Тура және жанама әсердің факторлары. Сыртқы ортаның ерекшеліктері
Ұйымға әсер ету сипаты бойынша тура (макро орта) және жанама (микро орта) әсер ететін орта деп бөлу қалыптасқан.
Тура әсер ету ортасына жабдықтаушы, тұтынушылар, бәсекелестер, сонымен қатар ұйым қызметіне тікелей әсер ететін мемлекеттік органдар мен құқықтық нормалар жатады.
Жанама әсер етуші факторлар ұйым стратегиясын жасағанда есепке алынады. Бұл жалпыэкономикалық жағдай, мысалы цикл фазасы, жұмыссыздық деңгейі, инфляция қарқыны, технологиялық прогресс, саяси климат және т.б.[2].
Сыртқы ортаның күрделілігі тек элементтердің көп саны мен әртүрлілігінен ғана емес, сонымен қатар олардың өзара байланысынан көрініс табады. Мұнда өзара байланыстың екі деңгейін бөліп қарастыруға болады. Біріншіден, бұл бір фактор элементтерінің өзара байланысы. Мысал ретінде нақты жабдықтаушылар арсындағы, бәсекелестер арсындағы, заңшығарушылық базаның элементтері арсындағы, ұйым қызметін реттейтін мемлекеттік органдар арасындағы өзара байланысты айтсақ болады. Екіншіден, бұл сыртқы ортаның әртүрлі факторлары арасындағы өзара байланыс. Мысалы саяси тұрақсыздық инвестиция ағынын қиындатады, сәйкесінше технологиялық жаңарту бәсеңдеп, ресурстар жеткізілімі күрделене түседі және т.б.
Сыртқы ортаның күрделілігі ұйымның ішкі өзгерілмелілеріне әртүрлі әсер етеді, бұл әсіресе күрделі құрылымдағы ұйым болғанда анық көрініс табады.
Екінші сипаттама ол бірнеше жағдайларда көрінетін – қарқындылық. Сырқы ортадағы өзгерістер, осы өзгерістердің жылдамдылығымен сипатталады. Бұл шаруашылық қызметтің заңнамалық базасына да, ресурстар нырығына да, бәсекелестік ортаның жағдайына да қатысты.
Ғылыми әсердің, шаруашылық қызметтің интернационалдануының күшеюінен қазіргі заманауи ұйымдардың сыртқы ортасының өзгерістерінің қарқынының жылдамдауы тән. Шаруашылық ғылым нәтижелерінің технологиялық қолданылу саласы болып келеді.
Сыртқы орта қарқындығы халықаралық сипатқа ие ( сыртқы нарықта операциялар жүргізетін, шетел филиалдары бар ж.т.б.) ұйымдар қызметіне әсерінің өсуіне әкеледі.
Сыртқы ортаның үшінші сипаттамасы – белгісіздік.
Басқарушылық шешім қабылдау кезінде сыртқы ортаның күрделілігі мен қарқындылығын есепке алу үшін ақпарат қажет. Бірақ мұндай ақпараттың нақтылығы шешім қабылдау кезінде шектелген. Нақты жағдайға арналған ақпаратты алу мен нақтылауда да ұйымның мүмкіндіктері де шектелген. Сыртқы ортаның күрделенуі мен қарқындылығы әсерінен ақпаратқа қажеттілік артады, ал оны алу тез өзгеретін нақты жағдайда қиындай түседі. Бұл сыртқы ортаның белгісіздігін күшеюіне әкеп соғады.
Тура әсер ету ортасы.
Тура әсер ету ортасының негізгі факторлары болып мыналар табылады:
-ресурспен жабдықтаушылар;
-өнім мен қызмет тұтынушылар;
-бәсекелестер;
-ұйым қызметіне тікелей әсер ететін мемлекеттік органдар мен нормативті актілер.
Тура әсер етуші ортаны анализдеу жеке факторларды қарастыру және олардың өзараәрекетін қарастыруды қамтиды.
