Ақша мен ақша айналымының эволюциясы
Ақша жүйесі деп елде белгілі бір тарихи жағдайда қалыптасқан және қабылданған заңдарға сәйкес, мемлекет-тің ақша айналысын ұйымдастыру формасын айтады.
Ақша айналысы дегеніміз — айналыс құралы мен төлем құралы қызметтерін атқаратын ақшаның үздіксіз қозғалысы болып табылады.
Ақша жүйесінің элементтеріне жататындар:
1) ақша бірлігі, яғни елде қабылданған ақша өлшемі (теңге, сом, доллар және т.б.);
2) баға масштабы, яғни елде қабылданған ақша бірлігі мен оның құрамындағы ақша металының салмақ мөлшері (мысалы, бір сом 100 тиыннан құралады, ал 1960-80 жылдары бір руб. 0,987672 г. алтынға теңестірілді);
3) эмиссиялық жүйе, яғни ақша мен бағалы қағаздарды жасап шығаратын мекемелер (мысалы, Қазақстан Республикасында — Ұлттық банк, Ресейде — Орталық банк және т.б,);
4) ақша рәміздерінің түрлері, яғни айналымда заңды төлем құралы болып саналатын — несие қағаз ақшалар, айырбас монеталар жүйесі;
5) ақша жүйесінің ұйымдары, яғни ақша айналысын реттейтін мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелер.
Металл ақшалардың айналыс жүйесі өзінің тарихи дамуында биметализм және монометализм дәуірін бастан өткерді.
Биметализм ақша ретінде екі металды — алтын мен күмісті (ХҮІ-ХІХ ғ.) пайдалануға негізделді.
Монометализм ақша ретінде тек қана алтынды пайдаланды және несие ақшалар оған еркін айырбасталатын болды.
Монометализмнің — үш түрі қалыптасты:
1) алтын монеталық стандарт (1821 жылдан бірінші дүниежузілік согысқа дейін) айналыста алтын монеталардың жүруімен сипатталады, қағаз және несие ақшалар алтынға еркін айырбасталды.
құйма алтын стандарты (бірінші дүниежүзілік соғыс жылдары Англия мен Францияда қалыптасты) алтын стандарты құймасына сәйкес келетін, құн рәміздерін алтынға айырбастауды жүзеге асырды (мысалы, егер картинаның бағасы бір грамм құйма алтынның бағасына сәйкес болса, онда картина 1 грамм құйма алтынға айырбасталатын болды).
алтын таңбалы (алтын девизі) стандарт (XX ғ. 20-30 жж.) алтынға алмастырылатын шетелдік валюталарды (девиздерге) банкноттарды айырбастауды жүзеге асырды.
1929-1933 жж. дағдарыстан соң банкнотты алтынға айырбастау тоқтатылды, осылайша монометализм дәуірі келмеске кетті.
1930 ж. бастап алмастырылмайтын несие ақша жүйесі қалыптасты. Оның белгілері: алтынның айналыстан шеттетілуі (алтынды демонетизациялау); банкноттарға алтынды айырбастаудан бас тарту және олардың алтын құрамын жою несие ақшалардың беделін күшейтіп, айналымдарда қолма-қол емес есеп айырысуды кеңейту; ақша массасын көбейту мемлекеттің қағаз ақшаларды шығаруы мүмкіншілік берді.
Ақша айналысы мен ақшалардың эволюциясы — тауар өндірісінің тарихи объективтік даму процесі болып табылады.
Айналыстағы ақшалардың міндеті — алмастырылатын тауарлар құндарының өзара баламалы болуын қамтамасыз ету болды, бірақ олардың өздерінің құны болуды қамтамасыз ете алмады.
Алтынның несие ақшаларды алмастыруы ақша қызметтерін атқаратын несие карточкалардың (банкнот, вексель, чек) одан әрі күшейтіп жіберді.
Несие карточкалардың төлем құралы ретінде ақша қызметін атқаратын түрлері:
1. Қайта жаңартылатын карточкалар. Бұлар дүкен-дерде, мейрамханаларда және т.б. жерде қолданылады. Қарызды өтеген соң, бұл карточкалар қайта жаңартылады.
2. Бір айлық карточкалар, олар туристік фирмалармен есеп айырысу үшін пайдаланылады. Фирмалық карточ-калар әр айдың қарыздарын міндетті түрде төлеуі тиіс.
3. Фирмалық карточкаларды байланыстың әр-түрлі шығындарын төлеу үшін түрлі фирмалар шығарады.
4. Сыйға тарту, немесе «алтын», несие карточкаларын тек қана жылдық табыстары жоғары клиенттер үшін арнайы шығарады. Қазіргі таңда ақша эволюциясына электрондық ақша жүйесі тән, олардың көмегімен — банк шотынан ақшаны алу, салымдарды, төлемдерді қабыл-дау, чек кітапшаларын, дебет-карточкларын беру және т.б. сияқты ақша операциялары жүзеге асырылады.
Түйін
Экономиканы ұйымдастырудың негізгі екі түрі бар: натуралды және тауарлы шығарушылықтар. Бұлардың өндіргіш күштерін ұйымдастырудың әр қайсысына тән белгілі тәсілі болды.
