TOPREFERAT.COM.KZ - Қазақша рефераттар

Жоспар:

Пайдаланған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Қарапайым шопан өміріне үзіліс жасаймыз деп біз, бэлкім, болашақтағы үлы даналыққа, жасампаз дүние жаңалықтарына бастайтын жалғастықты үзіп алған болармыз. Адамзат тарихында халықтың қалың ортасынан шыққан ұ_лы ойшылдар аз болмаған. Әр ғұмырдың өзіне лайық шынайы бағасын бере білу керек. Қиял-ғажайыпшылардың пайымдауынша, тіпті абайсызда басып кеткен кебелектің өзі біздің болашағымызды өзгертіп жіберуге елеулі себеп болады екен. Мүнда философиялық терең мағына бар. Өмірдің арзан-қымбаты болмайды. Өркениет үшін эрбір ғүмырға баға жетпейді.

Адам өзінің элдеқандай кеселге шалдыққанын сезгенге дейін алаңсыз жүре береді. Білген кезде барып тітіркенеді. Семей аймағы түрғынының басынан да тап осыпдай ахуал етті. Ол Семей маңындағы ядролық полигон түптің түбінде. қауіпті қатер болатынын білгенге дейін алаңдай қойған жоқ. Ол біртіпдеп көтеріле беретін, саңырауқүлақ секілді аләпат бүлт пен жарық дүниенің ғажайьш қүбылысына үқсаған аспандағы екінші күннің жарқылына таңырқай қарады. Өзі түрған жердің ай сайын қайта-қайта тербеле беруі ол үшін табиғаттың үйреншікті қүбылысына айналды. Адам осы байланыстың беті ашыла бастаған кезде барып тіксіне бастады. Бірақ тамыздың тып-тыныш аспанында саңырауқүлақ секілді алапат бүлттың біртіндеп көтерілген кезінен бері қырық жыл өтіп кеткен еді. Кэзір, осы жолдар жазылып отырған шақта, қырық жылдан аса бақылаусыз эрі жеке-дара білгенін істеп, бізге батпандай ауыр жүк қалдырған қүбыжықтың үні өшті: енді түбегейлі жеңіс үшін аймағымызды ауыр жарақаттан айықтырып, оның байырғы күш-қуатын қалпына келтіріп алу қажет. Әрине, полигонның үні бірден өшкен жоқ. Оған біз соқтықпалы соқпақсыз, бардарсыз да ауыр жолдармен жеттік.

Адамзат бүл қозғалыстың тарихын білуі керек. Олар осынша үзақ қырық жылдың біздің аймаққа нендей зобалаң экелгенін білуге тиіс.

ҚАСІРЕТТІҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ ТУРАЛЫ БІРЕР СӨЗ

Радиоактивтік, атом жэне оның ядросының қүрылымы сияқты аса ірі жаңалыңтармен қатар, өткен жүзжьшдыңтың аяғында басталган жаратылыстану ғылымдағы жаңа кезең, табиғат туралы ескі көзқарасты түбірімен өзгертті.

Ол адамзатты дамудың жаңа сатысына көтерді, сонымен бірге оның табиғат жэне жалпы адамзат байлықтары алдындағы жауапкершілігін де көтерді.

Енді жаңа проблема — бізді қоршаған ортаның радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мэселесі түрды: ядролық реакция энергиясының эсерінен тірі клеткалардың ьщырайтындығы сол кездің өзінде-ақ белгілі болған. Енді өмірдің өзін жэне ол тіршілік ететін ортаны қорғау секілді аса үлкен жауапкершілік пайда болды. Соған қарамастан атом энергиясын зерттеу жэне пайдалану тэрізді жаңа басталған процесс тоқталмас арнаға түсті.

1943 жылдың өзінде, неміс коммунист-физигі К. Фукстың АҚШ-та үлкен жүмыс жүргізіліп жатқандығы жөніндегі хабарламасынан кейін-ақ, ССРО үкіметі И. В. Курчатовқа бірінші атом ғылыми орталығы мен атом проблемасына байланысты барлық жүмысқа басшылық жасауды тапсырған болатын.

Мэселе тек кімнің алда, кімнің кейін келе жатқандығында еді. Ғылыми «милардың» Европадан Америкаға ауып көтуінің нэтижесінде, екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында АҚШ элдеқайда алда келе жатты. Әлем тарихында бірінші ядролың қаруды сынауды Америка Қүрама Штаттары 1946 жылдың 16 шілдесі күні Нью-Мексико штатында өткізді. Үш аптадан соң, 6 августта, жапонның Хиросима қаласына

20   мың тонна тротилға тең сүрапыл қиратқыш күші бар атом бомбасы тасталды.

