тектес өрнектер. Со-ндықтан біз
Ою-өрнек, әшекей жасау шеберлігі бейнелеу (суретші) өнерінің бір түрі,
Ескі замандағы ел әдетін, шаруашылық ғүрпын, этно-графиясын білген адамға
көрініп түр.

Ал осыны мал етін мүшелеп, омыртқа омырып көрме-ген яки
Енді осы ою-өрнектердің көп қолданылатындарына, со-ндықтан да халық шеберлерінің
Ай , "жартыай" ернектері шынында да аспандағы айды мезгеп
Қазірде "ай", "жарты ай"', "айшық" ернектері, әрине, бүл үғымнан
"Айбалта"— ай сияқты қүдіретті балта деген үғымнан туған. Мүндай
"Айыр"— айыр (екі) еркешті түйе, айыр түяқты мал-дардың бақайы,
"Алақан" деп кебінесе кеп тармақты ернектердің ор-тасында солардың негізгі
"Алақұрт"— кебінесе ши орауында, сырмақ шетіндегі жиектерде, тесек, жүқаяқ,
"Аламыш, алаша" ернектері жарыса жасалған кеп түсті жолақтардан қүралады.
Арпабас"— өсімдіктердің қияқтарын, астық өсімдік-терінің бастарын бейнелеп салынған, сабақты
"Атауыз, атерін" деп аталатын өрнектер малдың аузын, үстіңгі және
"Бағана өрнек"— ("баған" деп те айтады) тіреу, діңгек деген
"Балға", "балта" өрнектері өздері аттас заттарға үқсас келеді. Геометриялық
"Балдақ өрнек". Балдақ деп қазақ көзі жоқ жүзікті, жүзік
"Бес дөқгелек" кейде қатар төрт бүрыш түрінде ке-летін бүл
"Су" өрнегі. "Су" деп әрбір өрнекті бөліп түрған үзын
ІІІығыс Қазақстан облысында Самара ауданы Жамбыл атындағы колхозда түратын
Осы су үшін болған бүл күресте Сүмырайхан Райхан деген
Тағы бір аңызда: "Ертеде адам тәңірісі ай болыпты-мыс. Соған
Бүл жорамалдарға қарағанда, өмірдегі болған оқиғалар мен аңыздардың, діни
"Бестемше", "алтытаспа", "бүзаутіс", "жыланбауыр", "қос тіл",
алынған. Бүлар, әсіресе, кестеде, тігісте, өргенде, ескенде, ширатқанда,
"Бүлдірген", "бүркөз", "жармагүл",
"Ергенек". Қазақ тілінде киіз үй босағасының ортан беліне жететіндей
"Егіз" немесе "жұп" деп аталатын өрнек өте арғы заманнан
'Ебелек" (кейде оны "қаңғалақ" деп те атайды, ал "қаңғалақ"
"Ендірме' өрнегі екі затты сыналап көлемдеу әдісіңде қолданылады. Бүл
"Жапырақ", "жармагүл", "жауқазын", "жетігүл", "жүлдызгүл", "үшқұлақ",
"Жіліншік". Малдың жілік сүйектерінің негізінде туған атау. Бірақ ертеректе
"Иректер". "Ирек", "ирек су" ернектері кейде түзу сызықтардың сынықтары,
"Бір қисық жол дүние бұрандаған,

Басқа дәулет бақ қайтса құралмаған..."—

деген елең жолдары да бар.

"Кавказ" (қарала). Бүл ернек зергерліктегі ең бір үнасымды деп
"Кавказ" (қарала ернек) үлгісімен мүйіз, ирек, гүл, жапырақ ернектерінің
"Кавказ" ернегімен жасалған қазақ қоленерінің үлгілері туралы Мүхамед-Салық Бабажанов
Бүл туралы қазақ ғалымы марқүм Э. А. Масанов: "Қалай
Ақ күміске қарала ернек жасайтын қоспаны қазақ шеберлері терт
Кавказ жүргізіп өрнектеудің Оңтүстік Қазақстан ше-берелерінің арасында тағы бір
Ағаш көмірі балқыған шынының түсін қарайту үшін қосады. Осыдан
"Қабырға" өрнегі көбінесе кестеде, қолмен көркемдеп тігуде ағаш бетіне
"Қазтабан", "қазмойын", "қүсмойын", "құстүмсық", "құсмүрын", 'қүсқанаты", "қүсқұйрық", құсжолы" өрнектері
"Қарта", "қосқүлақ", "қосмүйіз", "қостаңдай" (кей-де "казмойын" деп те атайды)
сайды.

