Нарықтық экономикадағы инвестицияның түрлері
Қаржы.
Қаржы –латын тіліндегі financia –сөзінен пайда болды. Мағынасы қолма-қол ақша немесе табыс дегенді білдірген.
Қазіргі кезде қаржы термині нақты қолданыста болғанымен оны бірінші болып енгізген авторды атау қиын.
Бірақ сол авторлар туралы пайымдаулар бар. Жан Бадэн және Аристотель қаржы ұғымына өздерінше түсінік бнруге ұмтылған. Ұдайы өндірістік процестің – өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну сатылары оның қатысушылар арасында тауар қатынастардың болуы айқындайды. Өнім тұтынудан бұрын бөлу және айырбастау сатыларынан өтеді. Өндірілген өнім айырбастауға яғни оларды белгілі бір ақшалай балама мен өткізгенде өндіріушілердің ақшалай баламалары жасалады. Өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тиісті ақша қорларын жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде ақша қатынастары ақша ұғымын құрайды.
Қаржы қатынастары – тауар қатынастарынан тыс өмір сүрмейді.
Қаржы ақша қатынастарының жиынтығы бірақ ерекше ақша қатынастары.
Қаржының өзіне тән 5 белгісі бар:
1)Қаржы қатынасының ақшалай сипаты.
2)Қаржы қатынасының бөлгіштік сипаты.
3)Қаржы ақша қорларының
4)Қаржының директивалық сипаты (сөз, міндет)
5)Қаржы баламасыз – құнның бір жақты қозғалысы ретінде жүреді. Қаржы экономиканың категория ретінде экономика заңдарының іс- әрекетіне негізделеді.
Қаржылық қатынастар қоғамының жүйедегі қатынастарда келесі орынды алады. Қатынастарды жалпыдан жекеге қағидасы бойынша ала аламыз.
Қоғамдық қатынастар
Өндірістік қатынастар
Ақша қатынастары
Қаржы қатынастары
1)Салық 2)Бюджет 3)Мемлекеттік 4)Ішкі 5)Үй 6)Сыртқы
несие шаруашылық шаруаш экономика
Қаржы – бұл жалпы қрғамның өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесіне пайда болатын ақша қатынастары.
Қаржы дегеніміз – ақша қатынасының жиынтығы. Қаржының қажеттігі тауар ақша қатынасының болуынан және қоғамдық дамуынан қажеттілігі туындайды.
Қаржының 2 тұжырымдамасы бар: 1)Бөлгіштік 2) Ұдайы өндірістік.
Тұжырымдаманы жинақтауды қаржыны өндірістің 2 – ші сатысында деп есептейді. Осы тұжырымдамаға сәйкес қаржының 2 функциясы бар.
1.Бақылау 2. Бөлу.
Қаржының бөлу функциясының обьктісі ретінде қоғамның өнімнің құны және ұлттық байлықтың бір бөлігі жүреді. Қаржының бөліктерінің субьектілері ұдайы өндірістің процестің қатынастық болып табылады. Бөлу функциясы қаржы құралдарын қоғамның жалпы өніммен ұлттың табысы және ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлу процесін пайдалану.
Екінші тұжырымдамасы жинақтауларды қаржы ұдайыц өндірістердің барлық сатыларына тән деп есептейді. Екінші тұжырымдамаға сәйкес қаржының 3 тұжырымдамасы бар:
1)Ақшалай табыстар мен қорларды жасау
2)Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану (әлеумет,ғылым,білім,денсаулық, т.с.с)
3)Бақылау функциясы
Қаржылық бақылаудың келесі түрі бар:
1.Қаржылық шаруашылық бақылау
2.Қаржылық бюджеттік бақылау
3.Несиелік банк бақылау
Бақылау функциясы қаржылық бақылау кезінде яғни жалпы ішкі өнімді, тиісті қорларды бөлуге және оларды мақсатты айналымға жұмсауға бақылау жасаған кезде көрінеді.
