Сейтен Сауытбеков ертегілерінің бала психологиясының қалыптасуына ықпалы
Ертегі—баланың ең жақын досы
Сейтен ата ертегілерінің тақырыбы—туысқандық, бауырмалдық, мейірімділік туған еліне жеріне деген адалдық, жақсылыққа жақсылық, жануарларға деген аяушылық. Ертегілерінің мазмұны және мәтіні жағынан тартымды, тілі орамды. Ол кісінің ертегілеріне психологиялық-педагогикалық тұрғыдан көз салмай тұрып, ең алдымен “ертегі сөзінің мағынасына, шығу тарихына көз жіберсек.
Фольклордың қара сөзбен айтылатын ерекше мол түрінің бірі-ертегі. Ол халықтың ауызша айтатын көркем әңгімесі. Ертегінің шығуы ХІХ ғ/ң ІІ-нші жартысынан басталады. Ғажайып қал, қиял әңгімелері орасан зор уақиғалы қызық әңгімелер, салт тарихпен байланысты оқшау әңгімелер, бәрі де ертегінің түрлері.
“Ертегі деген аты ертедегі, ертеде ерте күндегі деген сөзден туған. Содан ертедегі, ертеде ерте күн дегі деген сөден туған. Содан ертегі айтушыны дегі деген сөзден туған. Содан ертегі айтушынын “ертекші”-дейді. Аталарымыз бен әжелеріміз немерлеріне ертегілерін былай деп бастайтын: “Ертеде бір бай бопты, ертеде кемпір мен шал болыпты”, деп немесе “ерте-ерте ертеде”—деген сияқты көпке ортақ ерекше, өлеңше бастаумен келеді. Кейде “ертеде үш ағайынды жігіт болыпты”—деген сөздер ертегінің басын бастайды.
Осылайша ертегінің алдында үнелі айтылып отыратын дағдылы сөздер ертегінің жолын ашады, жөнін аңғартады. Ертегі, өзге сөзден бөлен, өзіне тән айшығы, өрнегі бар. Бұндағы мақсат, балалар соны аңғарсын да тыңдар ертегісінің ерекшелігіне бейімделе берсін демен. Ертегіні жұрт қолы боста, қыстың ұзақ кештерін де айтқыш, тыңдағыш болады. Бірақ бұған қарап “ертегі” еріккеннің ермегі деп ойламау керек. Ертегі де фольклордың ішіндегі қоғамдық тәрбиелік маңызы зор халық шығармасы.
Қазақ ертегітану ғылымының тарихы 20-ншы жылдардан бастап ертегілерді жинап, оларға анықтама беріп, жарыққа шығару ісін бастады. Ертегі үлгілерін жинаушы, халыққа танытушы, фольклор ғылымын зерттеуші—Әубәкір Диваев (1832—1956) болды. Өзінің жиған ертегілерін “Этнографиялық материалдар” деген атпен шығарды.
Сонымен бірге ертегілерді алғаш топтастыруда еңбек сіңірген ғалымдарымыздың бірі—М.О. Әуезов.
Ертегі—ауыз әдебиетінің асыл мұраларының пікірлерін тыңдайтын болсақ, — ертегінің бала тәрбиесінде, оның танымдық қасиетінің жан-жақты жетілуіне, сөздік қорын байытып, тілін дамытуда маңызды орын алатынын байқаймыз.
Ұлы кешеңгер ақынымыз Абай Құнанбаевтан бастайтын болсақ, ол кісі бала тәрбиесінде—ауыз әдебиетінің маңызды орын алатынын айтады. “Әне оны берем, міне мұны берем деп бастап балаңды алдағыныңа мәз боласың, соңыра балаң-алдамшы болса кімнен көресің? “Боқта” – деп біреуді боқтатып “Кәпір қияңқы осыған тимесеңші”—деп оны масаттандырып, “пәленшенің баласы сенің сыртықнан сатып кетеді”—деп тірі жанға сендірмегі жат мінез қыласың”—деп теріс тәрбие берген ата-аналарды сынға алып, былай дейді:
“Мен егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, қандай адам баласы болсын, ол кішекене күнінде ауыз әдебиеті мен сусегыдаса, онда ол адам өз тілін, елін, жерін сүйеді”.