Прогрессивтік адамзат американ эскерлерінің қылыгына жағаларын үстады.

Бірақ адамзат Хиросима қасіретінен Семей қасіреті алыс емес екенін ол кезде білген жоқ.

¥лы Отан соғысы аяқталысымен, соғыста қираған халық шаруашылығын қалпына келтіруді күтпестен, еліміздің басшылығы өте қысқа мерзім ішінде атом проблемасын шешпек болды да, сол арқылы АҚШ-ты атом қаруына жекедаралықтан айырды.

Тиісті жобалау жэне өндірістік үйымдар мөн ведомстволарға орасан мүмкіндіктері бар американ ғалымдары бес жылдан астам уақыт ішінде атқарған істі бір жарым жылда аяқтауды міндеттейтін үкімет қаулысы қабылданды.

1946 жылдың басында ССРО Министрлер Советінің жанынан тиісті Бас басқармалар қүрылды, олардың міндеттеріне уран кендерін іздеп табу, өңдіру, өңдеу, бөлінетін материалдардың технологиясы мен өндірісін, сондай-ақ атом бомбасының конструкциясын жасау жү^ыстары кірді. Бүл Главкаларға басшылықты И. Сталиннің өзі жүзеге асырды.

Жоспарлы шаруашылық жэне сол кезеңдегі мемлекетті өркендетудің басты бағыттарында орасан мол материалдық жэне адам күші ресурстарын шоғырландыру, соғыс кезіндегі қиын жылдарда да, соғыыстан кейінгі жылдарда да жаңа атом индустриясын жедел қүруға мүмкіндік берді.

atom индустриясын жасауда аса дарынды физиктар, конструкторлар жэне тамаша үйымдастырушылар таңертеңнен түн жарымына дейін еңбек етті. Бүған, бір жағынан, Отанға деген сүйіспеншілік, шынайы патриотизм жэне, екінші жағынан — өз ақылың мен дарыныңды көрсетуге деген табиғи үмтылыс итермеледі. Нақ осындай мемлекеттік, жэне жеке бас мүдделерінің үндестігінен, дэуір мен елге қарамастан жалпы адамдық байлықтар қүрылды.

21     тамызында   ССРО   үкіметі   өзінің   арнайы   қаулысымен   атом   ғылыми-зерттеу

полигонын құру туралы шешім қабылдады, оған «№ 2 жаттығу полигоны» деген

шартты ат берілді.

Полигон құруға басшылықты ССРО Қарулы Күштері Бас штабының арнайы бөлімі жүзеге асырды. Полигонның барлық қызметін бағыттап отыруды жэне тікелей

басшылықты И. В. Курчатов қолға алды

И. В. Курчатовқа жэне басқаларға полигон құрылысы үшін диаметрі шамамен 200 километрдей болатын жер таңдау тапсырылды. Келешек полигон темір жол мен жұмыс істеп түрған аэродромнан 200 километрден алыс болмауға жэне автомобиль көлігіне қолайлы жерде орналасуы керек еді.

Көзімен көргендердің сөзіне қарағанда талай жерлер зерттелсе керек. Содан Семей қаласына жақып жердегі қазақ даласына тоқталыпты: шексіз жазықтық, ол кезде халық аз қоныстанған, орталықтан аулақ жэне сонымен бірге қасында — суы мол Ертіс, теміржол мен автомобиль жолдары, аэропорт. Осындай жэне басқа да факторлар ядролық сынақ полигонын салуға өте ыңғайлы болып шықты.

Оны салуға арналған алаңның өзі диаметрі шамамен 30 километрдей келетін, оңтүстігінен, батысынан жэне солтүстігінен аласа (200 метрге дейін) таулар қоршаған жазықтық — сынақшылардың ойынша тамаша жер, сынақтар жүргізуге өте ыңғайлы жағдай жасау үшін табиғаттыңң өзі дайыңдап қойған сияқты.

Қырқыншы жылдардың аяғында Сарыарқаның төрінде халық үшін жүмбақ объектінің қүрылысы басталды.

Бүл ежелден адамға дөнсаулық пен қуаныш сыйлап келген, дала шөбінің жүпар иісті ауасын жүтып, тап-таза бұлақ суы мен дертке ем қымызын ішіп, дала эуедерін тыңдап, денсаулығын түзеуге сонау Ресейден ата-бабаларымыздың достары ат басын тіреп жататын қазақ сахарасының тағдырындағы тттүғыл бетбұрыс еді.

