Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе 1
Ұлттық шоттар жүйесіндегі негізгі құралдар (қорлар)
балансы көрсеткіштерінің орны 2
Осы әдістемеде қолданылатын ұғымдар 3
Ақпараттың дереккөздері 4
Негізгі құралдар балансын құрастыру 5
Есепті деректер бойынша негізгі құралдар балансын құрастыру 5
Негізгі құралдар балансын санап шығу 8
Қосымшалар 12
Кіріспе
Негізгі құралдар (қорлар) елдің ұлттық байлығының басты және ең серпінді бөлігін, оның өндірістік әлеуетінің материалдық-техникалық негізін құрайды. Негізгі құралдарды (қорларды) бағалау экономиканың даму перспективаларын, қажетті құрылымдық ілгерілеулерді іске асырудың мүмкіндіктерін зерттеу, халықтың тұрмыс деңгейін жоғарылату, ұлттық шаруашылықты жалпыәлемдікке қосу үшін табиға база болып табылады.
Әдістеме Қазақстан Республикасы статистика органдарының ұлттық байлықтың элементтерін халық шаруашылығы балансының жүйесінде есептеуден, олардың ұлттық шоттар жүйесінде есептеуге өтуіне байланысты әзірленген.
ТМД елдерінің халық шаруашылығы балансының (ХШБ) шеңберінде негізгі қорлар балансын құрастыру тәжірибесі және тиісті есептеулер өткізуге арналған әдістемесі болды.
Халықаралық стандарттарға көшу негізгі құралдардың (қорлардың) баланс көрсеткіштерін есептеу әдіснамасын маңызды түзетуді, активтердің қозғалысын және есептердің ақпараттық базасын талап етеді. Бірақ есептеулер ТМД статистикасы үшін дәстүрлі орындауға негізделуі тиіс, ал балансты әзірлеу үшін негізгі ақпараттық база статистикалық және бухгалтерлік есептіліктің жүйесі болып табылады.
Ұлттық шоттар жүйесінде негізгі құралдардың (қорлардың) балансы көрсеткіштерінің орны
1993 жылғы ҰШЖ Халықаралық стандарты активтер бойынша статистикалық ақпараттар жүйесін маңызды жетілдіру шеңберінде негізгі капиталды (негізгі құралдарды) ұдайы өндіру көрсеткіштеріне, олардың жекелеген секторларда, сонымен қатар елдің барлық экономикасында, қалыптастырылуын сипаттауға маңызды назар аударады.
Негізгі капитал активтерінің қолда бары көрсеткіштерінің капиталы бар операциялар (ағымның көрсеткіштерімен) көрсеткіштерімен өзара байланысы 1 – сызбада көрсетілген.
1 – сызба
ҰШЖ-дағы капиталмен ағымдағы операциялардың көрсеткіштері және негізгі капиталдың қолда бары көрсеткіштерімен өзара байланысы
БҰҰ ҰШЖ әдіснамасына сәйкес «Меншікті капиталдың» қолда бары экономиканың барлық секторларында және тұтастай ел бойынша анықталады. «Меншікті капиталдың» шамасы қалдық құны бойынша (тозуды шегергенде) бағаланады.
Негізгі капиталдың (барлық активтер сияқты) элементтерін жыл сайын қайта бағалау ұсынылады. Бұл инфляция кезінде негізгі капиталдың ағымдағы құнын жүйелі анықтауға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың (қорлардың) балансын қалдық құны бойынша құру кезінде қазіргі уақытта тиімді шешім негізгі құралдардың соңғы қайта бағалану материалдарына негізделеді. 70-ші жылдардың басында соңғы рет өткізілген бұл қайта бағалау негізгі қорлардың бас түгендеуіне қарағанда негізгі құралдардың жекелеген түрлерінің индексациялау арқылы жеңілдетілген (сонымен бірге экономикалық) әдістермен жүзеге асырылады.
БҰҰ ҰШЖ 1993 жылғы нұсқасының ерекшелігі негізгі капиталдың топтамасын және олардың құрамын регламенттейтін активтердің жаңа жіктелімі болып табылады және 2 – сызбада көрсетіледі.
2 – сызба
1993 жылғы ҰШЖ халықаралық стандарттары бойынша негізгі капитал элементтерінің (негізгі құралдардың) жіктелімі
БҰҰ ҰШЖ материалдық негізгі капитал көрсеткіштерінің құрамы Қазақстан Республикасының статистикасындағы негізгі құралдар көрсеткіштерінің құрамының көпшілігімен сәйкес келеді – бұл имараттар, құрылыстар, машиналар мен жабдықтар, сонымен қатар өсірілетін активтер (мал және көпжылдық көшеттер).