Факторинг
Банктің тауарлар жеткізуден және қызмет көрсетуден, берілген несиені қайтаруды талап ету құқығын қоса алғанда басқа шарттардан туындайтын төлем талаптарын сатып алуы. Факторинг АҚШ-та шамамен 1890 жылы пайда болды. Экономикалық тұрғыда бұл борышты саудалау, есептік операциялардың бір түрі.
«Факторинг» термині ағылшын тілінен алынған – делдал, агент. Факторинг – коммерциялық банктер (олардың еншілес фактор — фирмалары) ұсақ және орта фирмаларға – олардың клиенттерге көрсететін қаржылық қызметтердің түрі. Факторинг мәні фактор – фирма немесе банктің клиенттен берешектерін өндіртіп алу құқына ие болуы және өз клиенттерінің борышкерлеріне талапты жарым-жарты төлеуі, яғни борышкердің төлейтін мерзімі басталғанға дейін берешектерін пайыздық мөлшерде қайтаруы. Борыштың қалған бөлігі мүддесі шегерілген соң борышкер өз берешегін өтегеннен кейін клиенттерге қайтарылады. Нәтижесінде клиент берешектерін жылдам қайтару мүмкіншілігіне ие болады, бұл үшін фактор – фирмаға немесе банкке белгілі бір сыйақы төлейді. Факторинг жүзеге асырылғанда клиент борышкерден берешектерді алу құқығын фактор-фирмаға немесе банкке тапсырады. Факторинг сауда операциялары сияқты пайда болды, одан кейін несие беру нысанасы ие болған. Банктердің факторинг операциялары мыналар: ішкі операциялары, мұнда жабдықтаушы және клиент (сатып алу, сату шарты бойынша тараптар), сонымен қатар факторинг компаниясы белгілі бір елде болады немесе халықаралық, ашық операциялар, борышкер факторинг компаниясының мәмілесіне қатысу туралы хабардар етілсе немесе жабық (жасырын) операциялар. Борышкер факторинг компаниясы не банк пайда болатын борыш бойынша құқықтық мирасқор болып табылатынын және төлеу оның пайдасына жүзеге асырылуы тиіс екендігін жабдықтаушыға регресс құқығымен – кері талап құқығымен немесе құқықсыз төленген соманы; немесе белгілі бір күнге алдын ала ақы төлеу немесе талаптарға ақы төлеу нысанында жабдықтаушыға несие беру талабымен өтелетінін растайтын шотта фактураға тиісті жазу жазылу жолымен хабардар етіледі.
Холдинг
Басқа компанияларға бақылау жасау мақсаттарымен өзінің капиталын олардың акцияларының бақылау пакеттерін сатып алу үшін пайдаланатын акционерлік компания .
Олигополия
Олигополия түрлі нарықтың жағдайды қосады, аз санды сатушылар, жалпыға бірдей кәсіпорынның бағаның өзгеруіне немесе өндіріс көлеміне бәсекелестердің жауапты әрекет жасауларын алдын ала болжау болып табылады.
Әдетінше, олигополиялық баға құрылысының бірнеше жалпы шегі бөлінеді:
— олигополиялық жағдайда баға «қатал» немесе тиімділік тенденцияларын айтады.
— олигополиялық бағалар төлемді баға жағындағы бағаларға монополияның бәсекелес немесе тіпті кейбір жағдайларда таза монополияға қарағанда аз өзгереді.
— егер де баға бір өндірілсе ықтимал болған жағдайда , сонымен қатар одан басқа өнімдер де бағаларын өзгертеді.
— олигополия бағаларды ықтималдығы және басқа бағаны бекіту немесе өзгерту кезіндегі әрекетті құптайды.
Таза монополия
Нарықтың сондай түрі, онда бір ғана өндіруші бір текті өнімді 100% — ға сатуды жүзеге асырады және ол өнімді соған жақын ауыстырушылар жоқ. Таза монополия мысал ретінде жергілікті қоғамдық қолдану кәсіпорындары қызмет жасауы мүмкін жергілікті телефон байланысы, электр жүйесін жөндеуші және басқада қоғамдық қызмет жасау жүйелері.