Өрнек атауларын түгел қамтап оларды әрқайсысына түсінік беру мүмкін
"Мүйіз" өрнектері. Бүрын-соңды зерттеуші ғалымдар-дың барлыгы бүл өрнектің негізі
Бүл арада халқымыздың қоғамдық қүрылысы, кәсібі мен күн көрісі.үғымы
"Мүйіз" өрнектерінің түрлері мен атаулары өте көп. Мүйіз тектес
"Қаңдай ернек болса да, ол адам ойының жемісі ғой.
Рақаңның былай деуі шындық. Біз діңгектің түбінде түрып, оның
Мүйіз сындас ернектердің мәнерлеріне қарай, қазақ арасында ғасырлар бойы
"Қошқармүйіз". Мүндай оюлардың формасы қойдың тебесі мен екі жаққа
' Арқармүйіз". Бүл "қопп"Қырықмүйіз" бірімен-бірі қосылған бірнеше тармақты кеп мүйізді оюлардан қүралады.
"Қосмүйіз". Қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейтін, кейде
"Сыңармүйіз". "Сыңармүйіз" бен "сыңарекше" деген оюлар бір-біріне ете үқсас.
"Сынықмүйіз". Қазақтың "мүйіз" оюы әдетте тік бүрыш жасамай ылғи
Сықарөкше". Жоғарыдағы "сыңармүйіз" оюында айтылғандай, мүйіздің бір сыңары етіктің
Шығыс Қазақстан облысының Таврия ауданында түра-тын Сертпен деген қарт
"Төртқұлақ". Бүл "қошқармүйіз" оюының 4 тар-мақтан қүралып, ортасы крест
"Түйемойын"— түйенің мойны сияқты иіріліп мүйіз ою. Мүндай өрнек
Мүйіз оюларының бір ерекшелігі оны бір ойғанда екі пішін,
Қазақтың "қазмойын", "қүсмойын", "қүсмүрын", "қүстүмсық", "жыланбас", "арпабас", "түйетабан", "ырғақ"
"Түйетабан". Көгалды, сазды жерге шығатын көп жа-пырақты, тікенекті, ортасында
'Төрткүл" және "үшкүл". Бүл өрнектер тобына үшбүрыш, төртбүрыш болып
“Желі", "иық", "қолтық деп аталатын оюлар өрнек пен өрнек
"Ашатүяқ" өрнегі (кейде "айыр" деп те атайды) си-ырдың,
"Шытырман"— кеп жапырақты өсімдік пен'көп тар-мақты мүйіз және геометриялық
"Бөріқүлақ"— қасқырдың басын, қүлағын, соңдай-ақ "бөріқүлақ" деп"аталатын жапырақты бейнелейтін
'Табақ"— айналасына дөңгелек "су" өрнегін жүргізе отырып, ішіне күрделі
"Түлкібас". Мысықтың, түлкінің бас бейнесіне үқсас-сопақша дөңгелектерден, ырғақтардан, алмүрт
"Түйетабан" ернегі түйенің басқан ізін долбарлайтын, мал шаруашылығына байланысты
"Өркеш". Түйенің қос өркеші іспеттес ою, Мүйіз оюларының композициясында,
'Қосалқа"— қазақ оюларының ішінде көп та-рағаңдарының бірі. Өте шебер
Қүсқанат". Бүл мүйіз оюмен не шахмат шақпақта-рының ізімен бейнеленген
"Иттабан", "итемшек", "қарақүс", "көбелек", 'шы-бын қанат"— мүндай өрнектер кебінесе
"Омыртқа", "шатыраш", "шақпақ" ою-ернектері тертбүрыш фигуралардан қүралады. Кебінесе кестеде,
"Қүмырсқа", "шөміш", "қосдөңгелек", "бесдөңгелек" ернехтері терт түлік малдың ендері
"Қостүмарша" немесе "түмарша" ернегі. Мүнда тебесінен түйістірген екі түмарша
"Қармақ" — ол кәдімгі балық аулайтын қармақ түріндегі ою-ернектер.
"Балдақ"— қолға салу үшін алтыннан немесе күмістен соғып жасайтын
"Ирек"— қатарынан бірнеше рет немесе бір рет тігілетін әр
"Таңдай" ернегі малдың таңдайының бедерін бейнеле-уден шыққан, диагональ тәрізді
"Тіс"— маддың, аңның тісіне үқсас, ақ, қара түсті шақпақтан
Ою-ернек ісінде қазақ арасына ең кеп тарағандары, сырмақ, текемет,
БЫЛҒАРЫ ӨНДЕУ