Екінші жағынан ҰШЖ стандарты негізгі капитал көрсеткіштерінің құрамына иемдену құқығын белгілеу мүмкін емес немесе болмайтын, басқа экологиялық активтермен (теңіз, ауа және басқалар) қатар, жер, кен байлықтары сияқты, өсірілмейтін биологиялық ресурстар және су ресурстарын, материалдық өндірістік емес активтерді қосуды ұсынбайды. Осы көрсеткіштердің құрамына жерді маңызды жақсартуға, жердің өзінен физикалық түрде бөлуге болмайтын, бірақ оның құнын көтеретін, шығындарды қосу ұсынылмайды.
Қазақстанда халықаралық стандарттардың көрсетілген ережелері негізгі құралдар бойынша статистикалық ақпараттық базаны және бастапқы (ағымдағы), баланстық немесе қалдық (тозуды шегергенде) құны бойынша негізгі құралдар (қорлар) балансын есептеу әдістерін жетілдіру кезінде қолданылады.
Елдің ұлттық байлығының мөлшерін бағалау кезінде негізгі құралдар (қорлар) көрсеткіштерінің құрамы тек қана материалдық негізгі капиталдың көрсеткіштерімен ғана шектеледі, ХШБ әдіснамасында саналатын, негізгі құралдардың (қорлардың) көрсеткіштер құрамына шамамен сәйкес келеді.
Осы әдістемеде қолданылатын ұғымдар
Негізгі құралдар (қорлар) – біртіндеп өзінің құнын жоятын, нарықтық және нарықтық емес қызметтерді көрсететін, тауарларды өндіру үшін бірнеше немесе үнемі өзгермейтін табиғи-заттай нысанда ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын, өндіріс үдерісінде құрастырылған, жұмыс мерзімі бір жылдан артық өндірілген активтер.
Негізгі құралдардың бастапқы құны – негізгі құралдарды құру немесе сатып алу үшін нақты жұмсалған шығындар құны, оған төленген, белгіленбейтін салықтар мен алымдар қосылады, сондай-ақ жеткізуге, құрастыруға, орнатуға, іске қосуға жіберілген шығындар және өз мақсатына сәйкес пайдалану үшін негізгі құрал-жабдықтарды жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез-келген басқа да шығыстар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – қолданыстағы нарықтық бағасы бойынша негізгі құралдардың құны.
Баланстық құн – бұл жинақталған тозу сомасын шегергендегі негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдағы құны, сол бойынша актив есепте және есептілікте (қалдық құны) көрсетіледі.
Өтелім – бұл қызмет мерзімі ішінде өтелетін актив құнын жүйелі бөлу түрінде тозудың құндық тұлғалануы.
Тозу – бұл қолданыстағы негізгі құралдардың ескіруін сипаттайтын, негізгі құралдардың объектілерінің физикалық және моралдық сипаттамаларын жоғалту үдерісі.
Тозу дәрежесі – негізгі құралдардың тозуы негізгі құралдардың бастапқы (ағымдағы) құнына қатынасы.
Қазіргі уақытта Қазақстанның статистикасында негізгі құралдардың (қорлардың) мынадай үлгілі жіктелімі қолданылады:
Келтірілген материалдық негізгі құралдардың (қорлардың) жіктелімі экономикалық қызметтің әрбір түрі үшін нақтыланады, бірақ мұның өзінде салалық жіктелімдердің негізгі құралдарын (қорларын) негізгі құралдардың (қорлардың) бірыңғай жіктеліміне келтіру міндетті жағдай болып табылады.
Негізгі құралдардың балансын құрастыру және оның көрсеткіштерін есептеу үшін есепті база:
№11 нысаны бойынша статистикалық есептілікті қызметкерлерінің саны 50 адамнан асатын, заңды тұлғалар олардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан және балансында негізгі-құралдары бар, №2-ШК (жылдық) нысаны бойынша есеп беретін шағын кәсіпорындардан басқа, қызметкерлерінің санына тәуелсіз мемлекеттік (бюджеттік) мекемелер, банктер, сақтандыру және қоғамдық ұйымдар тапсырады.
№2-ШК (жылдық) нысаны бойынша статистикалық есептілікті салық салудың (патенттің негізінде) жеңілдетілген жүйесін қолданатын заңды тұлғаларды қоса, мемлекеттік мекемелерден, денсаулық сақтау және білім беру ұйымдарынан, банктерден, сақтандыру және қоғамдық ұйымдардан басқа, есепті жылы орташа алғанда қызметкерлерінің тізімдік саны 50 адамнан аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар тапсырады.
