Құрылыстағы дайын өнімнің бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
Жоспар
I Кіріспе
II Негізгі бөлім
а) Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы
б) Қожа Ахмет Яссауидың «Ақыл кітабы»
III Қорытынды
Туылмай тұрып қайда едік? Өлген осң қайда барамыз? Болмыс қалай бар болған? Болмысты бар еткен жаратушы бар ма осы? Бар болса, Жаратушы мен болмыс арасында нендей байланыстар бар? Жаратқан Құдірет болмысты жаратқан соң қайда кетті? Әлде тастап кетті ме? Әйтпесе әрдайым бақылап отыр ма? Зат дегеніміз не? Материалды емес нәрселердің мәні не? Идеялар, ойлар қайдан шығады? Сезім, сүю, күю, ашулану, жек көру, кешіру, кек алу бұлардың барлығы қайдан келеді? Міне бұлар адам баласын мазалап келген мәселелер. Осы сияқты сұрақтарға жауап іздеу кейбір ақылдылардың машығына айналған. Олар өздерінен бұрынғы ойшылдардың айтқандарын електен өткізіп, Көкірек көзін ашып, жауап іздей бастайды. Міне фәлсәфаның да, сопылықтың да шығу себебі мен бастауы осылай қалыптасқан. Болмыс туралы мәліметті кітабы бар діндердің бірінен алып, ілімдеріңізді санаңызға ұялатып, жаныңыз жай табуы ықтимал. Әрине иманға келген соң сіз үшін сұрақ қою, жауап іздеудің керегі де болмауы мүмкін. Жаратқан иемізді, абсолюттік болмысты ғарыштың бір жерлерінде, періштелермен жайғасқан өте қуатты көру, сезу, есту қабілетіне ие ежелден бері бар болған, ешқашан жоқ болмайтын, барлық құпияларды білетін бұл фәниге оқтын-оқтын елші- пайғамбарлар жіберіп, адамзат үшін қағидалы заңдар жүйесін ұсынған періштелері арқылы адамзат баласын қадағалайтын бір періштелер арқылы адамзат баласын тәңір ретінде ұғып, осы иманыңызбен жаныңыз жай табуы мүмкін. Бірақ біреулердің дұрыс түсініп түсінбеуіне де ренжуге болмайды. Өйткені, ұлы жаратушы ойлау қабілетін әр түрлі жаратқан. Жоғары ойлау қабілетіне, санасына ие адамдар пайғамбарлардың келген жолдарына қайран қалыап, оларға қызығушылықпен қарайды. Өздерінің кім екендіктерін білгілері келеді. Терең ойға батып, қиялдарға беріледі. Идеялардың түп негізіне жетіп, ойлаудың да шарасынан асып, ақылдың тұтастығына ұмтылады. Осы жолда ілім дамытып, зерттеп, біз біле бермейтін ақиқаттарға ұласып, ерендердің қатарына қосылады. Міне, сопылық деп осыны айтады.
Келіңіз, қаласаңыз бұл мәселені бірге қарастырайық. Жаратылғандардың ең жоғарғы сезім мәртебесі болған, көрікті, әдемі Мұхаммед «Оқы» деп басталған алғашқы құдайлық аян арқылы қандай жетістіктерге жетті?! Оған дейін немен айналысты? Құрма бақтарында жүрді ме? Саудамен айналысты ма? Жоқ әлде Хира тауларындағы үңгірде терең ойларға батып, сопылық жолды сырларын ұғынып, ақиқатты іздеді ме? Егер осындай тәжірибелер адамды пайғамбарлық дәрежеге жеткізген болса, Тәңірім басқаларға әулиелік жолды неге бермесін?! Сопылықтың негізін ескі гректерден немесе үнділерден іздеушілерге осындай ұсыныс жасасаң бір пайдасы болар ма екен?