Сарыарқаны қазақтар ықылым заманнан бері қоныстапып келеді: жазда жайлауға көшсе, қыста қыстауға келеді. Мал шаруашылығы ғасырлар бойы асырап та, киіндіріп те келеді. Уақыт оза келе, колхоздар ұйымдастырылған кезде, дала келбеті өзгере бастады, жаңа селолар, жолдар, көп жерлерде электр қуаты мен байланыс желілері, осы заманның басқа да белгілері пайда болды. Енді міне кенет жұмбақ объектінің құрылысы қарқынды жүргізіле бастады.

Бүл кезде Орал қалаларының бірінде ғалымдардың, үлкен тобы ядро зарядын зор қарқынмен жасап жатқан. 1946 жылдың маусымында-ақ Ю. Харитоп бірінші атом бомбасының конструкциясын Министрлер Советінің бекітуіне ұсынған болатын. Алайда Сталин қол қойған үкімет қаулыларында плутон нүсқасына 1948 жылдың басында жане уран нүсқасына —1948 жылдың ортасынан кешіктірмей сынақ өткізу керек деп бөлгіленген атом бомбасын жасау мерзімдері асығыстық болып шықты. Бірақ бірінші сынаққа дайындық жұмыстарының қарқынды жүргізілгені сонша, 1949 жылдың 6 шілдесінде ол эзір болды.

Шілденің аяғында мемлекеттік комиссия полигон объектілерін құрылысшылардан қабылдап алды жэне аппаратуралық комплекстер мен барлық жүмыстардың сынаққа дайын түрғанын анықтады.

Полигонның тұтастай алғанда дайын өкендігі үкіметке баяндалды жэне сынақ өткізуге «мақүл» деген рүқсат алынды.

Шілденің орта кезінде-ақ Семей қаласы, Жаңа Семей стансасы адресіне Оралдан арнайы қүрастырылған темір-жол эшелондарымен барлық қажетті жабдықтар жөнелтілген болатын, ал тамыздың басында самолеттармен ядролық зарядтың өз бөлшектерімен тетіктері жеткізілді.

Жабдықтармен жэне зарядтың өзімен қоса Оралдан Семейге бірінші атом бомбасын жасаушылардың үлкен тобы келді.

Полигонды салу жэне сынақтар өткізуге байланысты жріыстардың бәрі аса қатаң қүпия жағдайда орындалды. Осы мақсат үшін эскери инженерлік бөлімшелердің мерзімдік қызметіндегі офицерлері мен солдаттары іссапармен келіп жатты. Әскери емес ерікті қүрам болған жоқ. Әрбір жүмыс тобы тек өз міндеттерін ғана білді жэне бір-бірлерімен мүлдем қатыстырылмады.

Полигондағы тэртіп қызметін 1953 жылы Бериямен қоса атылған генерал-лейтенант II. Я. Мешик басқарды.

Тамыз бойы өте ыстық эрі қуаң болды. 28-күннің ке-шінде ауа райы бірден

өзгерді: солтүстіктен жел соқты кенетте салқындап кетті, аспанды бүлт жапты, жаңбыр сіркіреді де түрды. Осы бір құрып кеткір ауа райы, қасақана қырсыңқандай түнімен түрып алды, ол таңертең де өзгерген жоқ. Төмен шөккен қалың бүлт жарылыстан соң радиоактивті ауадан доза алу үшін ұліырылатын үшқышсыз басқарылатын самолетке кедергі келтіретін еді. Табиғат алдағы жарылысты болдырғысы келмегендей. Сынақ басшылығы ауа райының жаңсаруынан үміттеніп, алғашқыда оны 7.00-ден 8.00-ге шөгеруге шешім қабылдады. Бірақ ауа райы болжаушылардың хабары үміттенерліктей болмады.

Сондықтан жарылысты таңертеңгі сағат 7.00-де өткізуге, ал басқарылатын самолеттерді жібермеу жөнінде шешім қабылданды. 1949 жылдың 29-тамызында ертемен сынақ өткізілетін «Ш» алаңыңдағы үш дүркін қайталанғаан үлкен репетициядан кейін, И. В. Курчатов жарылыс-ты жүргізуге жазбаша нүсқау берді.

Диктордың қатаң даусы секундтарды санап шықты. «Ноль» деген кезде жер оқыс шайқалып кетті, оған қуллақты жаратын сүмдық күшті соққы, шатырлаған, күңіренген үн жалғасты. Осының бәрі бірнеше секундқа созылды, содан соң бэрі тына қалды.

Қүпия жария болды. Семей маңындағы полигонда биіктігі 30 метрлік мүлара үстінде жазғы күнгі даланы үйқысынан оятқан қуаты 20 килотонн бірінші атом жарылысы болды.