Негізгі кәсіпорынға қызмет көрсететін субъектілер жеке есеп тапсырады. Осылайша, құрылыс-монтаждау жұмыстарын орындамайтын, құрылысқа қызмет көрсететін, бірақ заңды тұлғалар болып табылмайтын, автокөлік құралдары, өндірістік-технологиялық комплектациялардың басқармалары есептілікті құрылыс бойынша емес, тиісті қызмет түрі бойынша тапсырады.
№11 және №2-ШК нысандары бойынша есептер бастапқы (ағымдағы) және баланстық (тозуды шегергенде) құны бойынша негізгі құралдардың қолда бары, қозғалысы және құрылымы туралы бастапқы (түгендеу карточкалары, тізімдер, техникалық төлқұжаттар және құжаттама) және бухгалтердік есептің деректеріне қатаң түрде сәйкес есепті жылдың қорытындылары бойынша толтырылады.
Негізгі-құралдардың құрамы, қолда бары және қозғалысы меншік шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында, субъектіге тиесілі және «Негізгі құралдар» 12-кіші бөлімде Бас есеп жоспарында көрсетілетін, негізгі-құралдардың барлық түрлері бойынша толтырылады, жалға берушімен ағымдағы жалдауға тапсырылатын және жалгерге ұзақ мерзімге жалға берілетін негізгі-құралдарды қоса.
Қазіргі уақытта Қазақстанның статистика органдары статистикалық есептілікпен елдегі негізгі-құралдардың (қорлардың) басым көпшілігін қамтуға және оның балансын құрастыруға жағдайы бар. Жекелеген азаматтардың және ұсақ кәсіпорындардың үлесіне қатысты негізгі құралдардың (қорлардың) аз бөлігі келеді, бағалауын тиісті қайта есептеулермен ойдағыдай жүзеге асыруға болады.
Негізгі құралдардың қолда бары және қозғалысы, олардың тозуы, көбейту көздері және азайту факторлары туралы білу үшін негізгі-құралдардың жалпы түрлері, меншік нысандары, экономикалық қызмет түрлері, өңірлер, республика бойынша негізгі-құралдардың (қорлардың) ұдайы өндірісін саипаттайтын баланстық кестелер дайындалады.
Негізгі құралдар балансын құру әдістемесі екі кезеңнен тұрады:
Негізгі-құралдардың (қорлардың) балансы бір жыл ішіндегі олардың серпінін көрсетеді. Олар бастапқы (ағымдағы) құн бойынша құрылады, яғни негізгі құралдардың (қорлардың) құны тозу (баланстық) құнын шегергендегі құны бойынша және субъектілердің бухгалтерлік балансында ескеріледі. Негізгі-құралдардың балансы есепті жылдың ағымдағы бағалары бойынша есептелінеді.
Негізгі-құралдардың (қорлардың) балансы салалық өнімдердің өндірісіне қатысатын негізгі-құралдардың жиынтығын қамтитын «таза» салалар бойынша құрастырылады, оған осы немесе басқа экономикалық қызмет түрінің кәсіпорындары мен ұйымдарының негізгі құралдары (қорлары) ғана емес, сонымен бірге басқа қызмет түрлерінің кәсіпорындары мен ұйымдарының балансында тұрған, мақсаты бойынша осыған ұқсас қосалқы-көмекші өндірістер мен бөлімшелердің негізгі-құралдары (қорлары) жатады, егер олардың өзінше есепке алу нысаны болған және жеке бірліктерге бөлінген жағдайда. Демек, негізгі-құралдардың (қорлардың) балансында экономикалық қызмет түрлері бойынша негізгі-құралдарды (қорларды) есепке алу шеңбері «шаруашылық» салалары бойынша негізгі-құралдарды есепке алу шеңберінен ерекшеленеді, оған қандай да бір экономикалық қызмет түріне жататын, кәсіпорындар және ұйымдардың барлық қорлары жатады.
Негізгі-құралдардың (қорлардың) көлемін, құрылымын, есепті жыл ішіндегі нақты көлемінің өзгеруін (түсуін, шегерілуін) сипаттау үшін бастапқы (ағымдағы) құны бойынша (1 – кесте) негізгі-құралдардың балансы қызмет етеді.
