TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

 Еңбекті  ұйымдастырудың  мәні  мен  мақсаттары

         Қоғамның басты өндіргіш күші — адамдар. Қандай кәсіпорында болмасын, өндіргіш нәтижесі адамдардың еңбегін дұрыс ұйымдастыруға байланысты. Сондықтан еңбекті ұйымдастыруға әрқашан назар аударылуы қажет.

Ұйымдастыру деген ұғым тәртіпке, белгілі бір жүйеге келтіруді талап етеді. Кез келген еңбек ұжымы адамдардан құралады. Адамдардың әр тобына немесе әр қайсысына нақтылы тапсырма беріледі де, осы тапсырманы орындауға қажетті өндіріс құралдары бекітіледі және жағдай туғызылады. Олардың еңбегінің нәтижесі әркімнің өз міндетін жете біліп, оны абыроймен орындауына байланысты. Бұл үшін еңбекті дұрыс ұйымдастыра білу қажет.

Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру деп әрбір ұжым мүшесінің еңбегін ғылым мен озат тәжірибе жетістіктері негізінде жетілдіріп отыруды, еңбек өнімділігінің жогары нәтижесіне жетуді айтады. Бұл ұғым өндіріс құралдарының неғұрлым ұтымды пайдалануын, озық технологияны пайдалана отырып жұмыс істеу мен демалуды өзара үйлестіріп отыруды талап етеді.

Енбек дұрыс ұйымдастырылуы үшін ол ғылыми негізде жинақты, үйлесімді, нәтижелі және мархабатты түрдегі жүйеге келтірілуі керек.

Ғылыми негіздегі жүйе деп еңбекті ұйымдастыруды жетілдіре беруге арналган шаралардың ғылыми талаптарға сәйкс болуын айтады.

Жинақты деген ұғым деген еңбекті ғылыми негізде ұйымдастырудың жан жақты жүргізілуін, яғни өндірістің барлық бағыттарында, салаларында іске асуын талап етеді.

Үйлесімді түрде еңбек ұйымдастырудың әр осы ұжымнын нақтылы жағдайларында, әр ғылыми талаптармен озық тәжірибе үлгісіне сәйкестендірілген түрі жатады.

Нәтижелі деп еңбек ұйымднстыруды жетілдіруге байлаиысты еңбек өнімділігімен  өндіріс тиімділігінің артуын айтады.

Мархабатты түрде еңбек ұйымдастырылуы еңбек адамдарына жэйлі жағдай жасалып, олардың жұмыс істеп жүрген жерлеріндегі психофизиологиялық санитарлық және эстетикалық жағдайлардын қолайлы болуын талап етеді.

Еңбекті ғылыми негізде ұйымдастыру үш түрлі мақсатқа жету үшін қолданылады. Олар: экономикалық, психофизиологиялық және әлеуметтік мақсаттар.

Экономикалық мақсатқа еңбек ұйымдастыруды үнемі жетілдіріп отыру арқылы адам күшін үнемдей отырып еңбектің өнімділігін, нәтижелігін қамтамасыз ету және өндіріс  құралдарын  ұтымды  пайдалану кіреді.

Психофизиологиялық мақсатқа жұмыс орында адамдарға ең қолайлы жағдай тудыру арқылы олардын жұмысты жақсы істеумен бірге, денсаулықтарын және жұмыс қабілеттілігін сақтауды көздейді.

Әлеуметтік мақсатқа адамдарды жауапкершілікке, бірлестікке ынтымаққа және тәртіптілікке тәрбиелеу жатады.

Осы айтылған мақсаттарға жету оңай емес. Ол үшін әрбір басшы немесе маман өз ұжымында мына шараларды іске асырып отыруы қажет:

—    жұмысты   бөліп   беру,   жұмысқа   жұмылдыру,   еңбек   ұжымдарын ұйымдастыру;

—    жұмыс орнын дұрыс ұйымдастырып, тәртібін бақылау;

—    жұмыстың     орындалуын     жетілдіріп     отыру,     ол    үшін     озат тәжірибелерді пайдалану;

—    кадр іріктеу, әркімге өзіне лайық жұмыс тапсыру, олардың білімін көтеруіне қамқорлық  жасау;

— адамдардың жұмыс істеу, демалу ережесін ойластырып, қолайлы түрін қолдану;

—    еңбекті  мөлшерлеу, адамдардың еңбекке ынталы  болатын  жолын тауып қолдану;

—    еңбек тәртібін сақтауды қамтамассыз ету.

Еңбекті  ұйымдастырудың  түрлері

         Өндірістің қайсы саласында болса да еңбек ұжымдары қызмет етеді. Ұжым мүшелерінің саны әр қийлы болғанымен, олардың әрқайсысына нақты жұмыс тапсырылуы тиіс. Ол үшін осы жұмыстардың түрлерін, олардың қалай және не себпті жіктелетінің жете білу керек.

Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында ерекшеліктеріне байланысты жұмыстар төмендегідей төрт түрге бөлінеді.

Техиологиялық жұмыстар. Бұған өсімдіктер мен малдың өсі кезеңдеріне байланысты түрлі технологиялық жер жырту, егін егу, егінді күту, ору, аналықтарды ұрықтандыру, төл алу, малды күту, бордақылау, тағы сол сияқты жұмыстар жатады.

Міндеттік жұмыстар. Өндірістік құралдарға қатысына байланысты әр адам негізгі жұүмысшы қатарына немесе оған қызмет ететін көмекшісіне жатады, сондай ақ маман немесе басшы қатарында болады.

         Кәсіптік жұмыстар. Негізгі жұмысшылар өз кәсібі бойынша тракторшы, сауыншы, жылқышы тағы басқа кәсіптік қызмет атқаруға тиіс.

Мамандық дәрежесін керек ететін жұмыстар. Кейтір жұмыстар мамандықтың жоғарғы разрядын керек етеді. Мысалы, бірінші классты тракторшы немесе бірінші  классты автомобиль жүргізуші, тағы басқалар.

Осы ерекшеліктері ескеріліп бөлінген жұмыс жеңіл орындалады, оның сапасы артады және оған дайындықтың керегі азаяды. Бірақ осылай болғанымен ауыл шаруашылығы жұмыстарының барлығы жеке адамның қолынан келе бермейді. Сондықтан бірлесіп жұмыс істеуге тура келеді. Мұны бірлесу «кооперация» дейді. Бірлесудің екі түрі болады: жай бірлестік, күрделі бірлестік.

Жай бірлестік деп адамдардың әрқайсының істеп жатқан жұмыстары ұқсас болғаны мен түгелмен бірақ жұмысты орындауын айтады. Мысалы, сауыншылар әрқайсысы өзіне бекітілген сиырды сауған мен, олар түгелімен осы бір табан сиырды саууға біріккен.

Күрделі бірлестікке әртүрлі технологияға, міндетке және кәсіпке байланысты жұмыстарды атқаратын адамдардың бір ұжымға біріктірілуі жатады. Мысалы, сиыр фермасы ұжымы құрамында осы сауыншылардан басқа бақташылар, бұзаушылар, мал азығын дайындап, таратып беретіндер, слесарьлар бірлесіп жұмыс істейді.

Өндірістің қай саласында болса да жұмыстарды бөлу және әртүрлі жұмыстарды орындау үшін адамдарды бірлестіру, жұмылдыру арқылы еңбек ұйымдастырылуы қамтамасыз етеді.

Ауыл шаруашылығында еңбек ұйымдастырудың негізгі түрі -өндірістік бригадалар.

 Жұмыс жағдайын жақсартын отыру

         Жұмыс істейтін жер жарық, жылы, ауасы таза, ағай шудан аулатау, адамдардың қызмет істеуіне, денсаулықтарына қауыпсіз болуға тиіс.

Осының барлығы еңбек процессіне әсер етеді. Ал еңбек процессінің өзі әртүрлі операциядан, операция-тәсілдерден, тәсілдер-әрекеттерден, әрекеттер-қозғалыстардан құралады.

Осыған байланысты еңбек ұйымдастыруда сәйкестілік келісушілік, ырғақтылық, үздіксіздік деген талаптар сақталған жөн.

Сәйкестілікке жұмысшылар мен өндірістік құралдарын жұмыс кезінде орналастыруды өзара ұтымды қатынас сақталуы жатады. Мысалы, сауыншылардың саны сиырдың сүттілігіне, қолданылатын машинаның түріне, онын өнімділігіне сәйкес болуы шарт.

Ырғақтылыққа өзара байланысты жұмыстардың бірыңғай жылдамдылықта орындалуы жатады. Мысалы, қой қырқу кезінде әрбір центнер жүнді қырқу, жіктеу, есепке алу, тығыздау, буу, бір ырғақпен, яғни бір жылдамдық  пен жүргізіліп отырылуы тиіс.

Осы аталған талаптардың барлығын орындау үшін әрбір ұжым мүшесіне мамандар тарапынан дер кезінде қажетті нұсқаулар беріліп отыру тиіс.  Нұсқаулардың төрт түрі бар: ұйымдастырулық технологиялық, техникалық және санитарлы-гигиналық.

Ұйымдастыру тарапынан нұсқау бегенде жұмысшыға жұмыс күнін ережесі, оның ұзақтығы, демалыспен пен жалақы есептеу тағы басқа түсіндіріледі.

Технологиялық нұсқауда өндірістік технологияға байланысты қолданылатын жұмыстардың орындалу тәртібі түсіндіріледі, мысалы, сиырды неше рет және қалай азықтандыру, суғару, тазалау, сауу жөніндегі мағлұматтар беріледі.