Бәсеке — құрылымдық ұғым, ол бақталастық мінез-құлықтық ұғым. Жетілген бәсеке кезінде, бақталастық болмайды, ал жетілмеген бәсекеде бақталастық мінез-құлық нарықта байқалып қалады. Монополия кезінде бақталастық жоқ. Жеке өндіруші артықтау жағдайға ие болып, ол өнімнің нарығын бақыласа, онда өндірістің монополияның құрылымы пайда болады. Тіпті шағын кәсіпорынның өзі де монополист болуы мүмкін, егер оның тауар өндірісіндегі үлесі жоғары болса, ірі корпорация монополиялық жағдайға ие болмауы да мүмкін, егер оның нарықтық қарқыны басқа өндірушілермен тепе-тең болады.
Монополизмге мынандай экономиялық қатынастар типінде жатқызамыз: жекелеген шаруашылық субьектілері өзінің мүдделерін контрагенттеріне, жалпы қоғамға жүктеуі мүмкін және олардың өзіне керекті тұтынысын жоққа шығарады.
Нарық жағдайын бақылай отырып, бәсеке жағдай жасау мен қолдау мемлекеттік антимонополиялық оргондардың ісі болып табылады.
Дисконт
1.Бағалы қағаздың қор биржасында осы сәтте сатылатын бағасы мен оның атаулы құны арасындағы айырма.
2. валютаның мәміле жасасу кезіндегі форвардтық бағамы мен валютаны дереу жеткізілген кездегі бағамы арасындағы айырма.
3. бір тауардың тұрлі мерзімде жеткізілуі сәтіндегі бағалараның арасындағы айырма.
4. тауар сапасының стандарт шартарына немесе шарт талаптарына сай келмеуі салдарынан оның бағасының төмендетілуі, шегерілуі.
5. банкінің вексельдерді төлем мерзіміне дейінгі өтпеген уақыт үшін пайызын шегере отырып есепке алуы.
6. банк вексельдерді есептеу кезінде алатын есептік пайыз.
7. нарық жағдайын ескере отырып бағадан шегеру.
8. валютаның ресми бағамынан аз жағына қарай ауытқу.
9. қаржы құралын оның өтеу сәтіне дейін атаулы құнынан төмен бағамен сатып алу.
Оукен заңы
Бұл жалпы ұлттың өнім (ЖҰӨ) мен жұмыссыздық деңгейі арасындағы айырмашылық. Жұмыссыздық деңгейінің табиғи деңгеймен салыстырғанда 1% -ға көтерілуі нақты ЖҰӨ-нің өсу жылдамдығын 2,5 %-ға төмендетеді.
Жұмыссыздық пен инфлияция арасындағы байланысты ағылшын экономисі А.Филипс зерттеді. Инфлияцияның өсуі жұмыссыздықты азайтады, ал көтерілуі көбейтеді.
Сэй заңы
Экономистер көптеген жылдар бойы бұрындары және қазіргі кезде де тепе-теңдік динамикасы моделін іздестірумен айналысып келеді. Себебі ол бір-бірін жоққа шығаратын екі тенденцияны қосады. Экономикалық тепе-теңдік және экономикалық динамика. Тепе-теңдік динамикасы моделі классикалық және кейнстік болып бөлінеді. Классикалық модельдің өкіліне француз экономисі Жан Ботист Сэйді (1772-1823) жатқызамыз. Оның айтуынша барлық қоғам тек өндірушілерден тұрады (және солар тұтынушы болып табылады). Сөйтіп өздері өндірмеген басқа тауарды сатып алу үшін,өзінің тауарын сатады. Демек, табыс = шығынға тең.Сондықтанда сұраныс мөлшері ылғи да ұсынысқа тең болады. Бірақ нақты нарықтық экономика құрылымында әлдеқайда күрделірек болып келеді. Тұтынушы саны ылғи өндіруші санынан асып отырады-табыс толық жұмсалмайды. Нақты өмірде Сэй моделінде көрсетілгендей сұраным ұсынымға тең болып байланыспайды. Себебі сұраныс жинақтау мөлшеріне кемиді, ал несие мөлшеріне артады.