1 – кесте
Бастапқы (ағымдағы) құны бойынша негізгі-құралдар (қорлар) балансының сызбасы
Осы баланста жылдың басына және соңына негізгі-құралдардың қолда бары, сонымен бірге негізгі-құралдарды іске қосу, жою, ақысыз түсімдердің және беру көрсеткіштері, сонымен бірге тозу дәрежесіне қарамастан, басқа себептер бойынша негізгі-құралдардың түсімі және есептен шығуы көрсетіледі. Жұмыс істеу уақытында айырбасталмайтын негізгі-құралдар оның тұтыну құнына қарай қаралады. Осы баланстың көрсеткіштерін пайдалана отырып, тозған негізгі-құралдардың есептен шығуы енгізілуімен салыстыруға, бірқатар көрсеткіштерді есептеу үшін қажет болатын, негізгі-құралдардың орташа жылдық құнын анықтауға болады.
1 – кесте есептерінің алгоритмдері:
2 баған = 3, 4 бағандар å;
5 баған = 6, 7 бағандар å;
8 баған = 1 баған + 2 баған – 5 баған.
Тозуды шегергендегі құны бойынша негізгі-құралдардың балансы негізгі-құралдар құнының ұдайы өндірісін сипаттайды және негізгі-құралдардың құнында жинақталуын анықтау үшін қолданылады.
2 – кесте
Баланстық (тозуды шегергенде) құн бойынша негізгі-құралдар (қорлар) балансының сызбасы
Баланс бір жағынан негізгі-құралдар құнының артуын, ал екінші жағынан амортизацияның өніміне және негізгі-құралдардың тозуына өткізу түрінде негізгі-құралдар құнының кейбір үлесінің жоғалтуымен, физикалық шығып қалуына байланысты оның азайғанын білдіреді.
Негізгі-құралдар қалдық құнының көбеюінің негізгі көзі жаңа негізгі-құралдарды іске қосу және бұрын жұмыс істеп тұрған негізгі-құралдардың күрделі жөндеу жұмыстары болып табылады. Негізгі-құралдардың құнын төмендететін факторлар негізгі-құралдардың тозуы, көнергендік салдарынан болатын шығуы және толық тозуы және т.б. болып табылады.
Негізгі-құралдарды іске қосу осы жылда аяқталған және пайдалануға түскен жаңа объектілердің құнын, сатып алынған жабдықтардың құнын, негізгі табынға аударылған төл малдың құнын негізгі-құралдардың іске енгізілген құнына қосылмаса, енгізілген құжаттың құнын және құрылыстың нақты объектілерімен байланыстырған, бірақ енгізілген объектілердің құнында анықталмаған геологтық-барлау жұмыстардың құнын қосады.
Негізгі-құралдардың аяқталған күрделі жөндеуі жұмыстары негізгі-құралдардың тозуын ішінара қалпына келтіру бойынша осы жылда бітірген жұмыстардың құнын қосады. Күрделі жөндеуге кеткен шығындар негізгі-құралдардың тозуын азайтып, олардың қалдық құнын көбейтеді.
Негізгі-құралдардың тозуы (амортизация) олардың тозуына қарай негізгі-құралдар құнының азайғанын білдіреді. Негізгі-құралдардың есептелінген амортизацияның жылдық сомалары амортизацияның бар нормаларына сәйкес тікелей кәсіпорындарда анықталады.
Негізгі-құралдардың жойылған қалдық құны негізгі-құралдарды құның жоюда алынған және тауарлы-материалдық қорларға берілген металл сынықтарының құрылыстық материалдарының және кейбір бөлшектерін көрсетеді. Осыған объектілердің толық жою негізгі-құралдардың шығындары немесе табиғат апатынан, авариялардан және т.б. олардың ішінара бұзылулары қосылады.
Тозуды шегергенде (2 – кесте) құны бойынша негізгі-құралдарды баланс бағандарының көрсеткіштері 1 – кестенің деректері бойынша толтырылады және келесі формулалар бойынша әрбір жолдар бойынша есептелінеді:
3 бағанда 1-ші кестенің тиісті жолдардың 3 бағанның деректері тасымалданады;
4 баған = 4 баған 1 кесте – 4 баған1 кесте х тозу дәрежесіне (пайызбен)
100%
2 баған = 3, 4 бағандарå;
5 баған = 6, 7, 8 бағандарå;
6 баған — әрбір қызмет түрінің негізгі құралдардың жылдық тозудың мөлшері туралы есепті деректердің негізінде толтырылады;
7 баған= жойылған негізгі құралдардың құны (есепті деректер) – есептен шығарылған негізгі құралдар бойынша тозуы (есепті деректер) + жойылған негізгі құралдардың өтелінбеген құны (есепті деректер)
8 баған = 7 баған 1 кесте – 7 баған 1 кесте х тозу дәрежесіне (пайызбен) ;
100%
9 баған қалдық құны бойынша жыл аяғында негізгі құралдардың бары туралы есепті деректер бойынша толтырылады;
1 баған = 9 баған + 5 баған – 2 баған.