Техиикалық нұсқау жұмыста қолданылатын әртүрлі машиналар, жабдықтар және саймандарды пайдалану, еңбек қауыпсіздігін сақтау және өрттен сақтану тәртібін түсіндіреді.

Санитпрлы-гигиеналы нұсқау жұмыс орнынын тазалығы, ұлы заттарды пайдалану және адамдарға жедел немесе дәрігерлік көмек беру тәртіптермен таныстырады.

Мал фермаларының әрқайсысында еңбек ұйымдастырудың барлық талаптарына сәйкес ішкі тәртіп ережесі қағазға жазылып көрнекті жерде ілулі тұруға тиіс.

Ішкі тәртіп ережесін ферма мамандары жұмысшыларымен келісе отырып жасайды. Онда осы фермадағы жұмыс сағат нешеде, неден басталатынын, әрі қарай қалай жалғастырылатындығы, әр жұмыстын орындалу мерзімі, үзілістер мен демалатын уақыттар, тағы басқа көрсетіледі. Бұл ереже барлық ұйымдастырулық, технологиялық және техникалық талаптарға сәйкес жасалуы керек. Ереже дұрыс жасалып, толық орындалған кезде адамдарға жұмыс жасау қолайлы болады және малға да жағдай туғызылады.

Еңбек мотиві мен стимулы, ауыл шаруашылықтың әр алуан формаларында жүзеге асыру.

Ауыл шаруашылық өндірісі көптеген онжылдықтар бойына барынша баяу дамыды. Кеңес билігі кезіндегі 70 жылдан астам уақыт ішінде дамудың әлемдік деңгейіне қол жеткізуіне мүмкіндік беретін еңбек өнімділігінің жүйелі бірізді өсуін қамтамасыз етуге қабілетті шаруашылық механизмін іс-жүзінде жасау және жүзеге асыру болған жоқ. 20 жүз жылдықтың соңғы онжылдықтарында елдің агроөнеркәсіптік кешенінде қосымша капиталдық салымдар не барынша аз түсімдерді не өндіріс бір орыннан қозғалмауды жалғастырды. Азық-түлікке деген халық сұранысы қанағаттандырылмай қалды, ал өңдеуші өнеркәсіптер бұрынғыша шикізат зәрулігін бастан кешірді. Экономикалық нәтижелілік те жоғарылау тенденциясын жасақтады.

Агроөнеркәсіптік кешендегі өндіріс қарқынының төмендеуі мен азық-түлік нарығындағы жағдайлардың асқынуы негізінде көптеген себептер жатқан болатын. Басқаруды директивті жоспарлаумен, жабдықтаумен, қызмет көрсетумен, шаруашылықты қалай жүргізу және өнімдерді қайда жіберу керектігіне жоғарыдан бұйрық беруді орталықтандыру дербестіктің жоғалуына, кәсіпорындардың өндіріс көлемінің жоғарылату мен өнім сапасын жоғарылатуға деген қызығушылықтарының құлдырауына алып келді. Егерде агроөнеркәсіптік кешенде капиталдық салымдар қысқартылмаса, онда еңбектің қор және энергиялық қарулануы өседі, барлық өндірістік потенциал тұтастай дамытылады және өндіріс үрдісінің басқа да элементтеріне әсіресе басқару жүйесіне ықпал етуі тиіс өндірістің интенсификациялануы өседі.

Қазіргі кезеңдегі өндірістің төмен нәтижелілігі негізінен әкімшіліктік бұйрықтық әдістерде құрылған басқару жүйесін жетілдірілмеуіне алып келуі кездейсоқтық емес. Экономикалық әдебиеттерде мұндай басқаруға ие болғаннан гөрі олардан мүлдем бас тарту немесе оны елеулі түрде қысқарту республика деңгейінде тұтастай секілді облыстар мен аудандар деңгейінде де қысқарту қажеттігі туралы пікірлер айтылған. Мұндай шетін пікірлер басқарушылық құрылымды кенеттен қысқарту бойынша шараларға негізделген деп санаймыз. Осы мәселе бойынша экономикалық жеке классиктердің экономикалық қағидаларын еске алу қолайлы: «Салыстырмалы ірі масштабтарда жүзеге асырылатын тікелей қоғамдық немесе бірлескен еңбек қандай да болсын белгілі бір деңгейде басқаруға мұқтаж болады. Өйткені басқару дербес жұмыстар арасындағы келісімділікті орнатады және тұтас өндірістік ағза қозғалысынан туындайтын жалпы функцияларды орындайды. Мәселен, жеке скрипашы өзін-өзі басқара алады, аркестор дережерды қажет етеді».

