Қазақ топырағындағы қалыптасқан философиялық ойлардағы адам мәселесі курстық жұмыс
М а з м ұ н ы
Кіріспе.
1.Философия тарихындағы адам мәселесі........................... 3-8беттер.
Негізгі бөлім.
а).Қазақ топырағындағы қалыптасқан философиялық ойлардағы адам мәселесі...................................................................................... 9-13беттер.
ә).Әл-Фараби философиясындағы адам мәселесі............... 14-18беттер.
б).Ахмет Иассауи дүниетанымындағы адам мәселесі........ 19-22беттер.
в).Абай философиясындағы адам мәселесі...........................23-35беттер.
Қорытынды.............................................................................. 36-бет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.................................................. 37-бет.
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Жұмыс көлемі: 25 бет
Пәні: Философия
-----------------------------------------------------------------------------------
КУРСТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ҚЫСҚАРТЫЛҒАН МӘТІНІ
Кіріспе.
1.Философия тарихындағы адам мәселесі........................... 3-8беттер.
Негізгі бөлім.
а).Қазақ топырағындағы қалыптасқан философиялық ойлардағы адам мәселесі...................................................................................... 9-13беттер.
ә).Әл-Фараби философиясындағы адам мәселесі............... 14-18беттер.
б).Ахмет Иассауи дүниетанымындағы адам мәселесі........ 19-22беттер.
в).Абай философиясындағы адам мәселесі...........................23-35беттер.
Қорытынды.............................................................................. 36-бет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.................................................. 37-бет.
Кіріспе.
Философия тарихындағы адам проблемасы.
Адам мәселесі философия ғылымымен құрдас десе де болады.
Философияның мәселесі – бұл сананың, рухтың табиғатқа, материяға
Философиядағы адам мәселесі (оның шығу тегі, мәні, табиғаты
Адамды философиялық тұрғыда түсінудің іргетасы осы қалыптасқан түсініктер,
береді. Аңыздарда, әпсаналарда, мифтерде табиғаттың, оның болмысының мақсаты
Ертедегі Шығыс ойшылдарының көбі, өздерінің философия жүйелерінің негізгі
/1./ Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов. Философия. Алматы, 2002ж. 68бет.
/2./ Философия. Құрастырған Т.Ғабитов. Алматы: Рарирет-2004ж. 234бет.
негізін адам, оның өмірі мен тіршілігі құрайды, яғни
Ежелгі үнді әлемдік жанның бөлігі ретінде пайымдалды. Жанның
Этникалық білім ретінде дүниеге келген Үндістанның буддизм философиясы
Оған жеткен адам (архат)-азап-қасіреттен түгелдей құтылып, аспаннан да
Ежелгі грек философиясында адам бастапқыда өз-өзінен өмір сүрмейді,
Тікелей антропологияға өту софистердің сыншыл, ағартушылық әрекетімен және
әлемі, оның жаны мен қасиеттері болып табылады.
Сондықтан да қайырымдылық пен әділеттілікті таныған адам жаман
Демокрит – адам туралы ілімдегі материалистік монизмнің өкілі.
Ежелгі Грециядағы адам мәселесі өз мемлекеттеріне, бағыттар мен
Ортағасырлық адам ең алдымен құдай бекіткен әлемдік тәрбиенің
Августиннің бұл мәселеге қосқан жаңалығы адами тұлғаның дамуы.
Фома Аквинский адам туралы христиандық ілімді негіздеуде Аристотель
Жаңа заманның философиялық антропологиясы пайда болып келе жатқан
/1./ Философия. Құрастырған Т.Ғабитов. Алматы: Рарирет-2004ж. 236бет.
/2./ Философия. Құрастырған Т.Ғабитов. Алматы: Рарирет-2004ж. 237бет.
философиясы адамды жерге түсіріп, оның мәселесін осы түбірде
Жаңа еуропалық рационализмнің негізін қалаушы Рене Декарт, адамзат
Ж.Ламетрдің «Адам-машина» деп аталатын жұмысында механистік материализм көзқарасы
И.Канттан бастап немістің классикалық философиясы адамды философиялық зерттеулердің
Маркс адамды түсінуде ең алдымен еңбек әрекетін алға
Өмір философиясы (Ницше, Дильтей) адам ерекшелігін бірде органикалыққа,
Ғылымның қазіргі жетістіктері адамды биологиялық факторлармен қатар әлеуметтік
/1./ Философия. Құрастырған Т.Ғабитов. Алматы: Рарирет-2004ж. 238бет.