Кемеңгер ойшылдарымыздың—бірі—Шоқан Уәлиханов өзінің. Ұлы жүз қазақтарының ертегілері мен аңыздары”, “Шамандықтың қазақтағы аңыз-әңгіме, ертегілер құрымысы мен мазмұнына, шығу тарихына тоқталып, ғылыми мағлұмат берді. Ол “Халықтың ақыл-ойынан және қалың бұқараның сана сезімі, өмірі мен алға басуы негізінде туған бұл шығармалар ауызша айтылу түрінде бірден-бірге, содан бүкіл халыққа жетті. Онда халықтың мәдени рухы, қөзқарасы, әдеті, мінез-құлқы, тұрмыс тіршілігі суреттелген. Сондықтан да ауыз әдебиеті жырларының тарихи, тәрбиелін жағынан да маңызы зор.
Балалар әдебиетінің негізін салушы—Ыбырай Алтынсарин. Ол “Бағып-қағуда үлкен мән бар. Бала тәрбиесі жеміс ағашын өсіруші бағбан еңбегімен пара-пар. Дүниедегі жақсылық атаулы күннің нұрымен, ананың ақ сүтімен бойымызға сіңеді”. Ол өзінің “Қырғыз хрестоматиясы” еңбегіне ертегілер жинағын енгізді.
Ұлы жазушымыз М.О. Әуезов ертегі туралы былай деп сыр толғайды: “Табиғатты баурап, танып алғанша адам қиял мен танып, меңгеріп, оған өз ықпалын жүргізуді арман еткен. Ол ертегі, аңыз, әңгіме түрінде туып таралған… Ертегілерде қоғамдық тартыс та, күштілердің көпшілікке көрсеткен қиянаты, зорлық зомбылығы және халықтың арман, әділет туралы ұғым нанымы түгел жинақталған.
“Гректер атақты храмдарын, египеттер пирамидаларын, қытайлар фарфор бұйымдары мен мәрмәрларын, италиядықтар әсем әуенді музыкалық шығармаларын, француздар сурет өнерін үмі етсе, көшпелі қазақ елі аса бай—өлең жыр мұрасын қалдырады”.
Қазақ халқы ертеден өз балаларына тәрбиені әңгіме, жыр, өсиет-бата, нақыл-сөз, ертегілер арқылы бере білген. Олар өздерін қоршаған табиғат құбылысын өмірлік тәжірибеден тұсініп, жолсыз жерлерде жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жөн тапқан. Әрбір бала кеш бата әжесінің алдына отырып, ұйып ертегі тыңдаған. Әжелерінің ертегілерін бала жастайынан ести келе бойына жақсы қасеттер сіңіре білген. Олардың жастайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны тегбатын ізшіл әрі мерген болған. Оқу болмаса да жастайынан әжелерінің ертегілерін бойына сіңірген балалардың есте сақтау қабілеттері өте жақсы болған. Сондықтан да олар ұзақ-ұзақ өлең жолдарын, батырлар жырларын, қиссаларды, небір аңыз әңгімелерді жатқа айтатын болған. Расында бұны бізге өмір тәжірибесі көрсетуде.
Сейтен ата ертегілері де—өмір шындығын баяндайтын көркем шығарма. Мысалы “Қара қауырсын және асыл қасиет”—ертегісінде Сәуір-деген батыр арқылы-балаларды табиғат тамашасына деген сүйіспеншілікке тәрбиелейді. Тобан аяқ, шолақ қол қарттың әңгімесі арқылы-қандай қиыншылықты бастан кешседе адамгершілік қасиеттен арыдмауды де адамгершілік қасиеттен арылмауды жеткізген. Ертегі соңында Сәуір батыр меніңше адамгершіліктен асқан асыл қасиет жоқ!—деп қорытындылайды. Ертедегі адамгершілік бейнесіндегі тобан аяқ, шолақ қол қарт-кейіпкер-балаларды қайырымды, ақылды, қиындықта оңай жол тауып кететін, ақкөніл, ержүрек кейіпкерге еліктеу—әрбір баланың ойында. Олар осы ертегілердегідей ғажайып кейіпкерлерге ұқсағысы келеді. Ертегілері балалар үшін өте нанымды. Олар ертегіні ұйып тыңдайды. Себебі, айтылатын оқиға қызық, ойды бірден жеткетеп жетеді, қиялын ұштайды.
-Баянғы ерте заманда бір шал мен кемпір болыпты, олардың жалғыз баласы болыпты. Осы бір сиқырлы сөздерді бастауы мұң екен, балалар айқай-шулы ойынын доғарып, әлденеге өкпелі бала жылдауын қоя қояды. Сөйтіп ертегі басталып та кетеді. Түрлі-түсті әсем ойыншықтар күңгірттеніп, еденге шашылған екінші кезекке ысырылады да, бөлменің іші сиқырлы әлемге айналғандай болады.