Басқарушы жүйе, әсіресе нарықтық қатынастардағы экономика жұмысы кезеңдерінде қажет. Мұнда тек жүйе делдал ретінде қызмет ететін басқару көлемі стилі мен әдістері жөнінде айтуға болады. Экономикалық теория негіздерін негізін қалаушылар А.Смит пен Д.Рекардо басқару негізіне орындаушылардың қызығушылықтарын, дербес қызығушылықтар мен материалдық қызығушылықтарды қою қажеттігі бірнеше дүркін көрсетті. Тек осы жағдайда ғана минималды еңбек шығыны мен қаржысына қол жеткізе отырып соңғы нәтижеге қол жеткізуге болады. Ауыл шаруашылық тәжірибесімен де дәлелденген.

Ауыл шаруашылығындағы оң өзгерістер аграрлық саясатта әкімшіліктік әдіскерлер тек шаруашылықтың ғана емес орындаушылардың өздерінің де қызығушылықтары мен ынталарына негізделген экономикалық әдістерге ауытқуға тірек жасаған кезеңдерге қол жеткізілді. 1922 жылдан бастап 1928 жылға дейінгі аралықта ауыл шаруашылық өнімінің орташа жылдық өсу қарқыны 10 пайызды құрады. Бұдан кейінгі жылдарда жаңа экономикалық саясат соңғы жоспарға шығарылғаннан кейін кәсіпорындардың экономикалық қызығушылықтары мен орындаушылардың жеке мүдделері басқаруды ескерілмей қалды. Әкімшіліктік жүйе жоғарыға көтерілді. Ол бірте-бірте барынша өсе түскен масштабтарда әкімшіліккерлігі мен бұйрық берушілік жүйені қолдана бастады.

10 жылдықтарға созылған шаруашылықтың саяси экономикалық, әлеуметтік және құқықтық дискриминациясы ауылдардағы өнім қалпын бұзды. Адамдарды жер құқығынан өндіріс құралдары мен өндірілген өнімдерден ажырату, жеке меншік кәсіпорындарды тұтастай мемлекеттендіру, шаруашылық формаларын бұйрық берушілік әкімшіліктік жүйемен ажырамастан унификациялау ауыл шаруашылығына айрықша әсер етті. Материалдық қызығушылықтар өндірістің қозғаушы күші ретінде шаруашылық механизмі мен толығымен ажыратылды. Материалдық қызығушылықтарды, еңбек мотиві мен стилін ыдырату әлеуметтік және еңбек белсенділігің төмендеуіне өндіріс дамуына жауапкершіліктің мүдделіліктің әсеріне және өндірістік ресурстар мен еңбектің нәтижелі пайдаланудың төмендеуіне алып келді.

Соңғы жылдары қабылданған экономикалық реформа материалдық қызығушылықтарды дамыту жолымен адам факторының рөлін жоғарылатуға бағытталған. Республикадағы жеке меншік жөніндегі, жер жөніндегі, жалға алу, кәсіпкерлік жөніндегі қабылданған заңдар аграрлы қатынастар дамуының қажетті экономикалық және құқықтық негізін құрады. Енді оларды шешудің негізгі бағыттары анықталды:

—      біріншіден, жерден бөгделенушілікті жою;

—      екіншіден, өндіріс құралдарынан бөгделенушілікті жою;

—      үшіншіден, тікелей өндірушілердегі қожайындық сезімді қалпына келтіру;

Экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін ауылдардағы экономикалық қатынастарды жетілдіруге жаңа ірі қадамдар жүзеге асырылуда. Мұның негізі 1993-98 жылдары қабылданған республика үкіметінің қаулысы мен президент жарлығы болды. Олардың шешімдерімен қарастырылған маңызды бағыттардың бірі шыбынды және төменгі ретабелді шаруашылықтарды ұжымдық немесе басқа да шаруашылықтың мемлекеттік емес формаларына кезеңді қайта құру.

80 жылдары ауыл шаруашылығының дамытудың және оның нәтижелілігін жоғарылату тұрақтылығына қол жеткізу жолында ұжымдық тәртіп алғашқы қадам болды. Оның жағдайларында өндіріс құралдары жұмыс уақытысында өндірісті дербес жүргізуші жеке ұжымдармен нығайтылды. Олар шаруашылықтан қажетті материалдар мен шикізаттарды есептелген бағалар бойынша алды және оларға өздерінің өндірістік өнімдерін келісілген бағамен беріп отырды. Және осындай ұжымдық тәртіпте өз мәні бойынша ұйымдастырылған шаруашылықтарды өндірістің кеңейе түскендігін, шығындардың төмендегенін, өнім сапасы жоғарылағанын айту қажет. Дегенмен осы кезеңде көптеген колхоздар мен совхоздарда ұжымдық тәртіпті енгізу әсіресе Оңтүстік Қазақстан облысында тұтастай формальды жүргізілді: өндірісті ұйымдастыруда дербестік жоқ болды және шаруашылықтың ішіндегі қарым-қатынастар реттелген жоқ. Осыған қарамастан ол кезек күткен масштабты компанияның нысаны болды. Бірақ кейіннен ұжымдық тәртіп идеясы ымыраластырылды. Қазіргі экономикалық жзәне саяси жағдайларда нарықтық қатынастардың дамуында ұжымдық тәртіп өз-өзінен жеткіліксіз саналатыны сөзсіз. Ұжымдықтың тікелей орнын ауыстырушы жалға алу тәртібі деп алынды. Оны ендіру барысында өндіріс құралдарымен алғашқы ұғымдарды қамсыздандыруға назар аударылды, нарықтық қатынастарды өзгерту қажеттігіне қадамдар жасалды.