Мал терілерін илеп, бояп, өң беру ертеден келе жатқан
Көксауыр жылқы терісі мен серке терілерінің сауыры-нан (жондығынан) жасалады.
Соңғы жылдары еліміздің өнеркәсібі мен өндірісі күрт дамыды. Сонымен
Қазақ арасында былғарыдан ең көп тігілетін киімнің бірі етік
Халық арасына көп тараған былғары аяқ киімдерінің қазақ атауында
Саптама — бүл қонышы үзын, кең, киіз байпақпен, шалбардың
Шоңқайма — саптаманың бір түрі. Оның өкшесі биігірек, өкше
Мықшима — өкшесінің түбі жуан, жер басар жағы жіңішке,
Саптама киген адам терге саптама етігін сілке шеше салып
Көк етік — көксауырдан оюлап тіккен жеңіл, үшкір түмсық
Жеңіл етікті де мықшиМа, көксауыр, қисық табан, орыс етік
Етікті тігілу түріне қарай: бітеу етік (басы мен қонышы
Қазақы етіктер бүрын түзу табан үлгімен, яғни екі аяқтың
Сол сияқты кебіс пен мәсінің де неше алуан ыңғайлы
Кебіс атаулары да
"қазық өкше үшкір бас деген
бөлінеді. Кебістің өкшелігіне мық қағып, өкшесіне жезден,

мыстан нәл орнатып, шажамайларын күміспен өрнектеп,

ернеуіне сызықты ою батырып әшекейлейді.

Мәсі — мүны кей жерлерде іш байпақ, іш етік
Мәсілерді көк, қызыл шегірендермен оюлап, әр түсті жіппен кестелейді.
Етік тігу. Бүған керекті қүралдардың бірі қалып. Қалып қысқы
Бүрын қалыпты кепкен, толымды қайыңнан етікшілердің өздері шауып алатын.
Етікті кейде түтас былғарыдан пішіп алып тіксе, кейде қонышы
Қоныш пен бас тігілген соң, оны қалыпқа салып бүрмелейді.
Етіктің табаны қатты болу үшін бүрменің үстінен тоз (қайың
Үлтаңға қағатын ағаш шегенің үзындығы үлтан мен сызат былғарының
Етіктің шегесі көбінесе кепкен қайыңнан, емен ағашынан жасалады. Кейбір
Кепкен жүмыр ағашты біздердің бойына мөліперлеп отырып пышқымен .
Өкшенің жер басарын сапалы түтас үлтаннан қағады. Ал түп
Басын түтас шығарып үлтаруда да етік осы әдіспен тігіледі.
Кебіс тігу. Адамдардың жастарына қарай кебістің де арнаулы қалыптары
Кебістің басы жүмсақ былғарыдан, табаны мен күлшіні, шажамайлығы қатты
Кебістің жайтабан, кең ауыз деп аталатын түрлері бар. Оны
Мәсі. Қазақ салтында мәсіні көбінесе әйелдер киетін. Мәсінің қонышы,
Мәсіні әрі жүқа, әрі жүмсақ былғарыдан тігеді. Етікпен салыстырғанда
Былғарыдан жасалатын бүйымдар. Қазақ қолөнерінде былғарыдан жасалатын бүйымдар өте
Былғарыдан ер-түрман, жүген, ноқта, өмілдірік, қүйысқан, қамыт жапқыш, ершіктің
Тарамыс. Етікшілер етікті, кебісті, мәсіні сондай-ақ былғарыдан
1.2 Қазақ халқының ағаш ою өнері