/2./ Бұл да сонда. 239бет.
1.Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардығы адам мәселесі.
Қазақ философиясының бастау бұлағы ежелден негізделіп, өзінің кейбір
молдығымен де, тарихи деректілігімен де, дүниетанымдық әрекеттілігімен де
Шығыс философиясының өзіндік бір дербес ерекшелігі-бар ешқандай бұлжымай
Қазақ халқының философиялық-қоғамдық ой-пікірлерін зерттеу XXғасырдың басынан қолға
Әл-Фараби философиясында анық көрсетілгендей, қазақ философиясы әрқашан «нақты
Осындай жалпы қазақ философиясына тән ортақ дәстүрлермен қатар,
/1./ А.Қасабек, Ж.Алтаев. Қазақ философиясы. Алматы, 1996ж. 3бет.
/2./ Бұл да сонда. 5бет.
/3./ Бұл да сонда. 20бет.
Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлігі ретінде
Латыншаланып кеткен Анахарсис Скифский дегеніміз осы бабамыз айтқан
Қазақ философиясының мол үлгісі фольклорда жатыр. Қазақ философиясының
Қазақ философиясының өзіндік ерекшелігі адам, бақыт, сұлулық, тән,
Фольклорлық шығарманың тақырыбында табиғат, адам, төрт түлік мал,
Фольклор тарихын этнографиялық, археологиялық, әлеуметтік – психологиялық мағлұматтармен
Халық арасында дала аңызына айналған Қорқыт, Асан қайғы
Қорқыт болса, VIII ғасырда «Ғұмыр философиясын» және «Өмір
Қорқыт дүниетанымының басты ұғымы – адам болмысы. Адам
Қорқыт адамның шамасы туралы толғанысқа түскен. Адам табиғатынан
/1./ А.Қасабек, Ж.Алтаев. Қазақ философиясы. Алматы, 1996ж. 47бет.
/2./ Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
/3./ Бұл да сонда. 189бет.
/4./ Бұл да сонда. 190бет.
/5./ Бұл да сонда. 191бет.
шынайы философиялық толғаулар. Асан қайғы туралы көп зерттеген
Еуразия Ұлы даласында өмір сүрген көшпелілер әлемінің өз
2. Әл-Фараби философиясындағы адам мәселесі.
Шығыс философиясының бұтағы болған қазақ философиясының тарихы кейін
Қазақ халқының философиялық-қоғамдық ой-пікірлерін зерттеу XXғасырдың басынан қолға
Әл-Фараби философиясында анық көрсетілгендей, қазақ философиясы әрқашан «нақты
Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып
Араб, парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда Әл-Фараби 870-
/1/.Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-философиялық
/2/. Ғарифолла Есім. Фалсафа тарихы – А: «Ратирет»,
күні бүгінге дейін де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Өз
Фараби трактаттарында адам мәселесі де тыс қалған емес.
Адамның табиғи қабілеті өздігінше жақсы қылықты да, жаман
Адамның жетілуі мінез-құлықтың жетілуімен үйлес келеді, осыдан келіп
Фараби адамдардың өзі көздеген мақсатына жетуі оның өзіне
Әл-Фарабидің азаматтық саяси, адам, қоғам жөніндегі ойлары өзінің
«Фусул ал-мадани» (мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері) трактатында қаралады.
Фараби «Азаматтық саясатта» адам қоғамдарын талдауды қаладан бастаса,
Әл-Фараби адам міндетті түрде адал ниетті болу керек
/1./ А.Қасабек, Ж.Алтаев. Қазақ философиясы. Алматы, 1996ж. 88бет.
/2./А.Қасабек, Ж.Алтаев. Қазақ философиясы. – А: «Ер-Дәулет»,
Әл-Фараби адамзат болмысының жеке қырларын қарастыра келіп, адам
Әл-Фараби таным теориясына келетін болсақ, ол сол кездегі
Адамның бойындағы танымдық күштерді әл-Фараби төмендегідей сұрыптайды:
Нәр беруші күш. Бұдан кейін сыртқы және ішкі
Сыртқы әсердің негізінде түйсіктер тудырушы күштер беске
Ішкі рухани күштер 3-ке бөлінеді: а).зерде, елестету, армандау,
Әл-Фараби философиясының ең құнды жақтарының біріне-парасат жайлы ілім
Осыны қалай түсінетіндігіне қарай адамдар екі топқа бөлінеді:
Екінші топтағылар тегі не істесе де тапқырлық көрсетсе
Ал, Аристотельдің түсінігінше, ұғыну дегеніміз қажет кезінде және
Адамды жетіле түсуге, бақытқа, молшылыққа жетелеуді көздеген
/1./Н.Ж.Байтенова, А.С.Қабылова, А.Қ.Ромашева. Шығыс философия- сындағы кемелденген адам
/2./ Қазақ даласының ойшылдары. –Алматы: Ғылым, 1995. 43бет.
Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауды, мәдениетті ғылымды жасауда
Адамдардың бір-бірінен айырмашылығы – олардың интелектуалдығында. Сондықтан ғылымның
Адамды жетіле түсуге, бақытқа, молшылыққа жетелеуді көздеген Фараби
Әл-Фараби «Бақыт жолын сілтеу» трактатында: «адам, өз өмірінің
«Адамның өз ожданы алдында адал, шыншыл болуы адам
Әл-Фараби «Азаматтық саясат» еңбегінде адамның нәтижелі ісі
Оның ойынша, бақытқа-кәмілетке жету адам мақсаты болса, оның
/1./ Сөнбес жұлдыздар. –А: Қазақстан, 1989. –
/2./Аль-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы: Ғылым,-1975ж. 19бет.
/3./ Бұл да сонда. 117 бет.
Абай философиясындағы адам мәселесі.
Қазақ философиясы дегенде үлкен әңгіме Абайға тіреледі. Абай
Оның дүниетанымдық және философиялық ой-толғаныстарында өте көптеген мәселелерге
Абай бұл тұста Алланың сөзі аксиома, сен оны
Абай дүниетанымын тану-қазақ философиясын танудың кілті./3./ Абай VIII
Абай өлеңдерінде, әсіресе қарасөздерінде адам мәселесі әркез бой
Ол үшінші сөзінде: «Жақсы адам деген бұрын болған»,
Төртінші қарасөзінде Абай «Адам баласы жылап туады, кейін
/1./Н.Ж.Байтенова, А.С.Қабылова, А.Қ.Ромашева. Шығыс философиясындағы кемелденген адам мәселесі.
/2/. Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
/3./ Бұл да сонда. 85бет.
/4./ Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
тұрып не жасайды-дейді Абай.
Абай жетінші сөзінде жан құмарлығы, тән құмарлығы деген
Абай он үшінші сөзінде: «Алланың өзі де рас,
Он төртінші қарасөзінде Абай: «Тірі адамның жүректен аяулы
Абай он бесінші сөзінде «Ақылды кісі мен ақылсыз
Абайдың айтуы бойынша пенденің өз басында еркі жоқ,
/1./Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар.)
зұлымдықты да әкелген-адам» /1./
Абай: «әуелі пенде адам болып жаратылған соң, дүниеде
Пендешіліктің арғы жағында құмарлық, одан қызығушылық жатыр. Адам
«Сол уақытта есті кісілер үлкен есі шықпай, ақылды
/1./Ғ.Есім. Абай ағартушы болған ба? //Сана болмысы. А.,1996ж.
Абай он сегізінші сөзінде адам баласы несімен сүйкімді,
Он тоғызыншы сөзінде Абай Естілік және білімділік туралы
Жиырма бірінші сөзінде Абай «Аз ба, көп пе,
Абай жиырма тоғызыншы сөзінде адам және періште мәселесін
Абай өз қарасөздерінде ауқымды дүниетанымдық мәселелерге бойлайды. «Жұрттың
Қазақ осыған да, амал жоқ, нанады, анық өз
Абайдың осы сөздегі байламды мәселенің бірі- адамға қатынасы.
Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар.)
ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махиларда
Адамдағы ұят және иман мәселесін Абай отыз алтыншы
«Ұяты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да бар,
«Ұяты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да бар,
/1./ Абай. Қара сөз. Поэмалар. А., 1993ж. 76-бет.
адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған
Отыз жетінші сөзінің құрылымы өзгеше. Қысқа-қысқа 23 тармақтан
«Әкесінің баласы-адамның дұшпаны, адамның баласы-бауырың» - бұл Абайдың
«Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам,
«Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені. Қапашылықтың
сөздер./1./ Дүниеде жалғыз қалған адамның өлгені дегенде екі
Отыз сегізінші сөзінде Абай «Адам ұлының мінездері
/1./Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар.)