Негізгі-құралдар (қорлар) балансын құру оның көрсеткіштерін салалық әзірлеуді қамтиды. Сондықтан негізгі-құралдар (қорлар) бойынша деректер:
2. экономикалық қызмет түрлері бойынша әзірлемелік кестеде жиналуы керек.
Негізгі-құралдардың балансында барлық экономикалық қызмет түрінің бөлінісінде өндірістік және өндірістік емес саланың негізгі-құралдары есептелінеді.
Барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің жылдық бухгалтерлік есептерінде әрбір қызмет түрі бойынша негізгі-құралдар балансын әзірлеу үшін қажетті деректер болады.
Әзірлемелік кестелерде негізгі-құралдардың бары және есепті жылдағы олардың қозғалуы, алдымен бастапқы (ағымдағы) құн, одан кейін әрбір бөлек қызмет түрі бойынша тозуды шегергендегі (амортизация) құны бойынша есептелінеді.
Экономикалық қызмет түрлері бойынша негізгі құралдардың балансын құру үшін, әрбір қызмет түрі бойынша негізгі құралдардың барлық көлемін экономиканың тиісті салалары бойынша толық бөлу қажет. Бұл бөліп тарату бөлек әрбір негізгі қызмет түрі бойынша және әрбір негізгі емес (қосалқы) қызмет түрі бойынша негізгі құралдардың бары және қозғалысы туралы ақпаратты ұстайтын негізгі құралдардың бары және қозғалысы туралы есепті деректердің негізінде жүзеге асырылады (әзірленген кестелер: 1 – негізгі құралдардың бастапқы (ағымдағы) құны бойынша; 2 – баланстық (тозуды шегергенде) құны бойынша (1,2 Қосымша).
№ 11 нысаны және № 2-ШК (жылдық) нысанының 5 бөлімінен жиынтық қорытындылардан әрбір қызмет түрі бойынша 1 және 2 әзірлемелік кестелерге өнімді шығару, жұмыс өндірісі, салалық профилдің қызмет көрсету, яғни жылдағы есепті ұсынатын, субъектілердің негізгі қызмет түрі үшін пайдаланатын негізгі құралдардың бары және қозғалысы туралы деректер жазылады. Бұл деректер тиісті қызмет түріне жазылады.
Экономиканың «таза» саласының негізгі құралдарының толық көлеміне дейін санап шығу үшін, сонымен қатар осы қызмет түрі бойынша есепті жылда субъектілердің қосалқы (негізгі емес) қызметте пайдаланылатын негізгі құралдардың бары жән қозғалысы бойынша № 11 нысаны және № 2-ШК (жылдық) нысаны 5 бөлімінің жиынтық қорытынды деректері есептен шығарылады. Бұл деректер қосалқы қызмет түрінің тиісті тізім түріне жазылады.
Содан кейін «таза» саланың әрбір бөлек экономикалық қызмет түрі бойынша барлық негізгі құралдардың құны, негізгі құралдардың негізгі қызмет түрін және негізгі құралдардың қосалқы (негізгі емес) қызмет түрін жинақтау жолымен есептелінеді.
Әрбір экономикалық қызмет түрі бойынша есептің формулалары және алгоритмдері осы Әдістеменің 1,2 қосымшаларының 1,2 кестелерінде көрсетілген.
Облыс, қала аумағы бойынша негізгі құралдардың балансы ұқсас сызбасы бойынша экономикалық қызмет түрлері бойынша балансты құрғаннан кейін алынған деректердің есебі негізінде құрылады.
Есептердің дұрыстығын тексеру үшін алынған нәтижелердің, есепті жылдың басына негізгі құралдардың бар құрылымының және алдынғы жылдың аяғына негізгі құралдардың бар құрылымының талдауы жүргізіледі.