Бір кісі Хз. Пайғамбарымыздың мәжілісіне келіп, былайша сұрақ қойыпты: «Ей, Алланың елшісі, иман дегеніміз не?» Хз.Пайғамбар оған иманның мәнісін түсіндіреді. Ол тағы да қайтадан: «Ей, Алланың елшісі, ықылас дегеніміз не?» — деп сұрады. Хз.Пайғамбар оған тағы да ықыластың не екенін баяндап берді. Адам тағы да сұрақ қойды: «Ей, Алланың елшісі ихсан дегеніміз не?». Сонда Пайғамбарымыз былайша жауап береді: «Ихсан Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету деген сөз. Сен оны көре алмасаң да, ол сені көріп тұр». Міне сопылықтың мақсаты осы. Ихсан сопылықты білдіреді. Яғни Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету. Сопылық оңай олжа емес. Ешкім сопылықты оңай іс екен деп ойламасын! Керісінше өте қауіпті де қиын жол. Бұл жолда кемелдікке жеткен пірің болмаса, жалғыз жеке қиынға соғады. Кемел адам дегеніміз – осы жолдың қыр-сырын білетін, өз рухани арылу жолшылығын бітірген, діннің ішкі-сыртқы жағын әбден меңгерген, Аллаға ұласқан адам деген сөз. Ол сені жолға салып, бақылап, қауіпр қатерден сақтандырып, ескертіп отырады. Сопылық жолында кемел ұстазы жоқ адамның аяғы тайып, «құздардан» құлауы ғажап емес. Сопылық жолындағы қателіктердің бірі «Жолды» мақсат санау болып табылады. Жолды құрғансып ұрандау, теріс түсініктегі «тарихатшылыққа» апарып соғады. Ал жол адамға хаққа ашылу жолында рухани тазару үшін өзінің талап тәсілдерін қояды. Жол тұрақтатушы емес, керісінше жеткізуші, ұластырушы. Жол көрсетуші, әрі үйретуші. Бірақ ол мақсат емес. Жол мақсатқа жеткізетін құралдардың жиынтығы. Мұны естен шығарғандар шайықтың немесе әулиелік батпағына батады. Ондайлар шайықтарын, жолын ұлылардың ұлысы санап, кейде тәңірдің орнына қойып, «ширк» қоқысына малынып, масқара болады. Кейде өзін жол көрсетуші ретінде танытып, өз жолынан көз жазып, сауда мен саясатты қолдану үшін айналасына шәкірт жинайды. Өкінішке оай ондайлар да бар. Сопылық жолында «Болдым, толдым», енді басқаларды «болдырам» деп солдырып жүрген жандар да аз емес.
Әйтсе де мұндай құбылыстарға қарамастан сопылық жолы жалғасып келеді. Ол шынайы да қажетті жол. Адамның рухани жетілу жолы. Сопылық діннің мәні, шариғаттың жемісі болып табылады.
Сопылық дүниетанымында болмыс туралы әр түрлі қалыптасқан түсініктер бар. Бұл жерде сопылық дүниетанымындағы болмыс туралы ортақ мәселелерді қарастырғалы отырмыз.
Мысалы, қай жерде тұрсақ та, қалай тұрсақ та қоршаған әлемде бағыттарға қатысты құбылыстарды жоғары-төмен ұығымдарымен анықтаймыз. Бұл ұғымдар осы феномендер әлемі үшін шындық. Терезеден төмен қарай қарағанымызда ол жақтың төменгі жақ екендігін білеміз және өзімізді төмен қарай ешқашан тастамаймыз. Енді өзімізді бұл әлемде емес, ғарышта деп есептейік, сонда әлгі феномен әлемі үшін қолданатын жоғары – төмен бағыт ұғымдарын қалай анықтауға болады. Біз үйреншікті әдетімізбен бас жақты жоғары, ал аяқ жақты төмен деп ұғуымыз мүмкін. Бірақ басымыз аяқ жаққа қарай ауысып, кеңістікте қалқып ұша бастасақ, онда әлгі бағыттарымыз аусып кетпей ме? Сондықтан жоғары-төмен бағыттар ғарыш ақиқатына сай келмейді екен.
… Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету дәрежесіне жетуді бір хадисте «ихсан» деп атапты. Сопылықтың мақсаты ихсан, яғни адамды кемел адам дәрежесіне көтеріп, нәпсінің шаңдарынан арылту болмыстың сырына жету, Аллаға қауышу болып табылады.
Сопылық жолында зікір бар, Алла, «Ла иллаха илла Алла» және «Ху» сөздерін дауыстап немесе іштен жиі-жиі қайталауды зікір деп атайды. Зікір сөзі құранда жиі кездеседі.