АҒАШ БҰЙЫМДАРЫ

Қазақтың үлттық қолөнерінде ағаштан кептеген за-ттар жасалады. Балташылар, ағаш
Ағаш шеберлері балта, пышқы, үстірік (сүргі), бүрғы, ағаш түрпісі,
Ағаштан бүйым жасайтын шеберлер: емен, қайың, са-мырсын, үйеңкі, қызыл
Ауыр, қатты ағаштан жасап, жерге мықтап орнатқан үш аяқты
Кептірілген ағаштарды морға салып балқытқан соң, оны ыстық күйінде
ЗЕРГЕРЛІК ӨРНЕРІНІҢ БАСТЫ-БАСТЫ ҮЛГІЛЕРІ

Ер-түрман, белдік, кіселер. Ер қанаты ат деп білген халық,
Белгілі ақын Көкбай едден таңдап жүріп көкбесті дейтін атты
Ассалаумағалейкум, Абай ақын,

Алдыңнан өнеге алдық талай ақын.

Бір түйе, екі бесті беріп алдым,

Мінуге алшакдатып, қалай атьгм?"—

десе Абай: "Мақтанға жарып-ақ қалдық емес пе"— деп күліпті
"Канат жоқ ер жігітке аттан басқа,

Өнер жоқ жазу, сызу хаттан басқа.

Ат жақсы, алған жары сүлу болса,

Жігітті ол қояр ма мақтанбасқа",—

депті. Сонда Абай ендеше Көкбай жоғары шықсын. Ал мынау
"Жігітгі кім таниды жүрмеген соң,

Атағын ауыл елі білмеген соқ.

Ер түгіл, еркек деуге аузым бармас,

Бір тайды үркек қылып мінбеген соң",—

депті. Абай да, ақындар да ат қадырын мақтанға сиғызып,
Атты — қанат, келістіріп мінуді — өнер санаған қазақ
Ат-түрман абзалдарының ең бастысы күміс ер. Оны жаппай күміс,
Ең алдымен ер-түрмандар сап күмістің өзінен жасал-майтынын, оны тек
Таралғы, тартпа, қүйысқан, өмілдірік сияқты көрнекі түрмандардың бетіне қарала
Қазақ зергерлерінің ат-түрмандарды абзалдау өнері та-лай заманнан бері келе
Қазақ халқының өмірінде ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны
Ағаш өңдеу өнерінің ішіндегі аса іскерлік пен қы-руар еңбекті,
Сән-салтанат қуған, өсіресе сауда-саттықпен, қала-мен байланыста болған қазақ өкімдері
Көшіп-қонып, мал баққан қазақ халқы үшін кө-ліктің негізгі түрі
Ер тоқымның күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқан көптеген
Қазақтың күнделікті түрмыста
Сондықтан да Қазан
сайтын халық шеберлері
бүл күнде Британия мүражайының меншігіне айналып кеткен "Өмудария қазынасы",
басқа да мол
1.3 Мектептегі ағаш ою өнері

Біздің жыл санауымыздан бұрынғы V-ІІІ ғасырларда Алтай өңірінен Қара
Көркемдеп өңдеуге қажетті ағаштарды халық шеберлері дұрыс таңдай білген.
Көркемдеп өңдеу жұмысына бүтасыз жұмсақ ағаш түрін таңдап, қажетті
Көркем еңбек кұралдары

Көркемдеп ою-өрнек жасауға арнайы құралдар пайдаланады. Олардың негізгі қолданылатын
Ағаш ою қүралдары

Ағаш материалдарын карапайым өңдеу үшін, балташы) кашауларды, сүргілерді, бүрғыларды,
Ағаш материалдарын оюға қажетті басты қүралдар -қашау мен үшкір
Оюдың негізгі түрлері: 1) көлбей ою - оюдың қабырға-лары
ІІ БӨЛІМ

2.1 Қазақ халқының ағаш оюы туралы мағлұмат

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ АҒАШ ОЮЫ ТУРАЛЫ МАҒЛҰМАТ

Ағаш ою өнері ағаш үцсату шеберлігімен тікелей сабақтас. Әдетте,
Үйші деп негізінен киіз үй сүйегін, яки, кереге, уық,
Ағаш құраумен, қайық, арба, шана жасау-мен кәсіп етушілерді балташы
Ал, ұсталар айналысатын кәсібінің басты ерекшелігіне орай темір үстасы,
Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Щоқан Уәлиханов «Тәңір» атты еңбегінде
«Атың ағаш десем шамданба, ағаш! О, Мекке мен Мәдиненің
Ерлердің ері Әлидің дүлдүліне ер болған — ағаш!