Ынталандыру ұжымға тәуелді барлық талаптар бойынша шығындар көлеміне байланысты қойылды. Дегенмен еңбекке төлеуге шығын үлесін азайту еңбек өнімділігінің төмендеуі кезінде де айлық жалақыны жоғарылату тәсілдерін іздестіруді туындатты. Колхоздарды және совхоздарды тұтастай жалға алу тәртібі енгізілуі үрдісінде  оның мәні мен мазмұны әдеттегі ұжымдық тәртіптегідей қалды. Жалға алу тәртібіндегі ұжымдарда оперативті және технологиялық мәселелерді шешу бұрынғысынша қалды. Жалға алу тәртібін экономикалық реформалаудың өтіп кеткен кезеңі ретінде бағалай отырып, 1993-94 жылдары республиканың жекелеген ауыл шаруашылық кәсіпорындарда оның ішінде қарастырылған облыста жалға беруші өндірілген өнімді өз бетінше жайғастыратын жалға алу қатынастары дамуға ие болды. Ареналық қатынастардың қызмет ету үрдісінде 4 фактор анықталды және заңды түрде сипатталды:

—      жерді ұзақ уақытқа пайдалануға бағытталу;

—      ауыл шаруашылығындағы өндірістік тәуекел үшін жұмыскер мен жалға беруші арасындағы жауапкершілікті бөлу;

—      жалға алу уақтысында жер үшін және басқа да құрылыстар үшін қосымша шығындарды алуға жалға беруші құқығын беру;

—      қосымша құнның тек белгілі бөлігі шенген жер ренгасы асып кетпеу үшін кеңейтілген өндіріс жағдайларын жалға берушінің жасау мақсатындағы арендалық төлемдердің көлемін заңды шектеу.

Көрсетілген факторлар Қазақстан Республикасының әсіресе Оңтүстік Қазақстан облысының арендалық қатынастарды ұйымдастыру негінен табылады. Облыста 1995-98 жылдары жалға алу тәртібі салыстырмалы үлкен дамуға ие болды. Шаруашылықтардың үлкен санынан 50,2 пайызынан астамы арендаға ауыстырылды. Аренда қолдау тапқан жерлерде оның қамтуы 70-90 пайызға дейін жетті. Мал өсіруде аренда көлемді дамуға ие болды. Облыс көлемінде 42,4 пайыз жайылым мен 24,6 пайыз ірі қара мал басы жалға берілді. Ал арендалық тәртіп іс жүзінде соңғы жылдар көлемінде кең таралуға ие болды. Және мұндай аз уақыт ішінде барынша тарала түсті. Бұл оның ұйымдастырудың басқа формаларымен салыстырғанда барынша жоғары нәтижелілігімен және өсімдік өсіру мен мал өсіру салаларындағы еңбек төлеміне байланысты болды.

№ 1 Кесте

2003-2005 жылдардағы Шардара ауданындағы Қызылқұм өндірістік кооперативіндегі  мақта өндірісінің әр алуан ұйымдастырушылық формаларының нәтижелілігі.

Арендалық қатынастар еңбек жалақысымен ұйымдастырудың тәртіптік формаларымен салыстырғанда және оның үстіне тәртіпсіз жұмыс істеуші ұжыммен салыстырғанда өсімдік өсіруде де, мал өсіруде де жоғары нәтижелілік көрсетеді. Өсімдік өсіруші ұжымдарда ұйымдастырудың дә сәстүрлі формалармен салыстырғанда арендалық қатынастарда жұмыс істейді. Оларда еңбек өнімділігі 31,2 пайыз жоғары, өндіріс рентабелділігі 24,6 пунктте, орташа айлық еңбек жалақысы 1,5 есе. Мал өсіру ісінде нәтижеліліктің негізгі көрсеткіштері сәйкес дамуға ие болды. Еңбек өнімділігі 1,4 есе, өндіріс рентабелділігі 63,4 пайыз, орташа айлық жалақы 3,33 пайыз. Өсімдік өсіру ісімен салыстырғанда мал өсіру ісіндегі арендалық қатынастардың нәтижелілігінің барынша елеулі өсуі бұл салада көптеген жылдар ішінде негізгі категориялы жұмысшыларға қатынасында көмекшілерге қызмет көрсетуші өндіріске қатысты жұмыскерлер саны дәлелсіз үлкен көлемге жеткендігімен түсіндіріледі. Негізгі категориялы жұмыскерлердің қарауылдарға, аспаздарға, жем цехы жұмыскерлеріне, есепшілерге және басқаларға қатынасы негізгі категориялы жұмыскерлер пайдасына шешілген жоқ. Бір негізгі жұмыскерге шаруашылықтың бірқатар формаларында 2,8 және одан астам қызмет көрсетуге жұмыскерлер келеді. Арендаға өту кезінде оларға бірден-ақ босатылады. Өндіріс нәтижелілігінің өсуінің екінші елеулі факторы – арендаторлардың сапаны ескере отырып қабылдауды енгізу арқылы және сондай-ақ малды қоректендіруге жем даярлауды жақсартуды елелулі түрде 35,4 пайызға жоғарылату мен олардың ұрлануы мен шығындалуын қысқарту арқылы фермаға түсетін жем сапасын елеулі жақсарту.