Ақша ұсынымы. Ақша айналымының мультипликаторы.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген
«ҚР коммерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы» нұсқауға сәйкес міндетті резерв нормативі 18 -20% мөлшерінде бекітілген болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл банктердің пруденциалдық, нормативтерді орындау барысында корреспонденттік шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы, банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Ақша ұсынысының тұрақты жағдайында пайыз мөлшерлемесі өседі, демек ақша ұсынысын бұрынғы қалыпты жағдайда ұстау үшін, Орталық банк ақша ұсынысын өсіруі қажет.
Мұндай жағдай ЖҮӨ өсуін қосымша ынталандырады және инфляцияның пайда болуына әкеледі.
Экономикадағы құлдырау және ақшаға сұраныстың азаюы жағдайында Орталық банк пайыз мөлшерлемесінің төмендеуін болдырмау үшін, ақша ұсынысын азайтуы қажет. Бірақ мүндай жағдай жиынтық сұранысты төмендетіп, экономикадағы құлдырауды шиеленістіре түседі.
Ақша-несие саясатының жанама әсерлерін де ескерген жөн. Мысалы, егерде Орталық банк ақша ұсынысын өсіру қажет деп есептесе, онда ол құнды қағаздар нарығынан облигация сатып алу арқылы ақша базасын кеңейте алады. Бірақ ақша ұсынысының өсуімен қатар пайыз мөлшерлемесі төмендей бастайды. Бұл жағдай екі коэффициентке әсер етуі мүмкін (сг және гг.).
Осы қасиеттердің болуына байланысты жалпы эквивалент болып алтын, күміс бөлінді. Айырбастың енндігі қиыншылығы монеталарды соғумен шектеледі. Алғашқы мемлекеттік қоспаларды белгіледі. Ақшагың дамуы мұнымен шектелмейді. Ендігі қадам – қағаз ақшаның, несие ақшаның шығуы. Қағаз ақша ең алғаш XIII ғ. Қытайда пайда болды. Солтүстік Америкада 1690 жылы Ресейде 1769 жылы пайда болды.
Алғашқы атауы – ассигнация. Ақша – тауар дүниесінен жеке бөлініп, жалпы эквивалент рөлін атқаратын балама.
Ақша мультипликаторы (m) – ақша ұсынысының ақша базасына қатынасы:
M
m=———— Ms=m MB
MB
Ақша мультипликаторын қолма-қол ақша депозиттерінің (с r) депозит коэффициенттеріне және резерв депозитіне (rr) қатынасы түрінде анықтауға болады.
Ms C+D
m=————- = ———
MB C+R
Бөлшектің алымын да, бөлімін де D –ға бөлеміз.
cr+1 C R
m=———- cr=—-; rr =——
cr +rr , мұндағы D D
cr мәні халықтың іс-әрекеті арқылы анықталады.
Қандай пропорцияда қролма – қол ақша және депозиттің тұруына байланысыты болады.
rr мәні Орталық банк тағайындаған міндетті резерв нормасынан және коммерциялық банктердің артық резервтеріне тәуелді. Ақша ұсынысын төмендегідей жазуға болады.
cr+1
Мs =——— х MB
cr+rr
Сонымен, ақша ұсынысы ақша базасы және ақша мультипликаторы көлемдеріне тәуелді.
Ақша мультипликаторы – ақша базасы бір бірлікке өскенде, ақша ұсынысының қалай өзгеретіндігін көрсетеді.
Ақша мультипликаторының мөлшері міндетті резервтеу нормасына байланысты, өйткені міндетті резерв банктер мен несие ресурстарының көзі ретінде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма – қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.
Бұл айналымдағы қолма –қол ақшаның банктерден тыс орналасқан бөлігінің мультипликацияланбауына байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылығы олардың экономикадағы айналу жылдамдығына әсер етеді, мультипликатордың коэффициенттік жылдамдығы азаяды.