Аспанды алып нажағай тіліп өтті, жер үстінде жарқ ете қалған екінші күннің сэулөсін қалың бүлт та бүркей алмады.

Биіктігі 7 километрден асатын шаң — газ аралас саңырауқүлақ тэрізді бүлт пайда болды, Даланың саррайған шөптері қудай лап етіп жана бастады, даланы өрт қаптады.

Эксиеримент сэтті болды. Сынақ басшылары, ішінде Берия да бар, командалық пункттөн шығып, бірін-бірі табыспен қүлтықтады, қүшақтасып, сүйісіп жатты. Сонымен ССРО-да жарылыс қуаты 20 мың тонна тротилға тең бірінші атом бомбасы жасалды. Оның американікіне қарағанда жақсы параметрлері болды. АҚШ-тың атом монополиясы аяқталды. Біздің елімізге атом шабуылын жасау қауіпі алынды.

Бүл кезде полигон атом зарядтарын топтап дайындауға жэне сынақтан өткізуге кірісті. Бірақ оларды жасап шығару керек еді, ал ол уақытты талап етеді.

Алайда 1953 жылға дейін халыққа жарылыстар туралы ескертілмей келді жэне қауіпті жерлерден көшірілген де жоқ. Сынақтар өткізудің қауіпсіздігіне кейінірек көңіл бөліне бастады. Жер үстіндегі жарылыстар кезінде радиоактивті өнімдер тарайтын зонадан адамдар мен жануарларды көшіруді көздейтін, ал радиоактивті булттар қаптауы мүмкін ауадағы сынақтар кезінде жүртты баспаналарға кіргізуді көздейтін қорғаныс жүйесі жасалды.

1956 жылдан бастап жарылыстан бір сағат бұрын халыққа хабар берілетін болды. Қуаты 50 килотоннан артық жарылыстар кезінде адамдар үйлерден ашық жерлерге шығарылды. 50 килотоннан кем жарылыстарда ешкім терезеге жақындамасын деп ескертетін болды. Халық шындыққа айналған жүмбақ объектіні .«полигон» деп атайтын болды, бірақ оның қызметіне тереңдеуге қатаң тиым салынды. Лақап сөздер мен долбарларды тиып тастап отырды. Әрбір жарылыс адам ақыл-ойының жеңісі, еліміздің эскери қуатының көрінісі, халықтың патриотизмнің үлгісі ретінде бағаланып отырды.

Сонымен бірге полигон иелігі де кеңейе берді. Абыралы ауданы таратылып, бір миллион сегіз жүз мың гектар жер тартып алынды, көп адамдар ата-бабаларының жерінен көшуге мэжбүр болды. Жергілікті тұрғындар бүған іштен тынып жүрді, туған-туысқандар мен жора-жолдас-тар арасында эрбір жарылыс сайын кеуделерін ыза-кек кернеп, ал бөгде адамдардың алдында ештеңені байқамаған боп жүріп жатты.

1953 жылдың 12 тамызында халық қатты тітіркеністі бастан өткерді. Биіктігі 33 метрлік мүнара басында куаты 480 килотоннаға тең термоядролық жарылыс өткізілді. Диаметрі 16 километрлік саңырауқүлақ тэрізді шаң-тозаң бүлт 16 километр биікке

көтерілді. Ондаған мың тұрғындарды 9 күнге эвакуация жасап басқа жаққа көшіріп апарды. Кам кірпіштен салынған түрғын үйлер, мекткптер жэне басқа да ғимараттар қирап қалды, жарылыс эпицентрінен 130 шақырым жердегі облыс орталығында терезе эинектері үшып кетті, көптеген үйлердің кабырғалары жарылды.

1955 жылдың 22 қарашасында бірінші сутегі бомба сынақтан өтті, оның қуаты бірінші сутегі жарылысьшан элдеқайда күшті еді. Бүл жарылыс 1500 метрлік биіктікте өткізілді. Биіктігі 18 километр болатын саңырауқүлақ тэрізді алып шаң-тозаң бүлт аспанға көтерілді. Ядролық «күннің» сэуле шашқаны сонша, тіпті ол жүздеген километр жерден анық көрінді, ал толқын соққысы 500 километрлік қашықтықтан сезілді.

1956 — 1958 жылдары полигонда үсті-үстіне сынақтар өткізілді, ол ядролық қару-жарақтың жаңа типтерін жасауға мүмкіндік берді.

1959 —1960 жылдары жарылыс болған жоқ.