Зұлыпқарға сап болған — ағаш! Хасан мен Хұсайынға бесік
Осы бір асыл сөз «Қорқыт Ата кітабында» Сыр бойын
мандық ықпал ете қоймаған шаман дші зеңіндегі көшпенділер ұғымында:
Көктөбенің шоқтығы ұлылықтың боп шыңы жайқалып өскен жападан жалғыз
Төрт бұрышты жеріңде терт құбыла, құбыла сайын Кектеңіз, Көктеңіз
Осының бәрін көтеріп тұрған
Халық аузында: «Жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс улкен» деген
Арыға барсақ, аяғын қаз-қаз басқан неандерталдық пен кроманьондық сатыға
Ертеректе көшпенділер ағаш еккенге, оның төңірегіндегі алты адым жер,
Әрине, жасөспірім арасынан «ағаш оюды меңгеру үшін ескілікті таным-түсінік
Енді бір есіңде болуға тиісті жайт, кәсіп пен өнердің
Сондықтан, өнертану ғылымында сән және қосалңы өнер (декаративно-прикладное искусство)
Сонымен, сән
Сендердің назарларыңа ұсынылып отыр-ған иллюстрациялық материалдарда суреті берілген сәндік
Отырар төңірегін қазу жұмыстары кезінде Құйрықтөбеден ашыл-ған, сәулетті ғимарат
Сақтар кезеңінде ағашқа бедерлеп мүсін-деу өнері кең етек алған.
2.2 Ағаштың түрлері

Қазақ жерін мидай дала, ұшы қиыр-сыз шөл мен шөлейт
«Ағашта өзің білген қарағай, тал,

Жалғыз-ақ неше алуан түрлісі бар.

Долана, ұшқат, жөке, ырғай, арша,

Ақсасық, қызыл қайың, барша, шынар.

Шырғанақ, сөңке, терек, сөгет, емен,

Үйеңкі, шырғай, балғын, тораңғылар.

Сарыағаш, қой қарақат, жиде, шетен,

Тобылғы, түйеқұйрық, бауырқұрттар,

Қараған, бозқараған, шеңгел, шілік,

Сықылды ағаштардың талайы
«Қарағайдың түбінен

Қайырып алған қобызым,

Үйеңкінің түбінен

Үйіріп алған қобызым,

Желмаяның терісін

Шанақ қылған қобызым,

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған қобызым,

Бесті айғырдың құйрығын

Ішек қылған қобызым,

Құлағыңды бұрайын,

Осы айтқаным болмаса

Қайырып жерге ұрайын...»

Бұл жолдарды өлең деп қана емес, қо-бызды неден, қалай
Осы бөлімге қазақ ұсталары басымырақ қолданған ағаштың бес-алты түрінің
Ағаштың өзіндік, яки, техникалық қасиеті оның ішкі түзілімі мен
Кейде өзек талшықтарының өрімі бұйраланып, матасып жатуы да мүмкін.
Ұсталар әрбір істің ерекшелігіне қарай, әр түрлі сападағы ағашты
2.3 Ағаш ою әдістері

Ағаш оюдың бірнеше
Бедерлеп оюдың өзі де орындалу әдіс-тәсілдеріне қарай тарқатуға келеді.
Енді, ағаш оюға кірісу үшін арнайы құрал-саймандардан өзге («Құрал-сайман»
Ал ағаш ою үшін шеберхана температура-сы тұрақты, жел соқпайтын,
Мүмкін болса, арнайы ағаш шеберлігі ұстелі (верстак) болғаны жөн.
Оның үстіне өткір құралдарды ұстаудың қауіпсіздік ережелері бар. Ол
Әдетте, жүзі мойылған құрал тайғыш келеді. Өйткені, жүзі қалағаныңша
Ең алдымен көңілің қалаған ою үлгісін қағазға салып ал.
Тақтаға қарындаштың ізін қуалап пышақ жүзімен жосық түсіру үшін,
Алғаш ойған кезде, жөке ағашын пайдаланған оңды. Ол жұмсақ
Сонан соң, ағаштың бір мөлтек кесін-дісінің өзінің өзектік өрнегі
Тек жосық ырғағына қарай қашауды ың-ғайлап ұстай білу әдістерін
Мысалы, тақтаның оң жағына өрнек түсіру үшін қашау ұстағанда
35-беттегі схемада қиып ою мен кертіп ою және тік
Бедерлеп оюдың әдіс-тәсілі барлық халықта бірдей. Сондықтан ағаш шеберлігіне
Мәселе, ықылас пен ынтада. Өрнек мән-дерін, оның тереңдік деңгейі
АҒАШТЫ ӘРЛЕУ