Ертегі-әрқашан да біздің балаларымыз үшін ауыз айтып жеткізе алмас ғажайып бір сыйлық, ал ата-аналар, үлкендер, ұстаздар, тәрбиешілер үшін аса қажетті педагогтық көмекші құрал болып таюылады. Бала әрқашанда өзіне ұнаған ертегілерін ешқашан да ұмытпайды, өзінің ең сенімді досындай-ақ есінде сақтайды. Байқап көріңіздерші! Бала әріп танымайтын кездің өзінде-ақ кітап бетін аударыстырып, суреттерді қарап, ондағы өзінің сүйікті кейіпкерелерінің суретін тауып алып, солармен сөйлескендей күбірлеп, олардың ертегідегі істеген кейбір қимылдарын еске түсіріп, өзінің сүйікті кейіпкерімен тілдесіп, сонымен сөйлескендегі болып отырады ғой. Бала үшін өзінің ертедегі сүйікті кейіпкері дүниеде бар сияқты, әйтеуір бір күндердің-бір күнінде келетіндей, кездесетіндей болып көрінеді. Баланың бұл ұшқыр қиялы-ертегідегі өзінің сүйікті кейіпкеріне деген бір ыстық сүйіспеншіліктен туған ойы қиялы.
Сейтен ата ертегілерінің басымы-балалардың жақсы көретін үй жанауарлары мысық, ит, құстар, орман ақдары кейіпкерлерінде болып келеді. Мысалы “Тік мұрт Раббік”, “Қарға қалай ала болған?”, “Жылан мен сүлік”, “Қасқыр соққан маймыл”, “Қораз бен түлкі”, “Қомағай қасқыр”.
Балалар әуесқой, бірақ олар ертегілердегі түрлі жауыздарға ұқсағысы келмейді. Ата-ана балаларға әрқашан. Қозғама! “Болмайды”-деп тыйым салып жатады. Соқын-айқаймен бітіреді. Ата-ана баламен мұндай қаталдыққа асықпауы керек. Әрбір ескертуді, әсіресе ызалы ескертпені естігенде бала ащы дәрі жұтқандай тітіркенеді. Бұл баланың келешегіне зиянын тигізетін жарамсыз әсерден басқа ешбір педагогикалық пайда жоқ. Мұндай қатал ескертпелерді бала-бақшадағы тәрбиешілер де, жанұядағы ересектер де көбірен қолданады. Балаларға әсер етудің тиімді әдістерінің бірі-баланы еліктіре отырып ертегі оқып беру. Сейтен атаның “Ақ көңіл мен ақ марал”—ертегісінде Ақкөңіл дейтін кедей шаруа кейіпкері арқылы мейірімділік, қайырымдылықты бейнелесе ал Сараң бай арқылы дүниеқоңыздық, өтірін алдау сияқты жарамсыз қасиеттерді баланың көз алдына елестете сипаттайды. Бұл арқылы балалардың мінез-құлық негіздері туралы ойлануға, өз әрекеттеріне баға бере білуге үйретеді: Сейтен ата ертегілерінің тақырыбы баланың қызығушылығын оятады, баланың жасы, неге көбірек көңіл бөлетіні, оның мінез-құлқындағы ерекшеліктері еске алынған. “Қосбармақ” ертегісі арқылы ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін көрсетеді: “Қыран құс құндақта жатқан баланы көтеріп әкетіпті: -Құлыным, Қосбармағым!—жүректері өртеніп, көздің жасы көл болып қала беріпті”.
Бала неғұрлым кішкентай болса, ата-аналарының өнегелі сезімін, мінезіндегі әдеттердің тұрақтылығын қалыптастыруына мүмкіндігі мол болады. Адамның бала күнінде естіген, оқығанынан алған әсері көп жағдайда, оның ойында өмір бойы қалып қояды. Қорыта келе, бала психологиясының дамып жетілуінде және тәрбие беруде—Сейтен ата ертегілерінің алатын орны ерекше.
Бүгінгі заман баласына үлкенді сыйлау, кішіне құрметтей білу, мейірімділікті сіңіре білуде ертегінің әсері өте зор.
Болашақ ұрпаққа тәрбие беруде ертегі арқылы көптеген мәселелерді талдап, ұсынуға болады. Мысалы, Сейтен ата ертегілерін түрлі-түсті суреттер арқылы көркемдей отырып жарыққа шығару.
Қолданылған әдебиеттер:
Көкшетау 2003.
Көкшетау 2003.
Көкшетау 2003.
І-том Алматы Рауан 1994.
Алматы санат-1993.
көрінісі Алматы-1997.
