Ертедегі шығыс философиясы
Ең көне философиялық ілімдер Ертедегі Шығыс мемлекеттерінде – Қытай мен Үндістанда, Вавилон мен Египетте пайда болды. Ертедегі Қытайдағы біздің эрамызға дейінгі VIII-VI ғғ. Қалыптасқан құл иеленушілік қоғамның дамуы нәтижесінде дүниетанымда прогресшіл және консервативтік, атеистік және мистикалық бағыттар дүниеге келді. Бұл бағыттар арасындағы күрестің барысында заттардың алғашқы бес элементі (металл, ағаш, су, от, жер) туралы, дамудың қарама-қарсы бастамалар (инь және ян), табиғи жолы (дао) туралы т.б. қарапайым матералистік идеялар кеңінен тарай бастады.
Ертедегі Қытайдың философиялық ойлаудың бастапқы негізі Дао термині түсіндіру төңірегінде болды. Бұл терминнің басқа да мәндері болып, атап айтқанда кез келген болмыстың заңнын, ұйымдастыру сипатын да білдірді. Ол арқылы заттардың табиғи жолмен бірге, аспандағы «табиғаттан тыс» күштің әмірін, ғарыштың үйлесімді құрылымын білдірді. Дао жайындағы ілім алғашында бес элементпен тығыз байланысты қарастырылғанмен, бірақ кейіннен ол жайындағы түсініктер догматтық сипатқа ие болды.
Дао жалпы заң ғана емес, сондай-ақ дүниенің пайда болу көзі, негізі. Осыдан кейін «дао – аспан мен жердің түп тамыры», «барлық заттардың анасы» деген анықтамалар туды. Даодан дүниеде бар барлық нәрселер пайда болу үшін екі бастаманың: қараңғы мен жарықтың, ұрғашы мен еркектің, жұбайлардың (инь мен ян) әрекеттесуі керек. Бұл қарама-қарсылықтарға бөлінуінің, олардың бірігуі мен терістеуінің шиелініскен түрін құрады.
Ертедегі Қытай ойшылдарының пайымдауларында адамның табиғаты туралы мәселе – адам табиғаты жағынан қандай – қайырымды ма әлде мейірімсіз бе? – деген мәселе аса маңызды орын алды. Олар қоғамдық тәрбие мен жеке тәрбие мәселелеріне де үлкен көңіл бөлді.
Қытай ойшылдарының алдында философияның негізгі мәселелері мен даму мәселелері кең көлемде және айқын формада қойылмады. Дегенмен, Конфуцийді, Лао- Цзыны идеалистер қатарына, ал Сюнь- Цзы, Хан Фэй, Ван-Чундыт.б. материализмге бейімдер қатарына жатқызуға болады. Лао-Цзы мен Хан Фейдің көзқарастарынан диалектиканың кейбір элементтері байқалады.
Антик заманының философиясы
Антик заманының философиясы біздің эрамызға дейінгі VII-VI ғасырлар аралығында Кіші Азияның батыс жағалауындағы гректер салған қалаларда өмірге келді.
Алғашқы материалистік ілімдер Кіші Азиядағы сол кездегі ең ірі қала – Милетте туды. Б.э. дейінгі VII ғасырдың аяғынан VI ғасырдың аяғына дейін мұнда үш ірі ойшыл – Фалес, Анаксимандр, Анаксимен өмір сүрді. Фалес (625-547 жж. шамасы) дүниедегінің бәрі судан пайда болады және суға айналады деген пікірді ұсынды. Су, оның ойынша, барлық заттардың табиғи негізі, барлық өзгерістер мен құбылыстардың иесі болып табылады. Суды дүниедегі барлық нәрселердің «алғашқы мәні», «бастамасы» деп қарастыру, қазіргі біздің түсінігіміз тұрғысынан алғанда, тұрпайы, аса қарапайым болғанымен, бірақ тарихи тұрғыдан алғанда Фалестің бұл ойын революциялық идея деуге болады, өйткені «бәрі пайда болады» деген пікір бұған дейін үстем болып келген «олимпиялық құдайларды жоққа шығару», яғни, сайып келгенде, мифологиялық ойлаудың терістігін көрсету, сүйтіп дүниені табиғи тұрғыдан түсіндіру болып табылады.
Фалестің шәкірті Анаксимандр (б.э. дейінгі 610-547 жж. шамасы) өзінің көп жылдық ізденістерінің нәтижесін «Табиғат туралы» шығармасында баяндап берді. Фалес сияқты, Анаксимандр да философияның негізгі мәселесін материалистік тұрғыдан шешт, дүниенің алғашқы негіз бастамасы «апейрон» деген айқынсыз, бейнесіз бір зат (апейрон – шексіз деген ұғымды білдіреді) деп санады. Бұл пікір материаны қазіргіше түсінуге жақын.
Ертедегі гректің тағы бір материалисі Анаксимен (б.э. д. 585-525 жж. шамасы) дүниеде бар нәрсенің бәрінің бастапқы бір тұтас материалдық негізгі ауа деп санай отырып, өзінен бұрынғылардың материалистік көзқарасын ілгері дамытты. Дүниенің бастапқы негізі ауа болатын себебі, деді Анаксимен, ауа тән қасиет – сұйылу мен қоюланудың арқасында барлық заттар пайда болды. Ауа, Анаксименнің түсінігінше, сондай-ақ тіршілік пен психикалық құбылыстардың да көзі, бастамасы болып табылады.
Милет қаласы (б.э.д. V ғ.басынада) саяси дербестіктен айырылуға байланысты ондағы философия құлдырап, оның дамуы тоқтады. Бірақ Милет материалистердің ілімі Грецияның басқа қалаларындағы философтарға зор әсерін тигізіп, өз ізбасарларын тапты. Солардың бірі Эфес қаласынан шыққан Гераклит (б.э.д. 530-470жж. шамасы) болды.
Гераклиттің ілімі бойынша, дүниеде бар нәрселердің бәрінің материалдық негізі от болып саналады: барлық нәрсе оттан жаратылады және ақыр соңында отқа айналады.Жан да оттан пайда болады. Жан материалдық, ол ең ылғалы аз, құрғақ от. Дүниені «Логос» басқарады. Біртұтас дүниені, деді ол, ешбір құдай, не ешбірадам жаратқан жоқ,ол бірде жанатын,енді бірде өшіп тұратын, бұрын болған, қазір бар және келешекте бола беретін тірі мәңгі от болып табылады. Гераклит сонымен қатар дүниенің үздіксіз өзгерісте,қозғалыста болатындығын, қозғалыстың қайнар көзі қайшылықта екендігін, қарама-қарсылықтардың өзара бір –біріне өтетіндігін және басқа бірқатар диалектикалық ой-пікірлерді атап көрсетті:»бәрі де қозғалыста, бәрі өткінші»… т.б. деді ол. Қозғалмайтын ешнәрсе жоқ: жылы суиды,ал суық жылиды, ылғалды нәрсе құрғацды, құрғақ ылғалданады. Туу мен жойылу,өмір мен өлім,болмыс пен болмау- міне , бұлар өзара байлнысты,бір – бәріне тәуелді және бір – біріне өтіп отырады. Мұның бәрі диалектикалық ойдың даму тарихына қосылған зор үлес екенінде дау жок.