Сопылықта байланыс рабыта бар. Ұстаз бен шәкір арасындағы рухани байланыс, яғни шаихтың рухани әлемінен күш алып, өз жолын оңайлатуын айтады. Сопылықта сұхбат, дидарласу бар. Сұхбат ғалымдарды және ерендерді тыңдау арқылы үйреніп, өзін тұзелтудің құралы.
Дегенмен сопылықтағы ең маңызды ұстаным кемел адам дәрежесіне жеткен діннің мәнін, негізін, жетік меңгерген кемел пірге қол беру аса маңызды сопылықтағы ұстаздарға муршид немесе пір дейді.
«Муршиді жоқтың – жол көрсчетушісі шайтан» деген де сөз бар. Бұл сопылық жолдағылар үшұін де айтылады. Себебі, сопылық жолы адамды ұлы мақстақа жетелейтін сара жол. Бұл жолда болмыстың шексіздігін, сырын танып болдым деп адасқандар аяқтары тайғандықтан әр нәрсені күнә санап фанасизм батпағына түскендер өз жанының нұрын көріп, оны отыз жыл Алла санап, өзіне-өз табынғандар да баршылық.
Осы сияқты қауіптерден сақтанудың жолы діни мәселелер мен діннің ашық жақтарын негізгі элементтерін жетік меңгерген ғұламалардан үйрену. Сондай-ақ кемел ұстазға қол беру болып табылады. Онсыз жолға шығудың пайдасынан зияны көп. «Әр муршидке қол беру, өз жолыңды байлаумен тең». Сондықтан сізге қалғаны «камил муршидіңізге табыну».
Сопылықтың ақиқатқа жету жолында «төрт есік», «қырық мақам» секілді ұғымдар бар. Әсіресе Ясауи жолында және оның жалғасы болып табылатын Бекташилікте бұл мәселе ерекше орын алады. Бұл жерде жоғарыда аталған шариғат пен өлкеміздегі шариғатшылық ұғымдары екі бөлек ұғымдар екендігін айта керткен жөн. Яғни, Ислам құқығының діни негіздері мен тарихи қалыптасуы нәтижесінде пайда болған жүйені қорғау мағынасына келетін шариғатшылық пен діни-сопылық әдебиеттегі шариғат ұғымдары арасында жермен көктей айырмашылық бар.
Ахмет Ясауидің «Пақырнама» Атты еңбегінде Хз.Әлиден жазылып алынған шариғаттың он мақамы бар: 1- Алланың Бір және Бар екендігіне, заты мен сипаттарына сену. 2- Намаз оқу. 3-Ораза ұстау. 4-Қажылық. 5-Зекет. 6-Жылы сөзді, кішіпейіл, қарапайым болу. 7-Білім үйрену. 8-Дінді Ұлы Алланың елшісі сияқты ұстану. 9-Діни қағидаларға мойынсұну. 10-Тыйым салынған нәрселерден аулақ болу.
Шариғат сөзінің қай мағынада қолданылғандығын анықтадық. Енді тақырыпқа байланысты Ясауи хикметінен сөз қозғайық:
«Кім түссе егер тариқаттың жолына,
Әуелі қадам шариғатқа қою керек.
Шариғаттың істерін ада қылып,
Одан кейін бұл жолға түсу керек».
Яғни, Ясауи ілімі бойынша тариқатқа кіріп, сопылық жолға түскісі келетін адам ең алдымен діннің сыртқы қағидаларын меңгеріп оған мән беруі керек. Осыған байланысты айта кетерлік жайт ғылым үйрену шариғаттың 10 негізінің бірі болып табылады.
Ясауи шариғаттың қағидаларын меңгермей тұрып, тариқатқа кіргендерге төнген қауіпті хикметінде былай түсіндіреді:
«Тариқатқа шариғатсыз кіргендердің,
Шайтан келіп имандарын алады екен.
Осы жолға пірсіз түскендер,
Сарсаң болып орта жолда қалады екен».
«Пақырнамадағы» тариқаттың 10 мақамы да мыналар: 1-Тәубаға келу. 2-Пірге қол беру. 3-Алладан қорқу. 4-Үміт (тәңірдің рақымынан үміт үзбеу). 5-Уәзипасын орындау. 6-Пірдің айтқандарын орындау. 7-Пірдің рұқсатымен сөз сөйлеу. 8-Насихат тыңдау. 9-Дүниені санадан, көңілден шығарып, Аллаға көңілмен жақындау. 10-Дүниеден сақтанып, тек қана Аллаға берілу.