Негізгі құралдардың балансын әзірлеу барысында мына ережелерді қатаң сақтау қажет:
а) негізгі құралдарды бастапқы (ағымдағы) құны бойынша баланста сияқты тозуды шегергендегі (баланстық) құны бойынша қолданысқа енгізу бірдей болу керек;
б) тозуды шегергендегі (амортизация) құны бойынша баланста ақысыз түсімдер және берулер туралы деректер бастапқы (ағымдағы) құнның деректерге қарағанда аз немесе шеткі ретте тең болу керек;
в) тозуды шегергендегі бастапқы (ағымдағы) құны бойынша баланста берулер және басқа түсімдер туралы деректер бастапқы (ағымдағы) құны бойынша баланстағы деректерге аз немесе шеткі ретте тең болу керек;
г) тозуды шегергендегі (амортизация) құны бойынша баланстағы жойылған негізгі құралдар туралы деректер әрқашан аз немесе шеткі ретте бастапқы (ағымдағы) құны бойынша баланстағы деректерге тең болу керек;
д) есепті жылдың басына баланстағы деректер мен бұрынғы жылдың аяғына баланстағы деректердің арасындағы айырмашылықтар есеп берген кәсіпорындар мен ұйымдардың шеңберін өзгерту кезінде және инфляцияның жылдық деңгейі шегінде жарамды;
е) нақты есептелген тозу (амортизация) туралы есепті деректер бастапқы (ағымдағы) құн бойынша баланста және қалдық құны (тозуды шегергенде) бойынша баланста қосымша түзетулерсіз пайдаланылады.
Санап шығу баланста негізгі құралдардың толық көрінуі үшін жүзеге асырылады. Негізгі құралдар (қорлар) туралы ұдайы статистикалық есептілікпен тек қана заңды тұлғалар қамтылады. Сол уақытта да алынған есепті деректер өндірілген материалдық активтердің басым көпшілігін қамтиды. Бірақ, негізгі құралдардың басым бөлігі азаматтардың жеке меншігінде орналасады және осы құралдардың қолда бары және қозғалысы туралы мәліметтер негізгі құралдар туралы есептілікке енгізілмейді. Негізгі құралдардың балансы елде барлық материалдық активтердің бары және қозғалысы туралы деректерді қамту керек екендігін ескере отырып, жеке тұлғалардың негізгі құралдары туралы деректерді балансқа енгізу қажет. Бұл үшін жеке тұлғалардың негізгі құралдары (қорлар) бойынша және статистикалық байқау объектілерінің ең жоғары мүмкін шеңбері бойынша барлық ықтимал қосымша статистикалық ақпараттың қайнар көздерін пайдалану қажет.
Қазіргі уақытта ақпараттың маңызды көздері «Шаруа (фермер) қожалықтары қызметін бірреттік зерттеу сауалнамасы»; азаматтардың меншігіндегі тұрғын үй қоры туралы есептер; тұрғын үйді енгізу туралы есептер; негізгі құралдардың бары және қозғалысы туралы аз емес бағалы ақпаратқа ие болатын азаматтардың меншігінде болған, халықтың меншікті шаруашылықтарда малдардың мал басы туралы деректер болып табылады.
Азаматтарға тиесілі, кәсіпорындар мен ұйымдар бойынша негізгі құралдардың қолда бары және қозғалысы туралы есепті деректермен бірге осы әдістемеге сәйкес жүзеге асырылған есептердің нәтижелері «Жеке меншік» меншік нысаны бойынша республиканың, аймақтардың негізгі құралдар балансының әзірлеуіне қосылады.
Негізгі құралдардың құрамында жеке шаруашылықтар бойынша жұмыс және өнімді мал (бұдан былай көпжылдық отырғызуларды және есік алды шаруашылық құрылыстарын қосу қажет болады), фермерлік (шаруа) қожалықтары бойынша – жұмыс және өнімді мал, көпжылдық отырғызулар, ауылшаруашылық техникасы және есік алды шаруашылық құрылыстары есепке алынады.
Азаматтардың меншігіндегі тұрғын-жай, ал оны жекешелендіргеннен кейін азаматтардың меншігінде шартты түрде санауға болады, қалалық және ауылдық жерлер бойынша, халықтың барлық санаттары бойынша есепке алынады.
Есептер үшін келесі әзірлемелік кестелер қолданылады:
Бұл кестелердің пішімдері осы әдістеменің қосымшаларында көрсетіледі. Олардың негізінде ағымдағы және баланстық (тозуды шегергенде) құны бойынша азаматтардың меншігінде орналасқан (азаматтарға жататын кәсіпорындар мен ұйымдардан басқа) негізгі құралдардың балансы Б-1 және Б-2 нысандарына сәйкес құрылады, сонымен қатар олардың пішімдері қосымшада көрсетіледі.