 №2 Кесте

2003-2005 жылдар арасындағы Шардара ауданының көксу өндірістік кооперативіндегі сүт өндірісінің әр алуан ұйымдастырушылық формаларының нәтижелілігі (орта шамамен бір жыл ішінде)

Арендалық қатынастардың жоғары нәтижелілігі көптеген шаруашылықтардың алдыңғы қатарлы ұжымдардың жұмыс тәжірибелерімен айғақталады. Шаруашылықтың экономикалық механизмін іс-жүзіндегі жүзеге асыру, ұжымдағы арендалық қатынастар мен еңбекті ұйымдастырудың дәстүрлі формаларын енгізу өндірістегі дербестікті дамытумен кейде өнімді жүзщеге асырумен, қайтадан құрылған өндірістік бөліктерге оперативті басқару құқығмен беруге байланысты. Өндірістік және нарықтық қатынастарды дамытудың, еңбек жалақысы мен ұйымдастырудың жаңа формаларының әрекеттілігінің негізгі шешуші факторларының бірі басқарудың жалпы жүйесіндегі жан-жақты қолдау болып табылады. Жаңа қалыптасулар орнату сатысынан табылады, олардың ұйымдастырушылары шаруашылықтың жаңа жағдайларында өндірісті ұйымдастырушылардың қожайындық тәртібін шеберліктертерін көрсетуге мүмкіндік беретін жұмыс стилдері мен әдістерін жасайды.

Демек, ауылшаруашылығы мен ауыл шаруашылығы өндірісінде жұмыстарды дер кезінде және сапалы орындауға еңбек құралдары, еңбек пәні мен еңбектің өзінің өндіріс үрдісі кезіндегі құрамдық бөліктермен үйлестірілген әрекеттестігі кезінде қол жеткізіледі. Қандай да бір элементтің талаптарға сәйкес келмеуі немесе мүлдем жоқ болуы өндіріс үрдісін аз нәтижелі немесе барынша мүмкіндіксіз етеді. Ол өзара міндеттемелерді қабылдауға мәжбүр етеді.

 № 3 Кесте

2003-2007 жылдар ішіндегі мақта шикізат өндірісі бойынша жеке өндірістік кооперативтердегі еңбек жалақысы мен ұйымдастырудың әр алуан формаларының нәтижелілігі

Жүйе–1. Экономикалық қатынастар кезіндегі жақтардың экономикалық жауапкершілігі

         Тұрақсыздық келісілген міндеттемелер құнына пайызда орнатылады. Ол 100 пайыз деңгейінде  және одан жоғары сенімді түрде орнатылады. Тұрақсыздықты келісілген міндеттемелерді бұзу факторы ретінде қолданады, ал шынайы зиянды да осыфлайшы орналастырады. Өсім орындамау құнына пайызда орнатылады. Өсім де тұрақсыздық сияқты шығын жұмсалуының 100 пайызын қарастыра алады. Айыппұлға немесе өсімге тәуелсіз қосымша шектен ззиянды талап етуге болатындығы заңмен қарастырылған.

Келісімшартта жалға берушімен жалға алушының әр бірінің жауапкершілігін айқын көрсету қажет. Жалға берушіге төмендегілер бойынша мәндеттемелерді орындауға жатпайтын немесе орындамау үшін жауапкершілікті анықтау ұсынылады:

— материалды техникалық қамсыздандыруға;

— ғимараттар мен құрылыстарды жөндеу және құрастыруға;

— өндірістік қызмет көрсетуге;

— өнімді қабылдау және өңдеуге;

— ғылыми техникалық, ақпараттық, басқарушылық, қаржылық, есептік-экономикалық, әлеуметтік, тұрғын үй коммуналдық, тұрмыстық, мәдени көпшілік және басқа да қызметтер көрсетілген.