3.Есеп: Есептеу үшін келесі мәліметтерді пайдаланыңыз. Елдің барлық халық саны 10 млн адам. Оның ішінде 3 млн балалар мен 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер, түзету мекемелеоі және жүйке аурулары ауруханасындағы адамдар; жұмыс күші құрамынан шыққан адамдар – 2млн; жұмыссыздар – 0,5млн.
Есептеу керек: А) Экономикалық белсенді халық саны;
Б) Жұмыссыздық деңгейі;
Жұмыссыздық деңгейі = Жұмыссыз. Санын / Жұмыс күшіне * 100%
Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі.
Қазақстан үшін экономикалық өсудің тиімділігі мен сапасы маңызды мәселе. Ұзақ мерзім бойы еліміздің экономикалық дамуының нәтижесі жалпы қоғамдық өнімнің сан жағынан өсу қарқындылығы арқылы бағаланып отырды. Кәсіпорындардың болуы мен дамуы іс жүзінде олардың өздерінің өнімдерін сатудан түскен табыстар есебінен шығындарын өтеу қабілетімен байланысты болмады. Бұл жағдай кәсіпорындардың іс-әрекеттерінің тиімділігіне тәуелсіз, қаржыландырудың тыс көзі және еңбек пен капиталдың шекті өнімділігімен байланыстырылған табыстарды бөлу жүйесінің болуымен дәлелденеді. Қазақстан республикасының жүргізіп отырған экономикалық саясатының негізгі мақсаты – шет ел инвестициясының және ішкі жинақтың жоғары дейгейіндегі экономикалық ашықтығы негізінде экономикалық өсуге жету. Дамыған елдердегі экономикалық өсудің стандартты деңгейі негізінен орта есеппен жылына 24,5 пайызды құрайды. Экономикалық өсуге басқа да бір мақсат – жұмыспен толық қамтамасыз ету қабыса алады. (Жұмыссыздық деңгейінің 2-3 %-дық көрсеткіші қолайлы деп саналады. Іс жүзіндегі көрсеткіш басқаша: 3,5-8,5 %). Баға деңгейінің тұрақтылығы мен ұлттық валютаның орнықтылығы мақсатына мынадай жағдайда жеттік деуге болады, егер инфляция деңгейі жылына 1-2 %-ды құрайтын болса. (Іс жүзінде әдетте ол 5-10 %-ға жетеді).
Қазақстан экономикасының өсу динамикасы. Еліміздің экономикасының қазіргі кезеңде тұрақты ұзақ мерзімдік өсуді қамтамасыз ету мәселесі Стратегиялық басымдықтардың маңыздысы болып табылады. Бұл мәселені қарастыру үшін, ең алдымен ағымдық жағдайды дұрыс бағалау қажет. Қазақстан 90-шы жылдардың басынан экономикалық өсудің дағдарысы мен экономикада құрылымдық ілгерілеушілікті бастан өткерді. Отандық экономиканың реформалану үрдісінің өтуіне айтарлықтай ықпал көрсеткен дағдарыстың басқа түрлері бойынша да мәліметтер келтірілуде. Экономикалық өсудің дағдарысы деп әлемдік практикада ІЖӨ-нің жалғасқан үш жыл бойында 9 %-ға төмендеуі алынады
Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді.Интенсивті типі — техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары:
— қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту);
— ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).
Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:
— жұмыс күшінің санының өсуі;
— капиталдың көлемі өсуі.
Экономикалық теорияда экономикалық өсудің сапасы деген ұғым әлеуметтік бағытталуының күшеюімен байланыстырылады, оның сипаттайтын келесі көрсеткіштер:
Экономикалық өсудің факторлары дегеніміз өндірістің нақты көлемін және оның тиімділігі мен сапасын арттыратын құбылыстар ықпалына мен процестер. Тигізетін ықпалына қарай экономикалық өсудің факторлары жанама және тікелей факторларға бөлінеді.
Экономикалық өсудің факторлары:
— Негізгі капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.
— Өндірісті ұйымдастырумен қатар технологияның жетілдірілуі.
— Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.
— Қоғамдағы кәсіпкерлік қабілетінің өсуі.