3 кестені толтыру тәртібі
3–кесте 3.1. бес қосалқы кестелер есептерінің нәтижелерін жинақтайтын жиынтық болып табылады. 3.1 кестелерді толтыру үшін ауылшаруашылық бөлімінің статистикалық деректері қолданылады:
3.1 (ірі мүйізді мал), 3.1 (шошқалар), 3.1 (қойлар және ешкілер), 3.1 (жылқылар), 3.1 (түйелер) бөлек әзірлемелік кестеде малдың әрбір түрі бойынша есеп жүргізіледі.
Барлық бастапқы деректер жалпы республика бойынша және әрбір жеке облыс бойынша көрсетіледі.
3.1 – кесте
Малдың бөлек түрлері бойынша жұмыс және өнімді малдың (жеке қосалқы және фермер (шаруа) қожалықтарында) ағымдағы құнының есебі
Ірі мүйізді мал, шошқалар, қойлар және ешкілер, түйелер, жылқылар.
Бастар саны
1 бастың салмағы, кг
Жалпы салмақ, тонна
1 тоннаға баға, тг.
Малдың құны, мың теңге
А
1
2
3
4
5
Қазақстан Республикасы Әрбір тармақ бойынша:
Ақмола 1 баған х 2 баған=3 баған
Ақтөбе 3 баған х 4 баған=5 баған
Алматы
Атырау
Шығыс Қазақстан
Жамбыл
Батыс Қазақстан
Қарағанды
Қызылорда
Қостанай
Маңғыстау
Павлодар
Солтүстік Қазақстан
Оңтүстік Қазақстан
Астана қ.
Алматы қ.
3 – кестені құрастыру үшін 3.1 барлық кестелерін 5 – бағанның есепті деректері жинақталады және 3 – кестедегі «Жыл аяғына негізгі құралдардың қолда бары» 3 кестедегі 8 – бағанға тасымалданады.
«Жыл басына негізгі құралдардың қолда бары» 3–кестенің 1–бағаны алдыңғы жылдың сәйкес кестесін жылдың аяғына малдың құны туралы деректері бойынша толтырылады.
2 және 3 бағандар ағымдағы жылда негізгі табынға ауысқан төл мал туралы ауылшаруашылығы бойынша статистикалық нысандар деректерінің негізінде; 5 және 6 бағандар – жыл бойы малдың қырылу деректері бойынша толтырылады.
4 – кестені толтыру тәртібі
Есепті жылдың аяғына тұрғын-жайдың ағымдағы құнының есебі келесі тізбекте жүзеге асырылады:
тұрғын үй қоры туралы есептілікте үй-жай туралы жеткілікті ақпарат болмағандықтан, есептер үшін әрбір өңірде пайдалы үй-жай алаңының шаршы метрінің қолда бары туралы есепті деректерді пайдалану, ал одан кейін оның құнын есептеу ұсынылады. Есептер үшін қолда бар үй-жайдың барлық көлемін пайдалану қажет деп санаймыз (жекешелендіру процестерінен кейін, азаматтардың меншігінде орналасқан барлық тұрғын үй қорын шартты түрде санауға болады).
Қолда бар тұрғын үй қорының шаршы метрін есепті жылда енгізген тұрғын үйдің (құрылыс статистика бөлімінің деректері) 1 шаршы метрі құнына көбейту жолымен әрбір облыс бойынша жылдың аяғына тұрғын үй қорының ағымдағы құнын аламыз, яғни 4 – кестенің 8 бағанының деректері.
«Жыл басына негізгі құралдардың қолда бары» 1 бағанға өткен жылғы кестеден деректері, «Жыл аяғына негізгі құралдардың қолда бары» көрсеткіші тасымалданады.
2 және 3 бағанға облыстар бойынша үй-жайды енгізу туралы деректер енгізіледі (құрылыс статистика бөлімінің деректері).
Егер есептер әрбір жол бойынша кестенің алгоритміне сәйкес келмесе, онда кестенің теңгерімі жүзеге асырылады:
егер (1 баған+2 баған-5 баған) 8 бағаннан көп болса, онда арту сомасы 7 бағанда және 5 бағанда көрініс табады;
егер (1 баған+2 баған-6 баған) 8 бағаннан аз болса, онда бұл шама 7 бағанға және 2 бағанға енгізіледі.
