Ескелді би
Ескелді би (шамамен 1695-1770 ж.ш)
Әлебе жалайыр әулие атанған Ескелді би – күллі қазақ халқына қауіп төнген XVIII – ғасырда ел қорғаған ерлердің бірі. Ол өзінен екі жас кіші Балпық әулиемен, Қаблиса сияқты әрі әрі ақын, әрі батырмен, қол бастаған Орақ батырмен бірге Жоңғар басқыншыларына қарсы жойқын жорықтар жасап, елінен, жерінен айырылып босыр кеткен жалайырдың басын құрап, Жетісу өлкесіне қоныстандырған тарихи тұлға.
Ұлы жүздегі он екі ата Жалайырдың бір тармағы Сиыршы руынан өрбіген бес баланың бірі – Тоқымбеттен Бейімбет туады. Оған тараған үш ұлдың ортаншысы – Жанғабыл. Оның баласы Жылкелді – бес ұлдың әкесі. Үшіншісі Ескелді екен. Жылкелдінің бәйбішесі алты Алашқа мәлім Төле бидің Ұланбике атты қызы екен. Талдықорғандық журналист, жазушы Әли Ысқабаев жинаған деректерге қарағанда, Ұланбике анамыз ұзатылғаннан кейін араға бірер жыл салып, әкесі Төле бидің ауылына төркіндеп барады. Мал ішінде Кертаған деген өгіз жүр екен. Құрбыларымен, шешесімен сырласқанда Ұланбике сол өгіздің бойына жерік екенін білдіреді. Мұны естіген Төкең: «Кертаған – малымның құты мен берекесі еді, менің дәулетім қызыма деген екен», — деп, өтінішін орындатады. Қызымның құрбы- жеңгелерін шақырып: «Өгіздің басын бұзбай тұтас сойыңдар, қай жерін қалап жейді екен, байқап отырыңдар»- дейді. Бірақ Ұланбике бас пісіріп алдына келгенде, құрбы-жеңгелеріне: «Мені оңаша қалдырыңдар» деген тілек айтады. Әйткенмен бір-екі жеңгесі жабықтан сығалап қарап тұрады. Жерік қыз бастың тілін ғана кесіп алып, жеген екен. Мұны жақсылыққа жорыған Төле би: «Құдай қаласа қызым ұл туады екен, ол қызыл тілінің шешені, өз елінің көсемі болады екен» — деп болжапты. Қызы төркінінен еліне қайтқан соң аман-есен босанып, ұл туады. Жылкелді қайын атасына ат шаптырып сүйінші сұратқанда, Төле би: «Тілекті алла ескерді, Жалайыр еліне ес келді, баланың есімі Ескелді атаймын. Елінің есін жиғызып, халық қамын ойлайтын азамат болып өсер ме екен» — деп, жас нәрестенің ертеңін болжап, шілдеханасына арнайы ақ боз ат шалдырып, дүбірлі той жасаған екен.
Ескелдінің жастайынан зерек, тапқыр болып өсуіне қоршаған ортасы игі ықпал еткен. Ел билеген азаматтар,айыр тілді билер бас қосқанда әкесі Ескелдіні бала кезінен бірге ертіп жүрген. Келе-келе есі кіре бастаған кезде билер шиеленіскен дау-дамайдың шешуін таппай дағдырып отырғанда балаң жігіттің еті қызып, арқасы қозып, сөз сұрай бастаған. Ауыл ақсақалдары, білікті билероқты-текте сөз кезегін бергенде Ескелді асқан тапқырлықпен, шешендікпен, ақынша ұйқас сөздер тауып, сөйлей жөнеледі екен. Бұған әкесі Жылкелі ұяла қысылып: «Бадам, үлкендердің алдына бекер түсесің», — деп тыйым салмақ болғанда сөз төркінін ұғатын зерделі, зиялы кісілер «Жылкелді, баланың талабын қайтарма, бұл жерде «ата тұрғанда ұл сөйлегеннен без, ана тұрғанда қыз сөйлегеннен без» деген көне мәтелді қолдану ретсіз, баланың ұғымы да, түйсігі де бөлек, басқа балаларға ұқсамайды» дегенде, көңілі тасып шабыттанған Ескелді:
Қой асығын қамсынып,
Шымыр емес демеңіз,
Қолға жақса сақа ғой.