— несие беруге және олармен өзара есептесуге.

Жалға алушыға төмендегілер бойынша міндеттемелерді орындауға жатпайтын немесе орындамау үшін жауапкершілікті алмастыру ұсынылады:

—      жер потенциалын қорғауға;

—      жалға алынған ғимарат құрылыс, техника мен басқа да негізгі құралдардың сақталушылығына;

—      төлемдер мен қызметтерді жүзеге асыруға;

—      жалға алу төлемдері мен несиелерді және олардың пайыздарын салықтар мен басқа да төлемдерді төлеуге;

—      есеп жүргізу мен есеп беруге.

Еңбек өнімділігін ұйымдастырудың маңызды ынталарының қатарына орындаушылардың материалдық қызығушылықтары – еңбек жалақысын ескеру де жатады.

Нарыққа өтумен байланысты Ақ алтын өндірістік кооперативінде  төлем формасы талқыланды. Өөндірілген өнім үшін табыстан төлем және нарықтық кірістен еңбек жалақысын қалыптастыруды қарастыратын нарықтық экономиканың бірінші және екінші моделі бойынша. Қалдықтық қағида ойынша еңбек жалақысын қалыптастыруды қарастыратын шаруашылықтық есептің бірінші моделі жұмыскерлер талабынан бірден-ақ қолдау таппады. Оны қабылдамау тек пайда қалдығын қолдану қағидасымен байланыстырылды. Кірісті нормативті бөлігі қарастыратын екінші модел өнімді еңбекке деген ынта ретінде жазушылармен ассоциацияланған жоқ, өйткені бұл моделде әкімшіліктік бұйрықтық жүйеден кейбір нәрселер қалған болатын. Бұдан басқа ұжым мұны қолданған емес. өйткені жыл сайынғы түсім. 1,2 млн теңге шегінде құралды және тұрақты төмендеп отырды. Екінші моделді енгізу приоритеті сәйкес ұсыныстармен беріліп отырғандығына қарамастан өндірістік кооперативте оны да қабылдаған жоқ.

Екі моделдің ішінен өндірістің нақты жағдайларымен көбіне-көп сәйкес келетіні жақсы және нашар жерлерде шаруашылықтың тең жағдайларын жасай алатын бірінші модел болып табылады. Еңбекке жақсы ынталандырумен барынша ұмтылысы кооперативте өндірілген өнім құнынан жалақы беру болып табылды. Шаруашылықта төлемнің осы формасы қабылданған болатын.

Кез келген экономикалық ынталандырудың белсенділігі оның ұжымның еңбектік іс әрекетінің нәтижелілігін қаншалықты нысанды қамтитындығын анықталады. Еңбек жалақысының деңгейі соңғы нәтижелерге шынайы ықпал ететіндігін мойындау айрықша қуатты моралдық ынталандыруды тудырады, барынша өнімді еңбекке алып келеді. Және өндірілген өнімге ақы төлеуде еңбек ұжымының іс жүзіндегі үлесі ғана көзделетіндіктен, еңбек жалақысын мұндай есептеу қағидасын ендіруге  ұсынуға болады. Еңбек мотивтері мен стимулына құқықтық реттестіруді дамыту, шаруашылық ішіндегі негіз бойынша материалдық жауапкершіліктер мен материалдық қызығушылықтар деңгейі осындай. Еңбекке стимул мен мотивтің қарастырылған қағидалары  кооперативке де жарамды болып табылады. Еркін арена жалға алушыға жердің және де басқа да құралдардың толықтай қожайыны статусын қамтамасыз етеді және өндіріс пен өндірілген өнімге қожайындық құқық береді. Жер бұл жерде жеке меншік ретінде сатып алынады бұрынғы республикалардың бірқатарында оны жеке меншікке сатуға рұқсат берілген немесе шешілу сатысында болатын. Украйна жерге мемлдекеттік және ұжымдықпен қатар жеке меншіктерді енгізген болатын. Жер ұзақ уақыттық жалға өнім өндіру үшін 49 жылға дейін алдына алады. Мемлекеттік және басқа да кәсіпорындардан жерді жалға алу да кездейсоқтық болып табылмады. Дегенмен мұндай жалға алудың нәтижелілігі аз, өйткені бұл кезде жалға берушіге белгіленген тәуелділік туындайды. Жерден, өндіріс құралдарынан және өндірілген өнімнен бөгделенушілікті фермерлік жолмен жою барынша ықпалды тәсіл болып табылады. Және шет ел тәжірибесі көрсеткендей жоғары нәтижелілігімен сипатталады.

Хрестяндық шаруашылықтың жеке меншігінің жаңа формаларының дамуының қазіргі кезеңінде оған қолдау көрсетілмейді. Көбінесе фермерлік шаруашылықтарды өте аз жер көлемдері бөлінеді.