Ертедегі Грецияда сонымен қатар айтарлықтай дамыған идеалистік бағыт та болды. Идеализмнің еңалғашқы негізін салған Пифагор(б.э.д 580 – 500 ж.ж шамасы) болды. Оның пікірінше, барлық заттардың мәні – олардың санында, сандық қатынастарында, өйткені бүкіл әлем соларға тәуелді. Пифагор өз ілімін негіздеу үшін Милет мектебінің материалистік көзқарасын сынға алды.
Демек, ертедегі ойшылдардың философиялдық көзқарасында – ақ тек материализм мен диалектиканың ғана емес, сондай – ақ идеализм мен матефизиканың да алғашқы бастамалары, материя мен ойлау дүниелерін қарама – қарсы қою орын алғанын көреміз.
Ертедегі Грецияда материализмнің одан әрі дамуы Демокриттің (б.э.д Y ғ.)есімімен, ол тұжырымдаған материяның атомдық теориясымен тығыз байланысты. Бұл теория бойынша барлық дүниедегінің негізі – сансыз көп атомдарды. Атомистер дүниені әрі қарай бөлінбейтін бөлшектер – көзге көрінбейтін аса ұсақ атомдардың тұратын біртұтас дүние деп түсіндірді. Ол атомдар бос кеңістікте қозғалады («жан – жаққа сенделуде, ұшуда», «түрлі бағытта қозғалыста» болады). Атом мен бос кеңістік – бірден – бір шындық. Кеңістікте қозғалушы атомдар өзара қосыла отырып, түрліше заттарды, денелерді түзеді.
Ежелгі Шығыс және Антикалық философия Ежелгі Шығыс және Антикалық философия
Философия ежелгі шығыс елдерінде б.з.д. 1 мыңжылдықтың ортасында ежелгі үнді қытай елдерінде пайда болды. Ежелгі Шығыс философиясы тарихи философиялық процесте дербес өзіндік ерекшелігі бар бағыт. Ол сол аймақтың діні, мәдениетімен байланысты. Ертедегі философияның қалыптасуы екі түрлі проблема төңірегінде өрбіді.
1. аспан, ай, күн, жер осылардың шығу тегі байланысы.
2. адамгершілік адамдар арасындағы қарым – қатынас.
Философия қашанда олардың, себептерін іздестіреді. Әрине, оны екі түрлі – материалистік және идеалистік тұрғыдан түсіндіруге болады. Ол — өз алдына жеке проблема.
Ежелгі Шығыс философиясының көне түрі үнді философиясы ол брахманизмге оппозициядан басталады. Б.э.д 7 – 6 ғасырларда брахманизм ішінен джайнизм және буддизм пайда болады осы бағыттардын негізінен үнді елінде 4 – кастаға бөлінді.
1. Әскери (кшатрий)
2. Абыздар. (брахмандар)
3. Басы бос қоғам мүшелері. (вайшилер)
4. Төменгі каста (шудралар)
Шудралар теңсіздік, жұпыны жағдайда болды. Оларда меншік те болмады. Шудралар қоғам ісіне араластырылмады. Брахмандар әбден масайрап, үстемдік құрып кетті. Өйткені, брахманизм мифологиялық көзқарасқа негізделген, былайша айтқанда, оның төрт түрлі ведасына немесе құдайларды дәріптеу мен оларға арналған ғұрыптарға тірелген болатын.
Джайнизм – этикалық ілім. Оның негізгі – адам жанын тән қыспағынан, құлқын құлдығынан босату. Джайнизм – материяны жансыз дүние затына жатқызады. Әрбір зат субстанция ретінде қаралады, оған материядан басқа кеністік, уақыт, қозғалыс, тыныштық та кіреді. Ал жанның басты белгісі, джайнизм бойынша – сана. Джайнизмнің ұстаған тәртібі буддизмнен де қатаң.
Буддизм – біздің заманымызға дейінгі 4 – 5 ғасырларда діни ілім ретінде дүниеге келді. Буддизм христиан, ислам діндері сияқты дүниежүзілік ірі діндерге жатады. Оның негізін салған Сиддхартха Гаутама Будда(б.з.д. 623 – 524). Буддизмде төрт басты мәселе бар:
1.Өмір азапқа толы;
2.Ол азаптардың себебі бар ;
3.Азаптарды тоқтатудың мүмкіндіктері бар;
4.Азаптан құтылудың кезі бар.
Ежелгі Қытай философиясы біздің заманымыздан бұрын пайда болды, ол идеологиясы мен саясатында екі бағыт айқындала бастады: консерваторлық және прогресшілдік, бірі – мистикалы, екіншісі – атеистік бағыттар. Ертедегі Қытай философиясянда конфуцийлік бағыт басты рөл атқарды. Оның негізін салған нақты адам – Конфуций (б.з.д. 551-479ж). Ертедегі Қытай мәдениетінің дамуында оның атқарған рөлі ерекше. Конфуций қатаң тәртіп болуын жақтады. Өз өмір – тіршілігінде Конфуций төрт принципті қатаң ұстады:
1. Бос қиялға салынбау.
2. «Мен білемін» дегендіктен аулақ болу.
3. Қасарыстық көрсетпеу
4. Өзінің жеке басы жайлы ойламау.
Ол бірнеше кітаптар құрастырды («Өлендер кітабы», «Көктем және күз» жылнамасы, « Сұқбат және пікір айту», т.б.). Конфуцийдің « Ұлы ұғынуы кітабы» 75 қатардан тұрады. Оған 1546 түсіндірме жасалған.
Мақсат – императордың билігін заңдастыру еді. Оның ұстаған жолы:
1. әділеттік
2. табиғатты сүю
3. әдет – ғұрыпты сақтап, сыйлау
Мо – Цзы (б.з.б. 479-400ж) философиясы пайда болды. Ол күні бұрын белгіленетін өмір жоқ, әрбір адам тағдыры оның іс — әрекетінен, «жаппай сүйіспеншілігінен» туындайды, деді. Біздің барлық біліміміз екі нәрсеге – сезімге (у – лу) және ойлауға (син) байланысты дейді.
Идеализм мен мистикағарсы күресте даоцизм ілімі, былайша айтқанда, Дао жөніндегі Дао – Цзы (4 – 5ғ.) ілімі дүниеге келді. Дао – мәнінде, мәнсіз, түссіз, шексіз, мәңгі қозғалыстағы тіршілік атасы. Оның пікірінше, табиғат пен адамдарды басқаратын – Көк Аспан емес, Дао. «Дао – заттардың табиғи өну, өсу, өшу, ол цзы субстанциясымен бірге әлемнің негізін құрайды, — деді – Бүкіл әлем сол заңға бағынады”. Лао – Цзы пікірі бойынша, адам заттардың табиғи даму процесіне араласпауы қажет.
Лао Цзы ілімі қайшылықтары көп ілім. Бір жағынан, ол керітартпа рөл атқарып, ескілікті көксесе, екінші жағынан, ілгері ж.руді жақтайды, дамуды қолдайды
Сөйтіп, Шығыс философиясы жағында қорытып айтқанда мына мәселелерге тоқталған жөн: алғашқы Қытай философиясы Конфуций мен Дао, данышпан бастаушысы Лао – Цзы төңірегінде топталды.