Натуралды шаруашылықта өндірілген өнімдер жиыны ғасырлар бойы өзгерместен, жылдан жылға бірдей көлемде өндіріс (жай ұдайы өндіріс), нарық айырбас, қоғамдық еңбекті бөлу деген түсінік болмады.
Тауар өндірісі — өнімді сатуға арнап, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстарды нарық арқылы жүзеге асыратын шаруашылық. Тауар шаруашылығының пайда болуының бас шарттары: қоғамдық еңбек бөлінісі, жеке меншіктің пайда болуы, өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірінен экономикалық шектелуі т.б.
Нарықтық экономиканың моделін таңдау деп мемлекеттің ұлттық экономикаға ықпал жасайтын жүйесін айтады. «Тауар өндірісі» категориясының тарихи шежіресін «Нарықтық экономика» категориясымен салыстырғанда оның көп терең екендігі көрінеді.
Тауарлардың бір-бірімен белгілі пропорцияда айырбастау қабілетін – айырбас құны деп атайды. Ал адамның белгілі бір қажеттерін қанағаттандыру қабілетін оның тұтыну құны дейді.
Ақшаның пада болуына субъективтік және объективтік көзқарастар бар. Уақыт озған сайын бүкіл тауарлар арасынан бір заттары бөлініп шықты, ол басқа тауарлардың құнын анықтау рөлін атқаратын ерекше тауар – ақша.
Негізгі терминдер
Натуралды шаруашылық
Тауарлы шаруашылық
Тауар, оның қасиеттері
Тауар өндірісі
Қоғамдық еңбек бөлінісі
Дамымаған нарық
Еркін нарық
Реттелетін нарық
Бұзылған нарық
Әлеуметтік экономика
Аралас экономика
Коропоративтік экономика
Ақша-алтын, оның басқа тауар сияқты тұтыну және өзіндік құны бар
Ақшаның металдық, номиналдық және мөлшерлік тарифтері
Ақша жүйесі – ақша бірлігі, баға масштабы, эмиссиялық жүйе, ақша рәміздерінің түрлері, ақша жүйесінің ұйымдары
Практикум
1. Сіз білесіз бе?
1. Тауар шаруашылығының пайда болу себептері
2. Тауар өндірісі
3. Нарықтық қатынастардың пайда болу себептері
4. Нарық типтеріне сәйкес, тауар өндірісінің ерекше моделдерінің қалыптасуы
5. Тауарлардың қасиеттері
6. Ақшаның пайда болуы, оның мәні мен теориясы
7. Ақшаның негізгі түрлері мен қызметтері
Қайталауға арналған сұрақтар
2. Тауар өндірісінің пайда болуының негізгі шарттары
3. Нарыққа негізделген тауар өндірісінің түрлері
4. Тауар өндірісі мен нарықтық экономика арасындағы айырмашылықтардың негізгі түрлері
5. Тауарлардың негізгі ерекше екі қасиеті
6. Ақша дегеніміз не, ол қалай пайда болды?
7. Ақшаның номиналдық, металдық және мөлшерлік түрлері
8. Ақшаның негізгі қызметтері
9. Несие карточкаларының төлем құрылымы ретіндегі қызметтері
Тестілер
1. Натуралды шаруашылық:
а) өнімді айырбасқа – нарыққа жеткізбей, тек өз қажеттерін өтеу үшін өндіреді
б) универсалды қол өнерінің анағұрлым таза түрі
в) өндіргіш күштер мен оларды ұйымдастыру қарапайым түрде іске асады
г) «Өндіру-тұтыну» принципі, яғни айырбас пен қоғамдық еңбек, бөлудің өзіндік түрде мөлшерленуі
д) барлық жауаптар дұрыс
е) барлық жауап дұрыс емес
2. Тауар өндірісі:
а) өнімдерді сатуға арнап өндіру
б) өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстар нарық арқылы шешіледі
в) қоғамдық еңбек бөлінісі бар шаруашылық
г) не, қалай және кімдер үшін өндіру керектігі жайлы сұрақтарды шешу
д) барлық жауаптар дұрыс
3. Нарық типтеріне сәйкес тауар өндірісінің ерекше модельдері:
а) дамыған нарыққа негізделген тауар өндірісі
б) еркін нарыққа негізделген өндіріс
в) реттелетін нарыққа негізделген өндіріс
д) барлық жауаптар дұрыс
4. Маркстік теория бойынша тауар:
а) сатуға арналған, адамға пайдалы еңбек өнімі
б) тауар — адамның белгілі бір қызметін қанағаттан-дыратын заттар
в) тауар тұтынуға арналған зат
г) тауар деп сатуға арналған заттарды айтады
д) барлық жауаптар дұрыс
5. Алтынның жалпылама баламалы ақша рөлін атқаратын себептері:
а) сомасының біртектілігі
б) бөлінушілігі
в) алым жүргізуге икемділігі
г) сақталғыштығы
д) а,б – жауаптары дұрыс
е) а) б) в) г) жауаптары дұрыс.
6. Ақша жүйесінің негізгі элементтері:
а) ақша бірлігі
б) баға масштабы
в) эмиссия жүйесінің біртектілігі
г) биметализм, монетализм түрі
д) а) б) в) жауаптары дұрыс
е) а) б) в) г) жауаптары дұрыс