Хрестяндық шаруашылық ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін құрылады. Сондықтан да олар жер өңдеу ісін ғана емес мал өсіру ісін де жерсіз тиімді ұйымдастыра алмайды. Бұл жерде жерді қаншалықты бөлу жөнінде емес, жермен қамтамасыз ету жөнінде сөз болып отыр. Егер де жанұя құрамында 6-7 адам, оның ішінде еңбекке жарамдылары 2-3 адам деп есептесек, онда орташа жүктемеге бір жұмыскерге  жанұялық шаруашылықты есептеуге ауыл шаруашылық мәдениетін өсіру кезінде 4-5га  бекіту қажет. Ал мал өсіру ісінде 50-100 бас жануарларды ұстау үшін 10-20 га жерден аз емес көлемде жер иелену қажет.

Фермерлікті дамыту үшін шаруашылықтарды қажетті көлемдегі жерлермен қамтамасыз ету және оларды 20 га дейін жеткізуді шапшаңдату қажет. Осылайша хрестяндық шаруашылықты дамыту мен нығайту үшін бұл жұмыста келесі міндеттер ұсынылады:

—      ауылда жұмыс істеуді қалаушылар үшін жер алу мүмкіндігін қамтамасыз ету;

—      жер бөліктерін жоғары нәтижелі шаруашылықты жүргізуге мүмкіндік беретін көлемге дейін жоғарылату үшін жағдай жасау.

Бірқатар жағдайларда еркін аренда өндірістің бұрынғы және ұйымдастырудың басқа да формаларын тіршілік етуінің қаупі ретінде негізссіз қарастырылады.

Оған нысанды себептер де бар:

—      болашақ шаруа фермерлердің жеткіліксіз даярлық деңгейі;

—      хрестяндық шаруашылық көлеміне сәйкес келетін өндіріс құралдарының жоқ болуы;

—      фермерлік шаруашылықтарды құруды мемлекеттің материалдық көмек беруге қабілетсіздігі;

Хрестян фермер иығына нәтижесіз өндіріс ауырлығын арту жөніндегі негізді ьшешімдерді мақұлдауға болмайды. Өндірісті ұйымдастырудың барлық формалары үшін шаруашылықтың тең жағдайларын құру қажет, тек осы жағдайда ғана өндірісті ұйымдастырудағы потенциалдық мүмкіндіктерді жүзеге асыруға және олардың жақсы жағдайын қамтамасыз етуге болады.

Тежелу механизмі бірқатар деңгейге дейін бұрынғы колхоздар мен совхоздарды акционерлік қауымдастықтар мен өндірістік кооперативтерге реформалау арқылы төмендетілуі мүмкін.

Жұмыстың осы бөлімі бойынша қорытындыда  келесі тұжырымдарды жасауға болады:

Өндіріс нәтижелілігін жоғарылату, материалдық қызығушылықтарды дамыту арқылы, шаруалардың жерден, өндіріс құралдарынан бөгделенушілігін жою және тікелей өндірушіге қожайындық сезімді қалпына келтіру жолымен табысты жүзеге асырыла алады. Оңтүстік Қазақстан облысындағы жұмыс істеуші ұжымдар тәжірибесі, нарықтық қатынастар дамуы, нарық факторымен барлық талаптарын сақтау кезіндегі жоғары нәтижелілікті аяқтайды және осы міндетті шешудің нәтижелі жолы болып саналады.

Ауыл шаруашылықтағы нарықтық қатынастарды жүзеге асыру әкімшіліктік бұйрық берушілік және бюрокардтық жүйемен әлі де болса ерікті және еріксіз түрде жүзеге асырылуда. Бұл еңбек құқығынан азаматтық құқыққа өту  және еңбек қатынастарынан жеке меншік қатынастарға өтуді ескере отырып қатынастардың келісілген негізін ары қарай тереңдетуді туындатады., осыған байланысты ұсынылады:

а) оперативті санкциялар – айыппұлдар, өсімдер арқылы жақтардың экономикалық жауапкершілікті қолдануға өтуі;

б) оперативті санкцияларды аралық сияқты соңғы нәтижелерге де орналастыру;

в) санциядан басқа жіберілген пайда мен келтірілген зиянды толығымен қалпына келтіру ұсынылады.

Кез келген экономикалық ынталандырудың ықпалдылығын ескере отырып оның қызмет ету жағдайларымен қаншалықты үйлестірілгендігі ұжымның еңбек белсенділіктерінің нәтижелілігі қаншалықты қамтылғандығы анықталады.

Имя:*
E-Mail:
Полужирный Наклонный текст Подчеркнутый текст Зачеркнутый текст | Выравнивание по левому краю По центру Выравнивание по правому краю | Вставка смайликов Выбор цвета | Скрытый текст Вставка цитаты Преобразовать выбранный текст из транслитерации в кириллицу Вставка спойлера
Введите код: *	обновить, если не виден код