Европалық философияның дамуы ежелгі Грециямен байланысты. Антикалық философия б.з.д. 5 – 6 ғасырларда қалыптасты. Алғашқы ойшылдардың көтерген проблемалары қоршаған ортаны, өсімдік, жер, күн, жұлдыз.
Ежелгі грек философта»жаратылыстанушылар. Грек философиясының ерекшелігі табиғат, әлем, космос мәнін бірлігін түсіну. Алғашқы грек философтарын физиктер деп атаған. Грек философиясының негізгі сұрағы. Дүниенің бастауы неде? Егер мифологияда бұл сұрақ шешілсе (дүниені құдай жаратты) ал философтар супстанционалдық бастауы яғни дүние неден пайда болды, неге пайда болды? Деген сұраққа жауап іздеді. Грек философиясының негізін қалаушы Фалес әр түрлі заттар мен табиғат құбылыстарының мәңгі бастауы – су, сол сияқты Анаксимет дүниенің алғашқ кірпіш ауа деді. Анаксимандр апейрон туралы пікірі материяны философиялық тұрғыдан қазіргі пайымдауға жақын келеді. Апейрон шексіз деген сөз.
Грек философы Гераклит өз шығармасының » Табиғат” туралы, дүниенің генетикалық бастауы от деп қарастырды, ал әлем космос деп түсіні. Ерте грек философиясының дамуында өзіндік үлес қосты Элей мектебінің философтары (Парменид, Зенон, Ксенофон )
Бұл табиғаттың басты тақырыбы – болмыс. Ежелгі грек философиясының дамуына антологиялық бағыт Демокрит ілімі өзіндік із қалдырды, яғни дүниенің бастауы – атом. Грек философиясында адамға бетбүрыс бағыты Сократ есімімен байланысты. Адам проблемасы алғашқы көтерген софистер.
Ежелгі Қытай философиясы Ежелгі Қытай философиясы
Қытай философиясы б.д.д. 6-3 ғ.ғ. мифология кейпінде пайда болды. Мифтердің өзінде кейін философиялық ұғымдарға айналған түсініктер қалыптаса бастады. Атап айтар болсақ, «Дао» туралы, яғни космостық заңдылықтар турасында немесе барлық әлемнің жүріп өту жолы жөніндегі көзқарастар, барлық тіршіліктің бастауы болған бес стихия (от, жер, су, металл, ағаш) және бір-біріне қарама-қарсы екі күш –Инь мен Ян туралы философиялық пікірлер дүниеге келді.
Қытай философиясының пайда болуымен дамуына қытайдағы көне классикалық кітаптар айтарлықтай әсер етті:
1. «Өзгерістер кітабы» («И цзин»-балгерлік кітап);
2. «Өлеңдер кітабы» («Ши цзин»-көне поэзиялар);
3. «Тарих кітабы» («Шу цзин»-тарихи оқиғалардың, құнды құжаттардың жазбасы);
4. «Рәсімдер кітабы» («Ли цзи-саяси және діни мереке, рәсімдер кітабы»);
5. «Әндер кітабы» («Юэ цзин-бұл кітапе сақталмаған»);
6. «Көктем және күз» («Чунь цу-этикалық және әдеби сұрақтарды шешудің үлгілері, Лу патшалығының хроникасы»).
Ежелгі Қытайдағы ұлттық философиялық ілімдер қатарына-даосизм, Конфуцийшілдік және легизм ілімдерін жатқызуға болады.
Конфуцийшілдік-бұл философиялық ілімнің пайда болуы мен қалыптасуы, дамуы – осы ағымның негізгі салушы Кун – фу – цзыға тікелей байланысты. Кун – фу – цзы (б.д.д. 551 – 479 ж.ж.) кедейленген ақсүйектер әскербасының отбасында дүниеге келген. Ата — анасынан ерте айрылған ол, тек 15 жасында ғана білімге құмарлық танытады, ал 50 жасында өз мектебін қалыптастырады. Негізгі философиялық еңбегі «Лунь юй» (әнгімелер мен пікірлер) деп аталады.
Конфуций дүниетанымы философиялық –этикалық мәселелерге негізделген. Орталық мәселесі Конфуций тұжырымдаған «Қайырымды еркек». Қайырымды адам болу үшін байлық емес, тәрбиесі мен мәдениеті, жоғары сапалы мінез-құлық.
«Қайырымды адамның» негізгі сипаттары деп мына қағидалады көрсетеді:
«Жэнь» (адамгершілік)-адамдар арасындағы өзара қарым-қатынаста этикалық мінез-құлық нормаларын сақтау: «Өзіңе тілемегенді өзгелерге жасама».
«Сяо» (баланың құметі)-үлкен және кішінің арасындағы қарым-қатынас: ата-анаға және үлкенге құрмет.
Конфуцийдің ойынша, халықты қорқытып, зорлықпен бағындыруға болмайды. Мемлекетті басқару ісін жақсы меңгеріп, қарапайым адамдардың қиын мәселелерін түсіне білетін басқарушыны халық өздері-ақ құрметтеп, бағынатын болады дейді. Халықта басқарушыға қоғамды қалай басқару керектігі жөнінде өз ұсыныстарын білдіріп отыру керек.
Конфуций басқару ісіне байланысты Ли қағидасын қолданады. Ли (этикет)- сүйіспеншілік және рәсімдік әрекет. Сол уақытта «Ли» сөзі ата-бабалардың әруағына құмет дегенді білдіретін. ата-бабалар әруағы өте маңызды болды: әркім өздерінің ата-бабаларының әруағына құрбандық шалып, құрмет көрсету крек болатын. Ал, Конфуций осы рәсімді өзгертуге емес, қолдануға тырысты. Оның ойынша, әркім өзінің ата-бабаларын қалай құрметтесе, адамдарды да солай құрметтеу керек.
Конфуций өмірден өткеннен кейін оның ілімін әркім өзінше түсінді. Көрнекті шәкірттері Мэнь-цзы мен Сюнь-цзы.
Даосизм-әлемнің құрылуымен адам, табиғат, ғаламның үйлесімді түрде жүріп өту жолына жетуді түсіндіруге ұмтылған философиялық ілім. Негізін салушы Лао цзы (б.д.д. 6-5ғ.ғ.). Негізгі еңбегі «Дао дэ цзин». Даосизмнің негізгі ұғымдары «Дао» және «Дэ».
«Дао»-өзінің даму сатысында адамның табиғаттың, әлемдік заңдылықтың жүріп өту керек деп саналатын жол.
Екінші мағынасы бойынша «дао»- бүкіл әлемнің жаратылуына себепкер алғашқы бастама, энергетикалық бос кеңістік.
«Дэ»-бәрінен жоғары, алғашқы бастама- «Даоның» бүкіл әлемге айналуына себепкер болған энергия.
Дао-аспанның, аспан-жердің, жер-адамның бастамасы. «Адам жер заңдылығымен, жер аспан заңдылығымен, аспан даоның, ал дао -өз заңдылығымен жүреді». Дао ілімі бойынша болмыстың бастамасы Ци деп есептелген. Ци космологиялық мәні бойынша әлемнің субстанциясы, ол Хаосты құраушы. Ци ұғымынан келіп, екі қарама-қарсы күш пайда болады. Олар Инь мен Ян. Осы екі күштің бірігуінен кейін, бес элемент құрастырылады; от, жер, металл, су, ағаш. Барлық тіршілік, әлем осы элементтерден пайда болған.