Тумысында қазақ ұсталары ағашты әсіре жылтыратуға, алабажақтап бояуға әуес
Ахмет Иассауи есігі өрнегі сияқты ішкері оюлары бірінен-бірі шағындау
Әрине жоғарыда біз мысал еткен кесе-салғыш тәрізді көркемдеп сырлауға
Ағаш оюда екінші бір сөз болатын нәрсе — қағазды
Ағашты әрлеудің бояп көркемдеуден басқа лактау, эмальдау, жалатпалау тәрізді
Дегенмен, оюлы ағаш өңін өзгерту, ылғалға шыдамдылығын арттыру үшін
Табиғатта бояу түсінің бар-жоғы жеті түі бар. Мұны жаңбыр
Бояу мен дыбыс арасында өзара ұқсастық тығыз байланыс бар.
Суретшіге бояу үйлесімділігін сақтай отырып, аса құнды шығарма жасау
ЖҰМЫРЛАП ОЮ

Жұмырлап ою немесе тұтас ою ағаш ұқ-сату шеберлігінің ең
Осы беттегі суреттерге қарашы. Онда кіш-кентай сәнді ыдыс-құртсалғыштың үстінен
Сырт қарағанда, бұл, қарапайым ғана мүлік көрінгенімен, мұны мөлтек
Құртсалғышта бір ғана шығыршық болса, саптыаяқта тізбектеле ойылған бірнеше
Халық шеберлері сәндік үшін шығыршық-ты көп қолданған. Бұл бұйымды
Үмытылып барып, қайта жанданып келе жатқан дәстүрлі өнеріміздің жанашыры,
ІІІ Бөлім

3.1 Ер тұрманды жасау әдісітері

ЕР-ТҰРМАН ат әбзелдері. Қазак халкынын арасында ер-тұрман салт атқа
Ер-тұрманды жасау тек халық ішінен
Аттың таулы жерлерде мінуге, аңшылық пен мал шаруашылығы үшін
"Ер қосқанға ұсайды сөз сөйлемек,

Қиыстырып қиыннан айтсам демек.