Ұл сөйлесе шамасынып, жасы кіші демеңіз,
Ақылы асса дана ғой, —
деп тоқтаған екен.
Аяз би Жаманұлы қазақ халқының ежелден елге аты мәшһүр болған, аты аңызға айналып кеткен ақылгөй абыз, шешен, биі. Оның есімі бүгінгі ұрпаққа «Аяз би» ертегісі мен «Аяз би әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл» дейтін қанатты нақыл сөз арқылы сақталып жеткен. Аяз бидің ғұмырнамасы жөнінде әр түрлі дерек бар. Майқы би Мән: баласының шежіресін жазған Шапырашты Қазыбек бек Таусарұлы өзінің «Түп-тұқияннан өзіме дейін» («Жалын» 1993 ж) дейтін кітабында Аяз биді және оның серігі Құмырсқа батырды «Майқы би дәуірінде өмір сүрген, Майқы Мәнұлының оң жағында отыратын сенімді ақылгөй билері еді»,-деп жазады. Сонда бұл дерек бойынша Аяз бт хижра жыл санауынан 711 жылы бұрын туып, 800 жылы дүниеден өткен, Майқы Мәнұлының замандасы, тұстас боп шығады. Ал зерттеуші Балтабай Адамбайұлының «Алтын сандық» атты (1989ж) кітабындағы шағын мәліметте Аяз би – Хиуа хандығы дәуірінде өмір сүрген тарихи адам деп, оны ХІ-ХІІ ғасырға жатқызады. Бұл-әлі тереңірек зерттеуді қажет ететін мәселе.
Аяз бидің қандай би болғаны, адамгершілік қадір-қасиеті жөнінде қазақ энциклопедиясында былай жазылған: «Бұрыңғы қойшы, кедей Аяз өзінің ақылдылығы, даналығы арқасында уәзі болады. Ол Мадан ханның бірнеше сынынан өтеді.
Оған шөп жаманы – қоға, құс жаманы – сауысқан екенін дәлелдеп береді. Ханның тұлпарының сыирға, өзінің қара халыққа шатастығын айырады. Шартты жұмбағын шешіп, бай қызы меңдісұлуға үйленеді, ханның күншіл, ақылсыз қырық уәзірін өлімнен құтқарады. Аяздың даналығын, достыққа адалдығын, сертке беріктігін, қайырымдылығын, әділдігін Мадан мойындап, халық қалап, оны хан етіп көтерді».
Майқы би өзінің төңірегіне ақылды, дана би, шешендерді, батыр, балгер, көріпкел әулиелерді көп жинап, олармен ақылдасып отырды. Мойқының Әндір, мәді деген аспан әлемін, жұлдыздар сырын болжайтын білімпаздары болған. Олар аспанға жұлдыздарға қарап, мал-шаруа жайын, егіншілікке қолайлы мерзімді күні бұрын болжап, халыққа пайдасын тигізеді. Ал Аяз би сияқты дана билеріне өзінің оң жағынан орын береді екен. Аяз бидің құмырсқа деген әрі би, әрі батыр жан серігі болыпты. Қайда барса да екеуі жұбын жазбай жүреді. Ол екеуі Майқы бидің сілтеуіштер қазылық құрып, көбінесе ел мен ел арасындағы елшілік бітімгершілікпен айналысады. Сондықтан да Майқы би Аяз би мен Құмырсқаға көбінесе арқа сүйеп оларға сенеді екен. Ол екеуімен Майқы би халық тағдыры, ел жағдайы шаруа қамы жөнінде жиі жиі ақылдасып ой-пікірімен алысып отырады.