Әлемде аспан мен жер бастамалары заттардың өмір сүру заңы арқасында үйлесімді бірлікте болады. Даолық ілімге сүйенсек, дүниедегі барлық заттарды «Инь» мен «Ян» қағидасына байланысты екіге бөлуге болады. «Инь»-әйелдік бастама, оған жер, су және қыс мезгілі жатады. «Ян»-еркектік бастама, оның атрибуты аспан, от және жаз мезгілі. Бір-біріне қарама-қарсы әрі бірін-бірі толықтырып отыратын осы элементтердің өзара әрекетін, байланысын есепке ала отырып, даолықтар өздерінің өмірін болып жатқан құбылыстармен, табиғатпен үйлесімділікте ұстауға шақырады.
«Инь» мен «Ян»-бірін-бірі толықтырып отыратын даолық қағида. «Инь»-әйелдік бастама «Ян»-еркектік бастама.«Инь» мен «Ян»
Дао ілімі бойынша өмір сүргіңіз келсе, «У-вей» қағидасын ұстаныңыз. «У-вей»-заттар мен болып жатқан құбылыстарды өз мәнінде қабылдау, салқынқандылық таныту. Білім-барлық адамға беріле беретін құбылыс емес, ол тек ерекше данышпан адамдарға ған тән. Білім-үндемеу. «Үндемеген адам-білімді, сөйлеген адам-білімсіз адам».
Легизм (Фа цзя-заңгерлер мектебі) негізін салған Шан Ян (б.д.д. 390-338ж.ж.), өкілі Хань Фэй (б.д.д. 288-233ж.ж.). Негізгі еңбегі «Книга господина из Шан». Легистердің мектебі қоғамды басқару мәселесіне байланысты қалыптасты. Қоғамды басқаруда заңдар ойлап тауып,мемлекетті заңға сүйеніп басқару керек дейді. Елде тәртіпсіздік болмас үшін:
1. Мақтаудан гөрі жазалау көп болу керек;
2. Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей тудыру керек;
3. Ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау керек, сонда олар үлкен қылмысқа бармайтын болады;
4. Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек.
Осы қағидаларды бұлжытпай орындағанда ғана халық билеушінің айтқанын екі етпей орындайды. Керек болса, мемлекет үшін өлімге де барады.
Ежелгі Үнді философиясы
Үнді философиясы б.з.д. II және I мыңжылдықтың бас кезінде, арийлердің (малшы тайпалардың) солтүстік-батыстан енуі, олардың елді басып алуы, алғашқы қауымдық құрылыстың құлдырауы ежелгі Үндістанда таптық қоғам мен мемлекеттің пайда болуымен дүниеге келді. Мемлекеттік биліктің басында раджа тұрды, оның билігі егін шаруашылығымен айналысушы ақсүйектердің билігіне және рулық абыздық билікке тірелді.
Ежелгі Үндістан қоғамының әлеуметтік стратификациялануын төмендегідей сипаттауға болады:
Варналар — топтар Варналардың өкілдері
Брахмандар Абыздық варна
Кшатрийлер Әскери ақсүйектер тобының варналары
Вайшьялар Егінші-варналар
Шудралар Төменгі варна
Варналарға бөліну дінмен ерекше қасиетті сипатқа келтірілді. Текті абыздық жанұялар қоғамға айтарлықтай ықпал етті және білімділік пен арнайы білімдерді иеленушілер болды, діни идеологияның дамуына ықпал етті. Варналардың тіршілік етуі (варналарға бөліну) құрбандық шалу формулаларымен, атаулармен, дұғалармен сакрализацияланған еді.
Ежелгі үнділіктер ой-толғамдарының алғашқы ескерткіші Ведалар болды. Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды.
«Веда» сөзі санскриттен аударғанда «білім» деген мағынаны береді. Бір-ақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан, дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсінігі берілген.
Ригведа
Діни әнұрандар жинағы. (Б.з.д. 1,5 мың жыл шамасында). Көптеген құдайларға арналған құрбандық әндері, дуалар мен дұғалар. Ригведада Ежелгі Үндістан ойшылдары болмыстың алғашқы бастамасы туралы, әлемнің пайда болуы туралы, оны басқаратын заңдылықтар мен әлеуметтік айырмашылықтардың себептері туралы ой толғай бастайды.
Брахмандар Жол-жора мәтіндер жинағы. Оларға буддизмнің пайда болуына дейін үстем болған брахманизм діні негізделді.
Араньяктар
Упанишадтар Б.з.д. I мыңжылдық шамасында пайда болды. Мағынасы — «жанында отыру», яғни өсиет-нақыл тыңдап, ұстаздың аяғының қасында отыру мағынасында; немесе «құпия тылсым білім». Бұл мәтіндерде ең бірінші себептілік мәселесі, болмыстың бастауы мәселесі басым келеді, оның көмегімен барлық табиғат құбылыстарының және адамның пайда болуы түсіндіріледі. Упанишадтарда басты орынға болмыстың ең басты себебі мен алғашқы негізі ретінде рухани бастау — брахман немесе атманды алатын ілімдер ие болады. Упанишадтар мәтіндерінің көпшілігінде брахман және атман рухани абсолют, табиғат пен адамның денесіз ең бастапқы себебі ретінде түсіндіріледі. Упанишадтардағы таным теориясының басты мәселесі білімді екі түрге: жоғарғысына және төменгісіне бөлу. Төменгі білім — эмпирикалық шындық туралы білім. Жоғарғысы — рухани абсолют туралы білім, оған тек мистикалық интуиция, йогтык тәжірибенің көмегімен ғана қол жеткізуге болады. Нақ осы білім әлемге билік ету мүмкіндігін береді.
Упанишадтар негізінде Үндістанда пайда болған барлық немесе барлық дерлік бұдан кейін пайда болған философиялық ағымдар үшін негіз болып табылады, өйткені онда ұзақ уақыт бойына Үндістанның философиялық ойын «қоректендірген» идеялар қойылып, өңделді.
Ежелгі үнді философиялық мектептерін екі бағытқа бөліп қарастырамыз: а) Астика – Ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялық мектептер.
Вайшешика – атомистикалық ілімге негізделген мектеп. Мектептің атауы «вишеша» — «ерекшелік» деген мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы бүкіл дүниенің пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге көңіл бөледі. Атомның төрт түрлері – жердің, ауаның оттың және судың атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды. Осындай тұжырымы үшін вайшешиктерді атомистер деп атайды. Вайшешиктер күрделі объектілердің пайда болуы мен жойылу тәртібін, олардың мәңгі еместігін түсіндіруге көңіл бөледі. Атомдардың байланысын сезінуге болмайды, логикалық тоқтаммен ғана түсіндіруге лайықты. Дүние – физикалық денелер мен тірі заттар қарым-қатынасының жүйесі. Дүниедегі тәртіпті мораль, адамгершілік тәртібі дерлік. Өйткені өмір мен әрбір индивидтің тағдыры кеңістік пен уақыттың физикалық заңдарына ғана тәуелді емес, олар карманың жалпылама моральдық заңына да бағынышты.