5, 6, 7 кестелерін толтыру тәртібі
5,6,7 кестелерін толтыру үшін «Шаруа (фермер) қожалықтары қызметін тексеру» деректері пайдаланылады. Деректер есепті жылдан кейінгі келесі 1 қаңтардағы жағдай бойынша есептен алынады. Осындай мәліметтердің негізінде тұрғын үйлерден басқа, ауылшаруашылық техниканың, көлік құралдарының, көпжылдық отырғызулардың, есік алды құрылыстарының әрбір түрімен шаруалар мен фермерлердің қамсыздануы анықталады. Бұл үшін тексерілген шаруашылықтарда бар болған жоғарыда аталған негізгі құралдардың әрбір түрі бірліктерінің жалпы санын осы шаруашылықтардың санына бөлу және 100-ге көбейту керек.
8-ші бағанда «Жыл аяғына қолда бары» үш кестенің әрбіреуінде негізгі құралдардың әрбір түрінің қолда бары туралы алынған есепті деректер көрсетіледі. 1-ші бағанда өткен есепті жылдың аяғына шаруашылықтың сәйкес тексерудің есепті деректерінен алынған жылдың басына негізгі құралдардың қолда бары туралы есепті деректер көрсетіледі.
Есепті жылдың басы мен аяғына шаруашылықта негізгі құралдардың қолда барындағы өзгерістер кестеде негізгі құралдардың қозғалысы бөлімінде көрсетіледі. Егер 8 баған 1-ші бағаннан артық болса, онда айырмашылық 2 және 4 бағандарда көрсетіледі – барлығы және басқа себептер бойынша түсуі. Егер 8 баған 1-ші бағаннан аз болса, онда айырмашылық 5 және 7 бағандарда көрсетіледі – барлығы және басқа себептер бойынша шығуы.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны бойынша негізгі құралдар балансының кестелерін құрастыру үшін ақпарат, 3,4,5,6,7 әзірлемелік кестелерден пайдаланылады. Әзірлемелік кестелердің деректері әрбір жол және баған бойынша жинақталады, баланс кестесінің тиісті тармағы – бағанға енгізіледі. Толтырудан кейін осы Әдістеменің 6 бетінде көрсетілген алгоритмдерге сәйкес баланс деректерінің логикалық-арифметикалық бақылауы өткізіледі.
Баланстық (тозуды шегергенде) құны бойынша азаматтардың меншігінде орналасқан негізгі құралдар балансының кестелерін құрастыру үшін осы Әдістеменің 7-8 беттерінде көрсетілген алгоритмдер пайдаланылады.
Азаматтардың меншігіндегі негізгі құралдарды енгізуде, жойылған негізгі құралдардың қалдық құны, тозуы туралы ақпарат қазіргі уақытта тіпті шектелген және аз ақпаратты екенін атап көрсеткен жөн, сондықтан маңызды жетілдіруді және ұлғайтуды, сонымен қатар оның есебі бойынша бөлек әдістемелік әзірлемелерді қажет етеді.
Логикалық-арифметикалық бақылау аяқталғаннан кейін азаматтардың меншігінде орналасқан (азаматтарға жататын кәсіпорындар мен ұйымдардан басқа) негізгі құралдар балансының деректері бір ондық белгімен миллион теңгеде жеке меншігінде тұратын кәсіпорындар мен ұйымдар бойынша есепті деректермен бірге «жеке меншік» меншік нысаны бойынша негізгі құралдардың балансына қосылады, экономикалық қызмет түрлері бойынша балансқа келесі бейнеде:
«Жылжымайтын мүлікпен операциялар» секцияның агрегатына – тұрғын үй қоры; мал; көпжылдық отырғызулар; «Ауылшаруашылық, аң аулау және осымен байланысты болған қызмет көрсетулер» агрегат секциясына – шаруашылық құрылыстар және ауылшаруашылық техникасы;
негізгі құралдар түрлері бойынша балансқа:
«тұрғын үй» бағанына – тұрғын үй қоры;
«жұмыс және өнімді мал» бағанына – малды;
«үй» бағанына – шаруашылық құрылыстарды;
«көпжылдық отырғызулар» бағанына – көпжылдық отырғызулар; «машиналар мен жабдықтар» бағанына – ауылшаруашылық техникасын;
олардан:
«көлік құралдары» бағанына – көлік құралдары:
Азаматтардың меншігіндегі негізгі құралдардың қолда бары және қозғалысының жүйелендірілген есебі іс жүзінде эксперименталды тәртіпте бірінше рет жүргізіледі. Толық есепті ақпараттың жоқ болуына байланысты, әдістеме көбінесе шартты есептерде негізделеді. Бұдан әрі тәжірибелік қолданудың тәжірибесін есепке ала отырып нақтыланатын болады.