Тариқат жол деген сөз. Ол белгілі бір жерге жету үшін керек. Жолмен жүріп ақиқат пен мағрифатқа ұласады.
Ахмет Ясауидің сопылық дүниетанымының ерекшелігі мен өскен ортасын түсіну үшін оның хикметтеріне үңілу керек. Жарияланған түрлі жинақтардан алынған хикметтердің біразы ұлы ұстазға тән болмаса да оның тікелей ықпалымен дүниеге келгендігін тақырыбымыз тұрғысынан да маңызды. Оның хикметтерінен Ясаиу жолының бастауын тікелей Қасиетті Құран Алланың елшісі Хз. Мұхаммедтің хадистерінен алғандығын көреміз. Ол алғашқы хикметтерінде-ақ «Талиптерге дүр мен жаухар шаштым міне» деп, Құран мен Хадистің мәнін ақтарған. Ахмет Ясауидің «пір мұған» яғни, жол көрсетуші «аты көркем, өзі көркем Мұхаммед» болатын.
«Бихамдуллаһ пир –и мұған май ішкізді,
Пир-и мұған Хақ Мұстафа бишек білгін».
Оның хикметтері Хз. Мұхаммедке деген мақтауларға толы екендігін айтуымыз керек. Хз. Мұхаммедке Миражда да серік болған, кейіннен «тәңірдің арыстаны» атанған Али болса Қожа Ахмет Ясауидің қолдаушысы
«Миражда да жар болған шер-и Худа Алидур»
Қожа Ахметке қолдаушы шер-и Худа Алидур. Арыстан Баба – Қожа Ахмет ясауиге Хз.Мұхаммедтің аманатын тапсырушы ұстазы «Хақ Мұстафаның аманаты» — Аллаға барар жолдың бағытын анықтайтын негізгі қуат көзі. Зиннун Мысри де ислам сопылық дүниетанымындағы ең атақты суфилердің бірі. Хикметтерге «Хақ жолында жоқ болды Зиннун Мысри» деп Ясауи атамыз оны танытып өткен.
Сопылықтың ақиқатқа жету жолында «төрт есік», «қырық мақам» секілді ұғымдары бар. Әсіресе Ясауи жолында және оның жалғасы болып табылатын Бекташилікте бұл мәселе ерекше орын алады. Бұл жерде жоғарыда аталған шариғат пен өлкеміздегі шариғатшылық ұғымдары екі бөлек ұғымдар екенін айта кеткен жөн. Яғни ислам құқығының діни негіздері мен тарихи қалыптасу нәтижесінде пайда болған жүйені қорғау мағынасына келетін шариғатшылық пен діни сопылық әдебиеттегі шариғат ұғымдары арасында жер мен көктей айырмашылық бар.
Ахмет Ясауидің «Пақырнама» атты еңбегінде Хз.Әлиден жазылып алынған шариғаттың 10 мақамы бар. 1-Алланың бір және бар екендігіне, заты мен сипаттарына сену, 2-намаз оқу, 3-ораза ұстау, 4-қажылық, 5- зекет, 6-жылы сөзді, кішіпейіл, қарапай ым болу, 7-білім үйрену, 8-дінді ұлы Алланың елшісі сияқты ұстану, 9- діни қағидаларға мойынсұну, 10-тиым салынған мәселелерден аулақ болу.
Шариғат сөзінің қай мағынада қолданылғандығын анықтадық. Енді тақырыпқа байланысты Ясауи хикметінен сөз қозғайық:
«Кім түссе егер тарихаттың жолына
Әуелі қадам шариғатқа қою керек,
Шариғаттың істерін ада қылып,
Одан кейін бұл жолға түсу керек».
Яғни Ясауи ілімі бойынша тариқатқа кіріп, сопылық жолға түскісі келген адам ең алдымен діннің сыртқы қағидалары шариғатты меңгеріп, оған мән беруі керек. Осыған байланысты айта кетерлік жайт ғылым үйрену шарғиғаттың 10 негізінің бірі болып табылады.