Ньяя — гносеологиялық мектеп. Ол б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) «Ньяя- сутр» шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген себеп те бар. Готама дұрыс танымның жағдайына және шындықты танудың тәсілдеріне айрықша мән берген. Ньяя философиясы логикалық проблемалармен көп шұғылданған. Десекте, ньяя философиясының басты, түп мақсаты — бұл мәселе ғана емес, адам өмірін мәңгі азап-қайғыдан құтқару жолы. Осы тұрғыдан алғанда ньяя философиясының-шындықты тануға, логикасының – дұрыс танымның тәсілімен жағдайларын анықтауға тигізер ықпалы мол.
Йога – адам психологиясы, түрлену дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. «Йога» сөзі «шоғырлану» деген мағына береді, оның негізін қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді. Йога жүйесі ведалық дәстүрді іс жүзіне асыруға, күнделікті тіршілікте үйретуге ерекше мән берді. Йога жүйесі рухты дене арқылы, дененің сыртқы қызметін барлық шектеулерден босатпақ, тіпті босататын теориялық нұсқауымен және практикалық негізімен тартымды.
Йога жүйесіндегі басты мәселе — жаттығу тәсілдері мен практикасы арқылы жеке адамды өзін-өзі ұстауға, өзінің сезімі мен мінез-құлқын бақылауға, жан дүниесін баулуға үйрету.
Йоганың мақсаты – тән мен жанның үйлесіміне жету. Денені шынықтыру арқылы жан саулығы мен сергектігін жетілдіру.
Ертедегі Үнді философиясы
Ол брахманизмге оппозициядан басталды. Ертедегі Үндістан терт кастаға бөлінген. Бірі — әскери, арнстократиялық каста (кшатрии), екіншісі — абьмдар кастасы (брахмандар), үшіншісі — басы бос корам мүшелері (вайщешиктер), төртіншісі — төменгі каста (шудралар). Шудралар теңсіздік, жұпыны жағдайда болды. Оларда меншік те болмады. Олар қоғам ісіне араластырылмады. Олардыд теңсіздік жағдайы діни ұғымдармен орнықтырылып отырды. Брахмандар әбден масайрап, үстемдік құрып кетті. Өйткені, брахманизм мифологиялық көзқарасқа негізделген, былайша айтканда оның төрт түрлі ведасына (дәрісіне), немесе құдайларды дәріптеумен оларға арналған ғұрыптарға тіркелген болатын. Әрбір веда кейін өз алдына брахмандар дамытқан кітапта жазылған діни — ареньяк (тоғай кітабы), оны таратқан шайқыларға, сондай-ақ — упанишада (ұстаз қасында отырып дәріс тыңдау) дәстүрлеріне айналды. Бірақ веданың нағыз шын берілген қолдаушысы жоғары каста — брахмандар болды. Ең алдымен бұларға күмәндана қарап, қарсы түррандар өмірден безген диуаналар еді.
Қайта өрлеу дәуірінің философиясы
Қайта өрлеу дәуірінің философиясы 15 – 18 ғасырлар аралықтарын қамтиды бұл дәуір фиодализмнің құлдырау буржуазиялық қатынастардың қалыптасу кезеңі қайта өрлеу термині, мағынасы антикалық құндылықтарды идеалдарды қалпына келтіру деген ұғым білдіреді. 15 – ғасырда басталған бұл дәуірге философиясы қалыптасуына Шығыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып келген Жібек жолы Шыңғыс хан басқыншылары Орта Азия, Таяу Шығыс, Шығыс Еуропа елдерін жаулап алған соң өз маңызын жойып, Батыстың Шығысқа жол іздестіру мұқтаждығы жаңа жағрапиялық жаңалықтар, су жолдарының дамуы себепкер болды. Сол іздестіру нәтежесінде Америка ашылды, оңтүстік Африка арқылы Үндістанға, Қытай су жолы айқындалып, ірі теңіз саяхатшылары қайтадан Батыс пен Шығыс арасындағы сауда жолын жандандырды. Соған сәйкес енді сауда жолдары өшкен Орта Азия мен Таяу Шығысқа қарағанда орнына Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамыған ірі елдерге айналды. Шығыс пен Батыс байланысы мәдениеттің, ғылымның дамуына жеткізді. Жан – жақты білімді адамдар дүниеге келді. Осы дәуірде олар орта ғасырлық діни ұғымдар мен схоластикаға негізделген идеология шеңберін бүзып, ертедегі грек, Рим мәдениетіне бет бұрды. Соған сәйкес ғылым өкілдері инквизиция жасаған сұмдық азаптарға қарамастан, табандылық пен ерлік көрсетіп, жаңлықтар ашты. Мәселен, протестантизм дінінің бастаушысы Кальвин испандылық дәрігер Серветті адам денесінде қан айналымы болатынын ашқаны үшін тірідей екі сағат шыжғыпып өлтіртті. Сондай – ақ, инквизиция Джордано Бруноны (1548 – 1600) Рим алаңында тірідей өртеп өлтірді. Ол: “Не табиғаттың өзі – Құдай, не Құдай – заттардың өз ішінен ашылған құдіретті күш”, деді. Олай болса, Джордано Бруно табиғаттан тыс, одан жоғары тұрған Құдай жоқ. Жаратушының өзі – сол табиғат деп, Құдайды аспаннан жерге түсірді. Бұл өте қауіпті тұжырым болатын – ды. Өлер алдында Джордано былай деп өсиет қалдырды:“Мейлі, мені өртеп өлтірсін, бірақ менің өлімім адам баласынжарқын болашаққа апаратын жолдарға тосқауыл ьолаалмайды”. Николай Коперник (1473- 1543) өлім табытына жатар алдында: “Бәрібір жер айналып тұр” деген екен. Ол кезінде ғылымда Жер Күнді айналып қозғалатын дәлелдеп, гелиоцентрлік жаңалық ашты. Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Николай Кузанский (1401- 14665)салды. Ол философияның негізгі мәселесін идеалистік түрғыдан шешті. Дүниенің бәрін, адамды да Құдай жаратты, деді, бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының рөлін жоққа шығарды. өйткені, пантеизм Құдайды табиғатпен алмастырды. Ол кеңістіктің шнгі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген схоластикалық діни пікірге күмән келтірді, дүниенің шексіздігін уағыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толықтырады. Бұл екі процесс ұдайы бірлікте, сана (интеллект) бәрінен жоғары тұрады деп есептеледі.
Қайта өрлеу іс – жүзінде ескіні рестоврациялау емес жаңа ізденіске ұмтылуды білдіреді.
Қайта өрлеу философиясының дүниетенымдық орентациясында басты ерекшелік адамға деген бет бұрыс егер антикалық философияда басты проблема табиғат космологиялық өмір болса, ал қайта өрлеу дәуірінде қайырлы қоғам дүниедегі адам қызметі, адам бақыты проблемалары көтеріледі. Философия ғылым ретінде түсіндіріледі және оның мақсаты адамның өмірде орнын табу. Осы дәуірдің философиялық ойлау бағыты антропоцинтристік боды. Яғни басты тұлға құдай емес ал адам. Құдай баолық заттардың бастауы, ал адам дүниенің ортасы, негізі. Қайта өрлеу дәуірінің ортасы негізі қайта өрлеу дәуірінің дүние танымы гуманистік бағытта адам ерікті өзінің болашағын жасаушы тұлға ретінде қарастырылды.