Атқа жайлы, мінуге және ыңғайлы,

Алды-арты бірден келсін дөп-дөңгелек",—

дегенде ер қосу өнерінің аса қиын да, қажетті өнер
Ерге өте жақсы ағашты қолданады. Мүндай ағаш қайыңның, үйеңкінің,
Ердің "қазақ ері", "қоқан ері", "қүранды ер", "аша-май ер",
Ердің алдыңғы қасы, артқы қасы, екі қаптал ағашы, белдік
Бөлшектерді әзірлеген соң, екі қаптал ағашты жары-стыра салып,
Күмістелетін ердің әшекейлеу ісін ерді қоспай түрып жасайды. Қаптал
Кейде әнжіменің, таралғы тесігінің орнына доға, шығыр орнатады да,
Сән-салтанат үшін атқа күміс ер-түрман салады. Бәйгеге, үзақ жолға
Күміс ердің қазақ арасында екі түрі бар. Оның бірі
Күмістелген ердің алды-артын түгел күмістемей, әр жерін оюлап қана
Күміс ердің тартпасын тартпаға өткізетін етіп, бөлек былғарыға әшекейлейді.
Ерлердің ішінде жасалу жағынан өте күрделі, берік және жайлы
Орта жүз бен кіші жүздің ер қосу әнерінде ердің
Республика келемінде өткізілген түрлі көрмелерге қойылған экспонаттар мен көрмеге
Ағаш шеберлерінің жасап шығаратын заттары әр түрлі және әр
Өскемен қаласыңда түратын үй шаруасындағы әйел Г. Воронина жолдас
1960 жылы оның осы әдіспен әшекейлеген диваны мен шахмат
Алматылық шебер Л. Емуранов жолдастың 1960 жылы көрмеге жасап
Ағашты үқсатып, одан неше алуан ауыл шаруашылық қүралдарын, ыдыс-аяқ,
Айыл - атқа ерді бекітуге керекті жабдық. Айыл кайыстан,
Ат - дорба қалың матадан, кенептен. киіздсн тігілген, жай
Ат тарақ - темір сымнан (кейде ағаштан) жасалады, аттың
Ауыздық - аттың басын қалаған жаққа баруға, тежеуге арналған
Ашамай -. Қазақ шеберлері ұлға немесе қызға арнап «ашамай»
Ашамай ер аса күрделі болмаған, ердің алдыңғы қасымен артқы
Белдік — қайыстан, былғарыдан, қайып тігілетін бау. Атты арбаға,
бұғалық— арқаннан жасалған арнайы құрал. Оны жылқыны, түйені т.
Делбе — арбаға не шанаға жеғілғен көлікті бұрып отыруға
Доға — жылқыны арбаға не шанаға жеккенде қамытты тәртеге
Ер — салт мініс әбзелі: өте сапалы. мықты ағаштан
«Ашамай ер». Қазақ ері бес бөлшектен тұрады: алдыңгы, арткы
Ердің екі қапталының басы биіктеу, ортасы жатыңқы ,аттың арқасына
Екі қаптал ағаштарының ердің алдыңғы
Ердің бөлшектерін желімдеп болған соң былғарымен қаптап. шеттерін күміс
Жасалу жағынан өте күрделі, берік және жайлы да әдемісі
Ершік — жегу әбзелдерінің бірі. Ол арба, шанаға жегілетін
Ж а б у — малды ыстық-суықтан, шыбын-шіркейден, сона-масадан
Жабудың қыстық және жаздық түрлері болады.Қыстық жабуды киізден, ал
Жүген –жылқыны жөнге бұрау ,байлау үшін қолданылатын әбзел.Қазақ шебері
Тізгінің қайыстан, ал шылбырдың қылдан өрілгені абзал.Жүген аттың басынан
Көпшік – ердің үстіне салатын төсеніш.Оны көп несе тысымен
Көтерме-атты арбаға, шанаға жеккенде ағаш жетегін көтеретін бау. Бұл
Кісен – «темір тұсау» жылқыны матау әбзелі. Шеберлер ксенді
Қамшы – ат ер-тұрмандардың құрамына кіреді.Оны кейде «ат жүргізуші»деп
Қамыт — көлікті арбаға. шанаға жегу үш пайдаланылады.
Қанжыға — салт атқа бөктерген затты байлайтын жіңішке қайыс
Құйысқан — ер аттың мойнына кетпес үшін былғарыдан қайыспен
Өмілдірік — ердің артка кетпеуін қамтамасыз етеді; сонымен бірге
Өре — аттың алдыңғы және артқы аяғына салатын тұсау.
Таға — жылқының тосырқамауы немесе мұздан таймауы үшін тұяғына
ірі. Тебінгі бір жяғынан әсемдік үшін, тігіледі.

Үзінгі - колікке міну үшін қажет. Үзенгінің екі қабырғасынын
Жабудың қыстық және жаздық түрлері болады.Қыстық жабуды киізден, ал
Жүген –жылқыны жөнге бұрау ,байлау үшін қолданылатын әбзел.Қазақ шебері
Тізгінің қайыстан, ал шылбырдың қылдан өрілгені абзал.Жүген аттың басынан
Көпшік – ердің үстіне салатын төсеніш.Оны көп несе тысымен
Көтерме-атты арбаға, шанаға жеккенде ағаш жетегін көтеретін бау. Бұл
Кісен – «темір тұсау» жылқыны матау әбзелі. Шеберлер ксенді
Қамшы – ат ер-тұрмандардың құрамына кіреді.Оны кейде «ат жүргізуші»деп
Қамыт — көлікті арбаға. шанаға жегу үш пайдаланылады.
Қанжыға — салт атқа бөктерген затты байлайтын жіңішке қайыс
Құйысқан — ер аттың мойнына кетпес үшін былғарыдан қайыспен
Өмілдірік — ердің артка кетпеуін қамтамасыз етеді; сонымен бірге
Өре — аттың алдыңғы және артқы аяғына салатын тұсау.
Таға — жылқының тосырқамауы немесе мұздан таймауы үшін тұяғына
ірі. Тебінгі бір жяғынан әсемдік үшін, тігіледі.