Ясауи шариғаттың қағидаларын меңгермей тұрып, тариғатқа кіргендерге төнген қауіпті хикметінде былай түсіндіреді:
«Тариқатқа шариғатсыз кіргендердің
Шайтан келіп иманын алады екен.
Осы жолға пірсіз түскендер,
Сарсаң болып орта жолда қалады екен».
«Фақрнамадағы» тариқаттың он мақамы да мыналар: 1-тәубаға келу, 2-Пірге қол беру. 3-Алладан қорқу. 4-Үміт (тәңірдің рақымынан үміт үзбеу). 5-Уәзипасын орындау. 6-Пірдің айтқандарын орындау. 7-Пірдің рұқсатымен сөз сөйлеу. 8-Насихат тыңдау. 9-Дүниені санадан, көңілден шығарып, Аллаға көңілмен жақындау. 10-Дүниеден сақтанып, тек қана Аллаға берілу.
Тариқат жол деген сөз. Ол белгілі бір жерге жету үшін керек. Жолмен жүріп ақиқат пен мағрифатқа ұласады.
Сопылық жолы адамды мұратқа жеткізетін, бірақ өте қиын жол. Бұл жол шәкіртті бұрыннан осы жолмен жүріп өткен жол көрсетуші деген куәлігі бар кемел пірлер арқылы мақсатқа жеткізеді. Осы жолдың ұстаздарына пір, мүршид немесе шаих дейді. Сопылық жолына пірсіз түсуге болмайды. «Диуани Хикметте»:
«Осы жолға ей бауырым пірсіз кірме,
Хақ жадын еске алудан ғапыл жүрме
Тәңірден басқасына көңіл берме,
Шайтан лағынет өз жолына салар достар».
Ясауи атамыз сопылық жолға пірсіз кіргендердің шайтанның жолына түсіп кетуі мүкін екендігін ескертеді.
Сопылық жолға түскендірдің әр істе Хақты еске алып, көңілінде одан басқа нәрсеге орын бермеу керек. Көңілінде Алладан басқа нәрсенің болмауы дегеніміз, оның еңбектенуден, өмір сүруден, адамдарды сүю мен кез-келген сүйіспеншіліктен бас тарту емес, көңілдің мұраты Аллаға жету. Пір осы қиын жолда шәкірттеріне жол сілтейді. Мұндай пірі болған адамның жолы жеңіл болады. «Диуани Хикметте»
«Пір ризасы хақ ризасы болар достар
Хақ тағала рахметінен алар достар
Риа затқа сыр сөзінен білер достар
Ондай құлдар Хаққа жуық болар достар»
Жол көрсетуші болу үшін діннің сыртқы қағидаларын жақсы білетін, өзі сондай адамнан тәрбие көруі керек. «Диуани Хикметте»
«Одан кейін бір ер керек ирадетті
Болсын ол да бір ерден ижазатты
Шариғатқа сай болып кереметі
Сондай ердің етегінен тұтмақ керек»
«Бұл жолдарды білмей тұрып шаихпын десе
Кереметтен, әулиеліктен хабар берсе
Қате болар ол пайғамбарда болса
Өзіңді ондайлардан қорғау керек».
Өзін-өзі шаих, әулие, кутуб, пір және жол көрсетуші деп жариялағандарға мүлдем жоламау керек. Ондайлар дүниені муминдер үшін зынданға айналдырады. «Диуани Хикметтен»
«Шаихпын деп ісіп-кеуіп Хақпен таласады
Менмендіктен тәңірдің сүйіктісі бола алмайды
Өзі шірік мұңсыздарға әулие болып
Бұл дүниені момындарға зындан қылар».
Өтірікші, азғын шаихтардың кесірі мен кесапаты шайтаннан да бетер. Жалған щаихтар өздеріне қол берген адамдарға да, сопылық жолға да, ислам дініне де зиян келтіреді. «Диуани Хикметте» мұндай шаихтар былайша сыналған:
«Өзін шаих санайды білімі жоқ
Жиырма беске жетпей-ақ оның жасы
Насихат айтар кәрі мен жасқа
Айыра алмай тұрса да жақсы менен жаманды.
Оның жамандығы шайтаннан бетер
Қуарар жүзі мақшар таңында
Олардың жүзін көрмеңіз».
