Машанов Ақжан Жақсыбекұлы
Машанов Ақжан Жақсыбекұлы (29.1906, қазіргі Қарағанды обл. Қарқаралы ауд. Нұркен а. — 2.5.1997, Алматы) — геолог ғалым, тау-кен инженері, геол.-минерал. ғыл. докт. (1946), проф. (1968), ҚР ҰА-ның алғашқы құрылтайшыларының бірі және академияның корр. мүшесі (1946), Қазақстанның еңб. сің. ғылым қайраткері (1966).
Қазақстанда геомеханиканың негізін салушы, мектебін құрушы; жазушы. Қазақ тау-кен металлургия ин-тын (қазіргі ҚазҰТУ) бітірген (1939). КСРО ҰА-ның Қазақстан бөлімшесінде (1939 — 43), Геология ғылымдары ин-тында (1943 — 46), Абай атынд. Қазақ пед. ин-тында (қазіргі ҚазҰПУ) (1946 — 50), Қазақ политех. ин-тында (қазіргі ҚазҰТУ) (1950 — 88) ғыл.-зерт. және пед. жұмыстармен айналысты. Негізгі ғыл. бағыты геомеханиканың құрылымы — кристалдық заңдылықтарды зерттеуге арналған. Ол геометрия, оптика, механика, химия, геохимия, кристалдық химия, география, геология, технологиятәрізді пәндердің сабақтастығын анықтау кезінде біртұтас геомеханика заңдылығын ашып, қағидасын тұжырымдады. Сөйтіп, өз алдына дербес ғылым саласының ортақ өзегін іздеу барысында Эйлер теориясын жаңғыртатын жаңалық жасады.
Ол тау-кен өндірісінде геомеханика заңдарын іс жүзінде қолдана отырып, бір-біріне қарама-қарсы екі мәселені шешуді мақсат етті:
Осы мәселелерді біріктіре шешу — тау жыныстарының жер қойнауындағы жай-күйін, құрылымдық ерекшеліктерін және беріктілік қасиеттерін зерттеуге негізделген. Жер астындағы кеннің геол. құрылымын анықтау үшін алғаш рет жер қойнауының геометриясы әдісін қолдана отырып, Ақбастау — Құсмұрын кен өрісін ашқан. Қазақстанда геомеханика мектебін құруға және соғыс жылдарындаП.А. Рыжовпен бірге Лениногор, Зырьян, Торғай, Жезқазған, Қаратау кен орындарын ашуға қатысты. М. геология, тау-кен ісі, маркшейдерия ғылымдарының мемл. тілде дамуына ерекше көңіл бөліп, қазақ тілінде оқулықтар мен сөздіктер шығарды. Жаратылыстану ғылымдарындағы ұлттық құндылықтарды сабақтастыра отырып, гуманитарлық мазмұн-сипатта дамытуда көп іс атқарды. Сонымен қатар қазақ әдебиетінің ғыл.-көпшілік, фантастик. жанрларына да үлес қосты. Оның “Жер астына саяхат” атты кітабы көптеген оқырмандардың геолог, тау-кен мамандықтарына деген қызығушылығын оятты. Әбу Наср әл-Фарабидің Дамаскідегі (Сирия) Баб ас-Сағир қорымынан қабірін тауып, құлпытас орнатуға ат салысқан. Ол әл-Фараби мұрасын ислам дінімен және қазақ халқының ұлттық дүниетанымымен сабақтастыра зерттеу нәтижесінде фарабитанудың негізін салушылардың бірі ретінде де кеңінен танылды. “Әл-Фараби” тарихи романында оның көркем бейнесін сомдады, ал “әл-Фараби және Абай” еңбегінде екі ғұлама арасындағы ғыл. және рухани байланыстар мәселесін зерделеді. Түркі тілдес халықтардың мәдени мұраларын, ғылым тарихын, ислам ғылымын зерттеуде де көп тер төккен. 1984 ж.Кувейтте шығатын “әл-ұараб” мерзімдік басылымында “әл-Машани” бүркеншік атымен өзінің зерттеулерін жариялады. М. 350-ден астам ғыл. еңбек, оның ішінде 9 монографияны жазған. Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медальдармен марапатталған. Қ.Сәтбаев атынд. Қазақ ҰТУ-дің Жаратылыстану ин-тына әл-Машани аты берілген, ун-тте әл-Машани мұраларын зерттейтін орт. және М. аудиториясы ұйымдастырылған. Шығ.: Как образовались горы, А., 1939; Геометрические методы изучения структуры рудных полей, А.-А., 1946; Жер сілкінісі, А., 1949; Жер құрылымы, А., 1949; Терминологический русско-казахский словарь/геология, горное дело и металлургия, А.-А., 1950; Жер астына саяхат, А., 1957; Механика массива горных пород, А., 1961; Кристаллография, минерология және петрография, А., 1969; Әл-Фараби, А., 1971; Космология Аль-Фараби, А., 1971; Основы горной механики, А., 1972; ұажайып от ошағында, А., 1978; Основы геомеханики скально-трещиноватых пород, А., 1985; Геомеханика, А:, 1994; Ай арысы, А., 1996; Космос және космология, А., 1999; әл-Фараби және бүгінгі ғылым, А., 2004.
Ш. Әбдіраман, М. Нүрпейісова