Ресурспен жабдықтаушылар ұйымның әртүрлі ресурстарға деген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Ресурстардың негізгі түрлері: материалдық, еңбектік, қаржылық және ақпараттық.
Материалдық ресурстармен қамтамасыз ету – бұл шикізат пен жартылай фабрикаттармен, комплект жасайтын бөлшектер мен түйіндермен, құрылғылар мен энергиямен басқа шарттарды орындаған кезде қажеттіліктердің көлемі мен құрылымына сәйкес жабдықтау.
Қаржылық ресурстармен жабдықтау қажетті ресурстардың, инвесторлармен, қаржылық және коммерциялық құрылымдармен, бюджетпен, жеке тұлғалармен қарым-қатынас көлемі мен құрылымын негіздеу.
Заманауи ұйым үшін менеджментті сапалы ақпаратпен қамтамасыз ету ролі артып келеді. Бұл өткізу нарығы, бәсекелестер мемлекеттік саясат артықшылықтары, өнімнің жаңа түрлерін жасау және т.б. туралы ақпараттар болуы мүмкін.
Ұйымды саны, құрылымы, жалпы және кәсіби дайындық деңгейі, жас шамасы жағынан сәйкес келетін еңбек ресурстарымен жабдықтау маңызды орынға ие. Бұл жерде ең маңыздысы басқарудың жоғарғы буын жоғары квалификацияланған менеджерлерді шақыру, сонымен қатар қабілетті басқарушыларды оқыту.
Тұтынушылар өндірілген тауар мен қызметтерді тұтынады. Сұраныс көлеміне байланысты ірі және ұсақ тұтынушылар деп бөледі. Ірі тұтынушылардың талаптарын ескеру ұйымның сәтті жұмыс жысауы үшін қажет. Тұтынушыға қарым қатынасына байланысты ұйымның әртүрлі стратегиясы туралы айтуға болады: өндіріліп қойған өнімді сату; тұтынушыға қажет өнімді өндіру; өндірілетін өнімді тұтынуға шақырып, өз тұтынушысын қалыптастыру [3].
Мемлекеттік және муниципалдық органдар да ұйымға тікелей әсер етеді, сәйкесінше, тура әсер ету ортасына жатады. Бұл салықтық және санитарлық инспекциялар, статистикалық есеп органдары және т.б.
Ұйымның жабдықтаушылар және тұтынушылармен өзара қатынасы нәтижесінде тура әсер етудің ең маңызды сипаттамасы — шаруашылық байланыстар жүйесі құрылады.
Келесі сипаттама бұл – нарықтық орта жағдайы. Мұнда ең алдымен орта түрі анықталады: монополия (таза, табиғи), олигополия, немесе моноплиялық бәсекелестік.
Бәсекелестер әртүрлі объектілер үшін жүргізулері мүмкін. Дәстүрлі түрде — өнімді өткізу нарығы үшін. Қазіргі уақытта бұл айырбасталатын өнім өндірушілермен күрес, ақша және тұтынушылар үшін күрес.
Бәсекелестік объектісі ресурстар болуы мүмкін: еңбектік, қаржылық және материалдық, ғылыми-техникалық жасаулыр және т.б.
Мемлекеттік әсер ету мемлекеттік органдар және заңнама арқылы жүзеге асады. Заңды түрде жұмыс беруші мен жұмысшы арасындағы еңбек қатынастары, салықтық, кедендік қатынастар, еңбекті қорғау, белгілі бір өнімді өндіру шарттары, тұтынушылар құқығын қорғау, қоршаған ортаға экологиялық ауыртпашылық және т.б. реттеледі.
Мемлекеттік органдар атқаратын қызметтеріне қарай реттеуші және бақылаушы деп бөлінеді. Осы кезде ұйымдарға әсер етудің алуан түрлері қолданылады – лицензия беру, салық қойылымдары мен жеңілдіктер орнату, бағалар тарифі мен деңгейін бекіту, құрылыс орнын анықтау және т.б.