Дүниетанымдағы тағы бір ерекшелік шығармашылық қызметіне табыну әсемдік сұлулық символына деген құлшыныс.
Николай Кузанский өзінің “шындықты алдын ала болжау”, “Білетін білместік туралы” деген еңбектерінде әлемде бәрі қайшылықтардан түратынын дәлелдейді. Қайта қрлеу дәуірінде ғылым, әдебиет, сурет, мүсіншілік өнері керемет дамып, оның Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Сервантес, Данте сияқты атақты өкілдері дүниеге келді.
Қайта өрлеу дәуірінің философиясы
Қайта өрлеу дәуірінің философиясы 15 – 18 ғасырлар аралықтарын қамтиды бұл дәуір фиодализмнің құлдырау буржуазиялық қатынастардың қалыптасу кезеңі қайта өрлеу термині, мағынасы антикалық құндылықтарды идеалдарды қалпына келтіру деген ұғым білдіреді. 15 – ғасырда басталған бұл дәуірге философиясы қалыптасуына Шығыс пен Батысты сауда жолымен байланыстырып келген Жібек жолы Шыңғыс хан басқыншылары Орта Азия, Таяу Шығыс, Шығыс Еуропа елдерін жаулап алған соң өз маңызын жойып, Батыстың Шығысқа жол іздестіру мұқтаждығы жаңа жағрапиялық жаңалықтар, су жолдарының дамуы себепкер болды. Сол іздестіру нәтежесінде Америка ашылды, оңтүстік Африка арқылы Үндістанға, Қытай су жолы айқындалып, ірі теңіз саяхатшылары қайтадан Батыс пен Шығыс арасындағы сауда жолын жандандырды. Соған сәйкес енді сауда жолдары өшкен Орта Азия мен Таяу Шығысқа қарағанда орнына Португалия, Испания, кейін Нидерланды мен Англия дамыған ірі елдерге айналды. Шығыс пен Батыс байланысы мәдениеттің, ғылымның дамуына жеткізді. Жан – жақты білімді адамдар дүниеге келді. Осы дәуірде олар орта ғасырлық діни ұғымдар мен схоластикаға негізделген идеология шеңберін бүзып, ертедегі грек, Рим мәдениетіне бет бұрды. Соған сәйкес ғылым өкілдері инквизиция жасаған сұмдық азаптарға қарамастан, табандылық пен ерлік көрсетіп, жаңлықтар ашты. Мәселен, протестантизм дінінің бастаушысы Кальвин испандылық дәрігер Серветті адам денесінде қан айналымы болатынын ашқаны үшін тірідей екі сағат шыжғыпып өлтіртті. Сондай – ақ, инквизиция Джордано Бруноны (1548 – 1600) Рим алаңында тірідей өртеп өлтірді. Ол: «Не
табиғаттың өзі – Құдай, не Құдай – заттардың өз ішінен ашылған құдіретті күш”, деді. Олай болса, Джордано Бруно табиғаттан тыс, одан жоғары тұрған Құдай жоқ. Жаратушының өзі – сол табиғат деп, Құдайды аспаннан жерге түсірді. Бұл өте қауіпті тұжырым болатын – ды. Өлер алдында Джордано былай деп өсиет қалдырды:»Мейлі, мені өртеп өлтірсін, бірақ менің өлімім адам баласынжарқын болашаққа апаратын жолдарға тосқауыл ьолаалмайды”. Николай Коперник (1473- 1543) өлім табытына жатар алдында: «Бәрібір жер айналып тұр” деген екен. Ол кезінде ғылымда Жер Күнді айналып қозғалатын дәлелдеп, гелиоцентрлік жаңалық ашты. Пантеистік, натурфилософиялық бағыттың негізін Николай Кузанский (1401- 14665)салды. Ол философияның негізгі мәселесін идеалистік түрғыдан шешті. Дүниенің бәрін, адамды да Құдай жаратты, деді, бірақ пантеистік пікірді дамыта отырып, сайып келгенде, ол Жаратушының рөлін жоққа шығарды. өйткені, пантеизм Құдайды табиғатпен алмастырды. Ол кеңістіктің шнгі бар, дүниенің жаратылған уақыты бар деген схоластикалық діни пікірге күмән келтірді, дүниенің шексіздігін уағыздады. Таным алдымен сезімнен басталады, одан соң оны ойлаумен толықтырады. Бұл екі процесс ұдайы бірлікте, сана (интеллект) бәрінен жоғары тұрады деп есептеледі.
Қайта өрлеу іс – жүзінде ескіні рестоврациялау емес жаңа ізденіске ұмтылуды білдіреді.
Қайта өрлеу философиясының дүниетенымдық орентациясында басты ерекшелік адамға деген бет бұрыс егер антикалық философияда басты проблема табиғат космологиялық өмір болса, ал қайта өрлеу дәуірінде қайырлы қоғам дүниедегі адам қызметі, адам бақыты проблемалары көтеріледі. Философия ғылым ретінде түсіндіріледі және оның мақсаты адамның өмірде орнын табу. Осы дәуірдің философиялық ойлау бағыты антропоцинтристік боды. Яғни басты тұлға құдай емес ал адам. Құдай баолық заттардың бастауы, ал адам дүниенің ортасы, негізі. Қайта өрлеу дәуірінің ортасы негізі қайта өрлеу дәуірінің дүние танымы гуманистік бағытта адам ерікті өзінің болашағын жасаушы тұлға ретінде қарастырылды.
Дүниетанымдағы тағы бір ерекшелік шығармашылық қызметіне табыну әсемдік сұлулық символына деген құлшыныс.
Николай Кузанский өзінің «шындықты алдын ала болжау”, «Білетін білместік туралы” деген еңбектерінде әлемде бәрі қайшылықтардан түратынын дәлелдейді. Қайта қрлеу дәуірінде ғылым, әдебиет, сурет, мүсіншілік өнері керемет дамып, оның Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль, Сервантес, Данте сияқты атақты өкілдері дүниеге келді.
Жаңа заман философиясы
Жаңа заман философиясы мен мәдениетінің дамуына Ренессанс (Жаңғыру) үлкен ықпалын тигізді. Ренессанс дәуірінде білімнің қарқынды дамуы, антик мәдениетін қайта жаңғырту, жаратылыстанымдық ғылымдардың пайда болуы сияқты құбылыстар орын алды. XVI—XVII ғасырларда жаратылыстанымдық және математикалық ғылымдар белсенді түрде дами бастады. XVII ғасырға қарай классикалық механика, жаратылыстанымдық ғылымдардың экспериментальдық негізі қалыптасып үлгерді. Сондықтан философияның ғылымға қатынасын анықтау көптеген философтардың маңызды міндетіне айналды. Осыған орай философ рационалистер Декарт пен Лейбниц, философ-эмпиристер Локк және Юм, трансценденталист Кант философия мен жаратылыстану арасындағы шекараны демакрациялау туралы мәселені шешу мен айналысты.