Үзінгі - колікке міну үшін қажет. Үзенгінің екі қабырғасынын
3.2 Тақырып туралы мағлұмат

ҚОРЫТЫНДЫ

Казақстан территориясының жер бедері де, бүл территорияны ең алғаш
Биік тау жоталары мен сыңсыған қалың орманның зәулім бәйтерегі,
Адамдар молшылықты — дария, теңізге, бәйтерекке теңесе, батырды —
Осындай үзақ та, күрделі дамудың нәтижесінде қоғамдық еңбектің түрлі
Қай халықта және қашан да болса мүқтаждықты жою, баршылықты
«Шебердін қолы алтын» - демекші,

Халық шеберлері байлыққа байлық қосып, молшылық жасаумен қатар, сол
Халық қолөнері шеберлерінің жасаған таңғажайып ою-өрнектері, алтын, күміс, әшекейлі
Шығыс Қазақстандық шебер үй шаруасындағы әйел Г. Воронина қайың
Біз бүл еңбегіміздің негізгі тақырыбын этнография түрғысынан қарап, көбінесе
Республиканың озат шеберлерінің іс-тәжірибелерін қорыта келіп, жас шеберлерге кейбір
Бірінші кеңес. Қандай да болса жаңа тақырыпта жаңаша мәнермен
Осы істелгелі отырған жиһазың халық мүқтажына жа-рай ма, оның
Жас шеберлердің өзінің творчестволық жоспары туралы кіммен де болса
Екінші кеңес. Ең алдымен әр шебер өзінің жасаған затын
Үшінші кеңес. Халықтың қолөнер бүйымдарын өрнек-теу үшін суретшілік өнермен
Төртінші кеңес. Қолөнерімен шүғылданып жүрген халық шеберлері әз білімдерін
Бесінші кеңес. Осы күні облыстар мен аудандарда, орталық қалаларда
3.3 ЕСЕП.(ШЫҒЫН) КҰРАЛ ЖАБДЫҚТАР, УАҚЫТ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Қасиманов С. «Қазақ халқынын қол өнері» Алматы «Қазақстан»
2. Нәлібаев А. «Ағаш ою» Алматы «Өнер» 1994 ж.

3. Өстеміров К., Сыздыков О., Адамқұлов Н., Велижанина М.,
4. Шмекеева Г., Өстеміров К., Адамқұлов Н., Әлмағамбетова Д.
5. «Мектептегі технология» журнал №7-8/2005

6. Өмірбекова М.Ш. Энциклопедия «Қазақтын ою-өрнектері» Алматы «Алматы кітап»
7. «Егемен Қазақстан газеті» «Қазақтың ұсталық өнері» №5 2002
8. Өмірбекова М.Ш. «Қазақ халқының дәстүрлі өнері» Алматы «Алматы
9. Ырсымбетов М. «Технология» Алматы «Атамұра» 2001 ж.

10. Мұқанов К. «Жүннен жасалатын бұйымдар» Алматы 1984 ж.

11. «Мектептегі технология» журнал № 5/2005

12. Қалиев С., Оразаев М., Смайылова М. «Қазақ халқының
13. «Шаңырақ» энциклопедия

14. Қасиманов С. «Қазақ халқының қол өнері» Алматы 1995
1-Баспа (Керсінің баспасы)

2.2 – ортаңғы қондырмалар

3.3 – қондырма қанаттары

4.4 – қапталдар

5.5 – тіреуіштер

6 – орта ағаш

6* - орта ағаш құйрық шеті

7 – желкебасар

8.8 – кепіл ағаш

9.9* - бастырмалар (баспа оқпанны)

10 – қас, қастың айыр басы

11.11* - ұзынша қоспа ағаштар

12 – (кепіл ағаш) тықпа ағаш

13.13* - қастын оң және сол бет

14.14* - жанама толықтырмалар