Жанама әсер ету ортасы
Жанама әсер ету факторлары құрылымы күрделірек және жан жақты сипатқа ие. Олар тура әсер ету факторларына қарағанда ұйым әсерін азырақ сезінеді. Жанама әсер ету ортасы туралы ақпарат жиі толық емес болып келеді. Бұл ортаның ұйымның бәсекелестік қабілетіне әсерінің күшеюі кезінде аналитикалық көрсеткіштерге емес, субъективтік бағалауға жүгінуге тура келеді.
Жанама әсер ету ортасының факторы ретіндегі технологиялар өндіріс күшінің жалпы деңгейін сипаттайды. Бұл аталған ортаның ең қарқынды факторы. Өндірістің ғылыми сыйымды салалары – компъютерлік технологиялар, телекоммуникация жүйелері, синтетикалық материалдар өндірісі басқа ұйымдарға, олардың қызметіне қатты әсер етуде. Еңбексыйымды және қорсыйымды өндіріс сатыларының орнына ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік туғызатын ғылымисыйымды технологиялар келді.
Инфляция, жұмыссыздық, салық қойылымдары мен банк кредиттерінің қарқыны, бизнесті мемлекеттік қолдау нысаны мен масштабы ұйымның жабдықтаушылар және тұтынушылармен өзара қарым қатынасына, бәсекелестер мінез-құлқына тура әсер етеді. Инфляция деңгейін алдын ала болжау материалдық қор жинауға және несиелер алуға түрткі болады. Материалдық және қаржылық ресурстарға сұраныстың артуы оларды алуда қиындықтар тудырады [4].
Жанама әсер ету ортасының факторы ретіндегі экономика жағдайы бірнеше сипаттамаға ие.
Бұл ең алдымен, экономикалық жүйенің ең қарапайым сипаттамалары: халық саны, ресурстардың болуы мен қолданылуы, мемлекет құрылысының түрі, ақжа жүйесі, валюталық жағдай, экономиканың салалық құрылымы, ішкі нарық параметрлері, экспорт пен импорттың көлемі, құрылымы және географиясы және т.б.
Екіншіден, кәсіпкерліктің дамуының жалпы жағдайын талдау: экономикалық тұрақтылық сипаттамасы, нарықтық және техникалық инфраструктураның болуы, заңнамалық база, инвестициялық климат, жаңа нарықтық субъектілердің құрылу шарттары, экономиканы мемлекеттік реттеу нысандары мен масштабы.
Үшіншіден, экономиканың нақты жағдайы, даму деңгейі, экономикалық коньюктураны, инфляция деңгейі мен қарқыны, экономикалық фаза циклдарын қоса.
Әлеуметтімәдени фактор ұйымның қызметіне әсер ететін құндылықтары мен бекітулері, приоритеттері мен ұлттық дәстүрлерінде көрініс табады. Әр елде бизнесті жүргізу этикасы , қызмет көрсетудің қажетті сапа стандарттары, қоршаған ортаға әсер етудің рұқсат етілген деңгейі бар.
Саяси фактор елдегі жалпы саяси жағдайды, оның тұрақтылығы деңгейі мен болжамдылығын анықтайды. Саяси тәуекелдердің жоғары деңгейі өндірісті ғылыми-техникалық жаңартуды бәсеңдетуге, құрылымның ескіруіне, бәсекелестік күресте ұлттық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне әкеп соғады.
Жергілікті билік саясаты аймақтағы жұмысбастылыққа, кәсіпорындарды орналастыруға, олардың қоршаған ортаға әсер етуі, өндірісті-техникалық және әлеуметтік ортаға айтарлықтай әсер етеді.
Жанама әсер ету факторлары әр елде әр түрлі, сондықтан халықаралық бизнестке қатысатын ұйымдарға осыны ескеру маңызды [2].