/2./ Бұл да сонда. 233бет.
Абай өзінің «Алланың сөзі де рас, өзі де
«Олардың адамдығының кәмәлет таппағы – қиынның қиыны. Себебі
Абайдың осы сөзінде иман, имандылықты айтады. Бұл мәселе
Абай осыдан соң былай дейді: «Сіз әмәнту билләһи
«Біз Алла тағаланы өзінің білінгені қадар ғана білеміз,
Абайдың айтуынша, адамның ақылы қысқы, өлшеулі. Алла өлшеусіз.
«Жансыз жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып,
/1./Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар.)
туады./1./ Табиғатқа қарсылық деген-Алла тағаланың еркіне қарсылық, адамның
Одан әріде Абай өз ойын былай сабақтайды: «Адам
«Жұртқа жақсылық істе және өзің де қайырымды
«Енді біздің бастағы тағриф бойынша құдай тағала ғылымды,
тағы тәхмин қажет. Тәхмин дегеніміз-шама./2./ Яғни үш сипат
Осыдан соң «кәмілетке жетеді» дейді. Кәмілет деген
Абай осы сөзінде: «Күллі адам баласын қор қылатын
/1./Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар.)
/2./ Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
/3./ Бұл да сонда. 263бет.
Абай жан-жақты жетілген адам идеясын «махаббат философиясымен» байланыстырады.
Қырық үшінші сөзінде Абай: «Адам ұғлы екі нәрседен:
өлер табиғат, адам өлмес»,-деген өлеңінде «мен» және
ұғымдар туралы құнды ойлар айтқаны белгілі. Абай Құнанбайұлы
Жанға қатысты нәрселерді Абай «кәсіби» дейді. Абай осы
Қырық төртінші сөзде: «Адам баласының ең жаманы –
«Адамшылықтың алды- махаббат, ғаділет сезім»- дейді. Абай қырық
Абай өлеңдерінде де адам мәселесіне қатысты философиялық тұжырымдар
«Қартайдық, қайғы оймадық, ұлғайды арман...» деп келетін өлең
Сонда «ұлғайған арман» деген не? Оны Абай қай
/1./Абайдың дүниетанымы мен философиясы. А., 1995ж. 77бет.
адамның тіршілігінің нақ куәсі. Үмітсіз- адам болмайды.
«Адамның тауып айласын, кісілікті ойламай» Абай осы өлеңде
Адамның айласын табу-оны қалайда қолға түсіру, оны өзіне
Біз Абай дүниетанымындағы адам мәселесіндегі бір ғана қыры.
/1./ Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
Қорытынды.
Қазақ топырағында пайда болып, тарихи күрделі даму үрдістерінен
Қорқыт, Асан қайғы, әл-Фараби, А.Иассауи, Абай Құнанбаев дүниетанымындағы
Әрбір халық өз тарихын, философиясын білмейінше және оған
/1./ Гумилев Л.Н. Көне түріктер. –Алматы, 1994ж. 128бет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1.А.Қасабеке, Ж.Алтаев. Қазақ философиясы. Алматы: Ер-Дәулет, 1996ж.
2. Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов. Философия. Алматы, 2002ж. 408бет.
3. Философия. Құрастырған Т.Ғабитов. Алматы: Раритет-2004ж. 392бет.
4. Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
5. Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
6. Ғ.Есім. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы
7. Қазақ даласының ойшылдары. –Алматы: Ғылым, 1995. 160бет.
8. Көбесов А. Сөнбес жұлдыздар. Алматы: Жазушы, 1973ж.
9. Сөнбес жұлдыздар. Алматы: Қазақстан, 1989ж. 272бет.
10. Аль-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы: Ғылым,-1975ж. 418бет.
11. Гумилев Л.Н. Көне түріктер. –Алматы, 1994ж. 333бет.
12. Дербісалиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-философиялық зерттеу)-А.,
13. Н.Ж.Байтенова, А.С.Қабылова, А.Қ.Ромашева. Шығыс философия- сындағы кемелденген
14. Ғ.Есім. Абай ағартушы болған ба? //Сана болмысы.
15. Абай. Қара сөз. Поэмалар. А., 1993ж. 76-бет.
16. Абайдың дүниетанымы мен философиясы. А., 1995ж. 77бет.
17. Ғ.Есім. Фалсафа тарихы. –А: «Ратирет», 2004.-47бет.
1
