Ақша айналысы, оның маңызы, құрамы мен құрылысы
Қайта құру кезеңіне дейін » ақша айналымы» ұғымдары арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма — қол ақшаның қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендіктен ол қолма — қол және қолма — қолсыз айналым мағынасын сипаттайды. Бұл жағдайда қолма — қол ақша қозғалысы тұрғындардың (халықтың) ақшалай табыстарының бөлінуін қарастырса, қолма — қолсыз ақша өндіріс қаражаттарының бөлінінуін қарастырады.
Ақша белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма — қол рубль тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етілсе, қолма — қолсыз рубль — бөлуге арналған өндіріс құралдарының жиынтығымен қамтамаасыз етіледі.
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында ғана мүмкін болады, себебі ол уақытта кәсіпорындар мен халықтың қолында қанша ақша, қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгілі болған. КСРО — ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншіктің мемлект иелігінен алынуына және тағы басқа байланысты жүзеге асыру мүмкін емес болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасындағы шек жойылды. Тауар айналысы процесіндегі қолма — қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру кезінде қызмет көрсету, сонымен бірге кәсіпорындар мен қаржы — несие мекемелерінің арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы — ақша айналысы деп аталады.
Ақша айналысының обьективті негізі — тауар өндірісі мен тауар айналысы болып табылады. Құн формасының өзгеріп отыруы, яғни тауардың ақшаға және ақшаның жаңа тауар сатып алу үшін қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста, яғни айналыста болуына мүмкіндік жасайды.
Бірақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екі процесс бір — бірінен жекешеленіп жүреді. Тауарлар, оларды сатып алғаннан кейін, айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүреді.
Айналыста жүре отырып ақша әрі айналыс құралы; әрі төлем құралы функцияларынатқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге жұмсалуы мүмкін. Өз кезегінде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу үшін қолданылуы мүмкін. Жалпы ақша айналысының көлемі тауар бағаларының сомасынан әрдайым артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуі тек сату — сатып алумен шектелмейтіні түсіндіріледі. Ақша еңбекақы, зейнетақы, стипендия төлеу үшін, бюджетке төлемдер аудару үшін , банктен қарыз алу үшін және тағы басқа мақсаттар үшін қолданылады.
Ақша айналысын реттеудің маңызды элементі — қолма — қол ақшаның қолдану аясын азайту болып келеді. Бұл мәселе біздің елімізде кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларда қолма — қол ақшаның қолданылуын шектеу, есеп айырысу чектерін өндіру арқылы ғана шешіледі.
Банк жүйесін реформалау және банкнотасын өндіруге байланысты өзінің меншікті қуатын енгізуі, Қазақстандағы қолма — қол ақшамен байланысты жағдайды түбірімен өзгертті. Осыған байланысты 1992 — 1993 жж. қолма — қол ақшаның тапшылығы тұсында енгізілген директивті саясаттың орнына республикамызда қолма — қал ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың экономикалық әдістерінің алғышарттары жасалынды.
Дамыған елдерде бұл процесс кеңінен дами түсуде: оларда қолма — қолсыз ақша айналысы өріс алып жатыр. АҚШ — та халықтың есеп айырысуларының 25 — 27% — зы ғана қолма — қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелік карточкалар, тағы басқа көмегімен жургізіледі.
Өмірлік тәжірибе көрсеткеніндей, ақша айналысын ақша айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма — қол және қолма — қолсыз деп қатаң түрде шектеуді ғалымдар онша қабылдай қоймайды.
Бұл екеуі өзара тығыз байланысты, сондықтан оларды бөлу қажет емес.Ақша өз айналысында қолма — қолдан қолма — қолсыз ақшаға (және керісінше) өтеді. Мысалы, кәсіпорынның бөлшек саудасынан түскен түсім банкке түскеннен соң оның есеп айырысуы шотында қолма — қолсыз ақша қаражаттарына айналады да, ол бұдан өз жеткізушілеріне ақша аударуы мүмкін.
Сонымен, бүкіл ақша айналысы: қолма — қол және қолма — қолсыз ақшалар болып бөлінеді. Сондай — ақ:
— өнімді өндіру және сату процесін, яғни тауарлы сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
— тауарлы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы;
— ақша айналысы бірнеше тарихи кезеңдерден өтті және металл, қағаз, несие ақшалар көмегімен жүзеге асырылады.