Дәл осы Жаңа заман тұсында ғылым алдыңғы орынға шығып, діннің беделі мен билігі мәдени кеңістіктің жиегіне қарай ығыстырыла бастайды. XVII ғасыр — бұл ғылыми рационализмнің қалыптасу дәуірі. Ең алғаш рет дінді сынап және табиғатты экспеиментальды зерттеуді негіздеп, әлемге үстемдік етуде рационализмді уағыздаған Жаңа заман философтары қатарына Ф.Бэкон, Т.Гоббс, РДекарт және т.б. жатады.
Ф.Бэкон жаңа философия методологиясының мынадай принциптерін ұсынады:
1) табиғатты зерттеудегі объективтілік;
2) ғылыми және философиялық әдістің өзіндік құндылығы;
3) табиғаттан технологиялық үстемдік;
4) табиғи әлемді зерттеудің индуктивті әдісі.
Жаңа дәуір философиясы
XV—XVIII ғ. Батыс Европа елдерінде феодалдық өндіріс әдісі төңірегінде жаңа капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастады. Осыған дейінгі үшінші сословие арасынан өз алдына ерекшеленіп феодалдық өкіметке наразыларды топтандырып бастаушы тап ретінде буржуазия дүниеге келді. Ол феодалдық құрылысты кұлатып, жаңа өндірістік қатынастарды орнатуды мақсат етті, ал бұл мақсатты іске асыру үшін буржуазиялық революция жасамақшы болды. Айталық, XV ғасырда Нидерланды, XVII ғасырда Ағылшын, XVIII ғасырда Франция революциялары бірінің бастамасын бірі жалғастырды. Германияда шаруалар, Францияда жалаңаяқтар көтерілістері сол жаңа дәуір жаршылары болды. Дүниеге келген жаңа тап — буржуазия ғылым табыстарына сүйенуді қажет етті, схоластиканы қатты сынға алды. Ең алдымен олар схоластиканың басты кемшілігі тәжірибеден бас тартып, бақылау, эксперименттерге сүйенбейтін шыдамсыздықпен жасалған догмалық топшылауларға негізделген, жалған, тұрлаусыз әдісіндедеп есептеді. Бұл жаңа тап материализмге сүйенді. Бірақ ол метафизикалық материализм болатынды. Ал метафизикалық материализмге үш күрделі кемшілік тән болды: 1) ол механика ілімдеріне негізделді. Дүниедегі барлық өзгерістерді механика заңдарымен дәлелдеді; 2) дүниені қатып қалган, қозғалмайтын, өзгермейтін құбылыс деп қарады.
ОРЫС ФИЛОСОФИЯСЫ
X-XIII ғ. ежелгі Ресейдегі философиялық және әлеуметтік ойдың пайда болу. Ежелгі орыс халқы мен ежелгі орыс феодалдық мемлекетінің қалыптасуы. Ежелгі славяндардың көп құдайқа сенушілігінен (политеизм) бір құдай сеніміне өтуі (монотеизм). Феодалдық қоқам ресми идеологиясы есебіндегі христиандық тұсінігі. Христиан ілімінің пұтқа табынушылық қөзқарастарқа қарсы күресінің сипаты. «Повести временных лет» (XI- XII в.в.), «Слово о законе и благодати Иллариона (XI в.), «Слово о полке Игоре» (XII в.), «Молении Даниила заточника» (XII- XIII в.в.), «Бытии Александра Невского» және басқа да ежелгі орыс шығармаларының философиялық, социологиялық, патриоттық, этикалық идеялары.Ежелгі орыс апокриптикалық жазбаларындағы Аристотель, Платон, Гиппократ идеяларының мазмұны. «Толковой Палей » (XI- XII в.в.), «Пчелы » (XII в.) кітаптарының философиялық идеялары. Филипп Пустынниктің «Зеркало» немесе «Диоптре» еңбегіндегі Өалам және төрт бастамалардың, тән мен жанның қатынасы туралы мәселелер.
XIV-XVII ғасырлардағы Ресейдің философиялық және әлеуметтік ойы.
Москва князьдығының пайда болуы және бір орталыққа бағынған Ресей мемлекетінің құрылуы. Орыс халқының монгол-татар жаулап алушыларына қарсы күресінің бейнесі және публицистикалық, философиялық әдебиеттердегі («Задонщина» XIVв, «Сказание о князьях Владимирских XVв. т.б.») мемлекеттік бірігушілік тенденцияларының күшейуі. «Москва третий Рим» XVI Қ. Еңбегіндегі Филофейдің провиденциалистік теория. Иосифляндардың – Иосиф Володский (1440-1515) және «нестяжательдердің» — Пил Сорский басшылығымен (1433-1508) саяси, діни-моральдық, философиялық айтыстары. Марк Гректің (1475-1556) философиялық және қоғамдық идеялары. Иван Грозныйдың (1520-1584) және Андрей Курбский (1538-1583) хаттарының идеялық мазмұны. Матвей Башкиннің, Феодосий Косоның, Артемидің дін бұзарлық (еретиктік ) іс-әрекеттері. «Голубиная книга», және «Прение живота и смертидің» пантеистік себеп, дәлелдері.
Н.А. Добролюбовтың әдеби сынында философиялық, әлеуметтаным, этикалық, эстетикалық идеялардың өзгеше тұсіндірілуі. Адам табиқаты мен сананың пайда болуына материалистік көзқарастары. Н.А.Добролюбовтың әлеуметтаным көзқарастары және ондақы материалистік болжамның этикалық көзқарастарының революциялы- демократиялық бақыттылықы.
Д.И. Писарев ( 1840-1868)
Д.И.Писаревтің философиялық материализмі және оның өзіндік ерекшеліктері. XIX ғасыр ұлы жаңалықтарын насихаттауы. Д.И.писарев жаратылыстану қылымдарының методологиялық маңызы туралы; оның таным теориясы. Д.И.Писаревтің атеизмі. Оның философия тарихына арналқан еңбектері. Д.И.Писаревтің әлеуметтаным көзқарастары. Социализм және оның ерекшеліктері. Оның еңбектеріндегі капитализм мен жұмысшылар мәселесі. Д.И. Писаревтің этикалық принциптері. Оның қанаушы қоқам моралін сынауы. Д.И. Писаревтің эстетикалық көзқарастары және «таза өнер» теориясына қарсы шықуы.
Ресейдегі XIX ғ. екінші жартысындақы революцияшыл-демократтардың көрнекті өкілдерінің философиялық және социологиялық көзқарастары
Н.В. Шелгунов (1824-1891), М.А. Антонович (1835-1918),В.В. Берви-Флеровский (1824-1918), Н.А. Серно-Соловьеич (1834-1866), М.И. Салтыков-Щедрин (1826-1889) – Ресейдегі революцияшыл демократтардың рассизм мен мальтус іліміне қарсы кұресі.
Халықшылдар философиясы мен әлеуметтануы.
П.Л. Лавров (1823-1900) – революциялық халықшылдардың насихатшылар бақытының идеологы. Лавровтың философиялық жұйесі. Лавров тарихи процестің тұсініктері ретіндегі «мәдениет» пен «өркениет» туралы. Лавров ғылымның екі методы туралы. Оның әлеуметтанудағы «Субъективтік методті» зерттеуі.
Н.В.Ткачев (1844-1885) – революциялық халықшылдардың бланкистік бақытының идеологі. Ткачевтің философиядақы жаңакантшыл және мистикалық бақыттарды сынауы. Ткачевтің Конт, Прудан, жаңадарвиншілдерді сынауы және әлеуметтанымдық идеялары. Ткачевтің Ресейдегі шаруалар қауымына көзқарасы.
М.А. Бакунини (1814-1876) – революциялық халықшылдардың анархистік бақытының идеологі. Мемлекет пен жұмысшылар Ұстемдігін терістеудің қажеттігі.
«ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ТҮП-ТАМЫРЫ — ДІНИ ФИЛОСОФИЯ»
Елiмiздiң тәуелсiздiк алған жылдарында көптеген ғылым салаларында жаңалықтар пайда бола бастағаны белгiлi. Осы көптеген ғылымдардың iшiндегi өзектiсi қазақ философиясының оқулығы жаңаша тұрғыда қайта сарапталып, дүниеге келтiруiнде. Сондай-ақ, 2004 жылы отандық философиялық әдебиетте алғашқылардың бiрi болып жарияланған «Философия» атты ҚР жоғары орындары мен колледждерiнiң студенттерiне арналған оқулықтарға әл-Фараби атындағы ҚазҰУ философиясы және саясаттану факультетiнiң бiрнеше профессорлары мен докторларының ат салысуымен жазылған болатын.
Мұнда философия пәнi бойынша қазiргi қазақстандық коғамның философиялық өзiндiк санасына алғаш рет талдау жасалынған. Оқулық авторлары Қазақстандағы философиялық ойдың түйiнiн, яғни Шығыс пен Батыстың, көшпелiлiк пен отырықшылықтың тоғысқан тұсында қалыптасқанын, ХХ ғасырдағы қазақ халқының рухани мәдениетiне әсер еткен маркстiк дүниетанымның ерекшелiктерiн ескере отырып жазды. Ал, философия дегенiмiздiң өзi — адамның өзiнiң шеңберiнен шығуға мүмкiндiк беретiн рухани мұра болса, профессор Ж. Алтаев оның түп негiзiн бүгiнгi күннiң өзектi мәселелерiне пайдалылығын атап өтедi.
— Өзiнiң мыңдаған жылдық тарихы бар қазақ философиясын қайта өңдеп жазу барысында қандай жаңалықтар болды?
— Идеялардың мыңдаған жылдық құпиясын бойына жиған философия тарихы бүгiнде орасан зор мәнге ие болып отыр. Өз ұлтының түп-тамырына, салт-санасына және ерекшелiгiне назар аудара бастаған тәуелсiз мемлекетiмiз үшiн мұның маңызы ерекше зор. Әсiресе, өз ұлтымызға маңызды қазақ халқының философиялық тарихы.
Осы төл философия тарихының алдында және де түбегейлi алғашқы зерттелуi барысында көптеген кедергiлер тұрды. Егемендiгiмiздi алғанға дейiнгi кезеңде қазақ философиясының тарихын зерттеу мүмкiн емес едi. Бiр жағынан, ғалымдарымыздың көбi бiршама уақыт жүзiнде қазақ философиясының бар-жоқтығына күмәндi де күдiктi көзқараста жүрдi.
Кейiннен философия ғылымының докторы, профессор, М. Әженов, философия ғылымының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент мүшесi Ғ. Есiм, сондай-ақ, профессор М. Орынбеков, Т. Ғабитов, А. Қасабек, доцент Г. Әбдiғалиевалар және де бiрқатар доценттер қосылып философия ғылымының антикалық, ортағасырлық батысеуропалық, мұсылман әлемiнiң, орыс, жаңа заман, т.б. ағымдарын арнайы ғылыми түрде зерттеп жаза бастадық.
Ал, қазақ философиясының тарихын зерттеуде ең алғаш рет профессор А. Қасабек екеуiмiз 1994 жылы «Қазақ философиясының тарихы» атты еңбек жазып ұсындық. 1995-1996 жылдары да осы аттағы екiншi бiр оқулық дайындап, «Қазақ халқының рухани мұралары» деген монография жаздық. Жалпы, ең алғаш рет қазақ тiлдi әрi қазақ халқының ғылыми философиялық ағымын тудыру өте күрделi кезеңдi бастан кешiрдi.
Осы уақытқа дейiн кеңiнен таралып келген өзге ұлттардың философиясы жанында қазақ философиясын жаңа бiр биiк деңгейге көтеру, оның бар екендiгiн мойындату әрi жазылмаған, зерттелiнбеген тың дүниелердi қозғау алғашқы ғалымдар үшiн оңайға түсе қоймасы анық едi. Мұндай қиындықтарға қарамастан қазiргi кезде бiршама жетiстiктерге жеттi деп ауыз толтырып айтуға болады. Қазақ философиясының қай кезеңнен бастап кәсiби деңгейде қолға алынды дегенде Шәкәрiм Құдайбердiұлын
Бұл жерде Абайды да қоса айтуымызға болғанымен де, ол дiни дана философ, шыншыл реализмнiң биiк шыңына жеткен ғұлама ақын болып саналары хақ. Шәкәрiмнiң бар жоғы отыз беттен тұратын концепциялық шығармасына жиырма сегiз жыл өмiрiн қиып, кәсiби деңгейде жазып қалдырған «Үш анық» шығармасынан қазақтан шыққан тұңғыш философиялық кәсiбилiктi танимыз.
Араб, парсы, төтенше жазу, батыс тiлдерiн жақсы меңгерген ол батыс ойшылдарының шығармаларын жетiк меңгере талдап, көптеген ойшылдардың тiсi батпаған жағдайлардың өзiнде сыни көзқарастарын бiлдiрiп, қатты сынға алып отырғандығын тарихтан бәрiңiз де бiлесiздер. Осы арада философияны ғылым ба, әлде ғылым емес пе? деген де сұрақтар туындауы мүмкiн. Философия — жеке тұлғалардан құралған халықтық дүниетаным.
Ал, ғылым ретiнде айналысқан жеке тұлғалардан ғұлама Аристотельден кейiнгi Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби ат-Түрки үшiн бiз мақтан тұта аламыз. Дегенмен, қазақ ұлтынан болмаса да, кiндiк қанының тамған жерi қазақ жерi. Түркi отбасынан шыққан философ бүкiл Еуропа елiне түркi мәдениетi мен ойын жеткiзiп таныта бiлдi.
Дiн мен философияның негiзiн бiр-бiрiнен ажыратуға болмайтындығын ескере отырып, ислам дiнiнiң бiзге VIII, IХ ғасырларда келген жағдайда, IХ-Х ғасырларда өмiр сүрген әл-Фараби тiлдi, дiндi, ой-толғамдардың бәрiн де тұтастай дiн арқылы танытты деуге болады. Ал, ендi әл-Фарабидiң шетел кiтапханаларында сақталып отырған трактаттарын аударып, зерттеп жүрген бiрнеше ғалымдардың iшiндегi марқұм А. Қасымжановтың да есiмiн ұмытпауымыз керек.
Қазақ халқы қалыптастырған рухани құндылықтар арасында ақын-жыраулардың алатын орны ерекше. Асан қайғы, Қазтуған жырау, Доспанбет жырау, Бұқар жырау, Шалкиiз, Ақтамбердi, Шал ақын және т.б. ойшылдардың бiр шоғыры. Бұлардың суырыпсалма шығармашылығының түбiнде ақылгөйлiк пен даналық жатты.