1961 жылы елімізде континентаралық баллистикалық ракеталар жасалды да, оларға қажет ядролық, зарядтарды сынақтан өткізу міндеті қойылды. Сондықтан 1961 — 1962 жылдарда сынақтар жиірек өткізілді. Жылына ауада жэне жер бетінде 40—50 жарылыс болып түрды.

1963 жылы ССРО, АҚШ жэне ¥лыбритания араларында ядролық қаруды атмосферада, космоста жэне су астында сынаудан шектеу туралы келісімге қол қойылды. Жер бетіндегі жэне ауадағы ядролық жарылыстар тоқтатылды. Келісім биосфераның радиоактивтік ластануын азайтты, бірақ ядролық қарулар шығару бэсекесін тоқтатқан жоқ. Семей полигоны өз жұмысын белсенді түрде жүргізе берді. Келісім ядролық жарылыстарды тек жер астына «алып кетті».

ССРО-да жер астындағы жарылыстарга дайындық 1959 жылы басталған болатын. Бірінші рет ядролық зарядты 200 метр тереңдіктегі көлбей қазылған кеңістікте сынау 1961 жылы өткізілді. Тек 1965 жылдан бастап сынақтар 500 метр жэне одан да терең тік қазылған шахталарда өткізіле бастады. Көлбей қазылған көңістіктерде қуаты аздау жэне шектеулі зарядтар сыналды, ал тік қазылған шахталардағы сынақтардың қуаты 150 килотонға дейін барды.

1965 жылдың ңаңтарында Шаран мен Ащысу өзендерінің қосылған жеріндегі далада жерді «жарып шыгатын» ядролық жарылыс жасалды — эскери ведомство кезекті эксперимент ретінде қолдан көл жасамақ болған. Тереңдігі 100 метрдей, диаметрі 400 метрлік ондай көл пайда болды да кең даланың төсінде айнадай жарқыраған көгілдір су қоймасы бір көргенде қатты қызықтырады. Ал шын мэнінде, халық тауып айтқандай, «өлі көл» өзінің жүмбақтығымен қорқынышты болатын. Ол маңынан өтетін ескі жолдар жабылды, су қоймасы қоршалды. Жарылыс үлкен аумақты бөлінгіш заттармен ластады.

ПОЛИГОН ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТА

Адам өзін қоршаран ортамен бірге өсіп, біте қайнап келеді, өзі де осы табиғаттың бір бүтағы болып саналады. Біз адам — элеуметтік ақиқат иесі дейміз, бірақ оның биологиялық түрғыдан табиғатын толық танымаймыз немесе оны қайта қүрсақ дейміз.

Қоршаған орта: ауа, су, жер, ормандар сау болса ғана адамның өзі де сау болады.

Адам — Жердегі биологиялық түрлердің ең жақсысы. Жер адам пайда болудан миллиардтаған жыл бұрын жаратылған жэне, бэлкім, адам бір-бірімен жэне табиғатпен бейбіт өмір сүруді үйренбесе, адамзат өліп кеткен жағдайда, жер сонша уақыт тіршілік ете алады, Бірақта біз ғасырлар бойы жэне мыңдаған жылдардан бері табиғатты пайдалану үранын басшылыққа алып келеміз, яғни табиғатқа қарама-қарсы бағытта тэрбиеленіп келдік.

Табиғатпен жарастықта өмір сүру үшін, оның заңдарын үйрену керек жэне оны бүзбаған жөн, адам, өркениетін қоршаған элемге аса сақтықпен қарап отырып, одан өз

орнын табуға тиіс.

Қоршаған ортаны «қайта пішу» жөніндегі желөкпе жобаларды жэне ойланбай істелген эрекеттердің зардаптарын кім білмейді? Аралдың апатты таяздауы, Байкалдың ластануы, үлан-ғайыр Қарақалпақстан жерінің түз бен батпаққа айналуы, су электр станцияларын салған кезде орасан үлкен аудаңдардың су астыңда қалуы — бү_л тек белгілі мысалдар ғана. Өзімізді қоршаған ортаны осынша ғаламат өзгеріске душар ету, өкінішке орай, адамның жаңа табиғи-климаттық жэне өндірістік жағдайға бейімделуіндегі экологиялық жэне элеуметтік мэселелерді шеше алмайды. Алайда қоршаған ортаға зорлықпен жасалған өзгерістердің ішіндегі ең ауыры Семей аймағында болған өзгеріс. Ол ешбір ақылға симайтын апат.

Полигонның ондаған жылдар бойы атқарған белсенді қызметі кезінде айналаның — топырақтың, атмосфераның, судың радиоактивті газ-тозаңдармен, азық-түліктің радионуклидтермен ластануы туралы ауыз ашпайтын эдет берік қалыптасқан болатын, ядролық сынақтардың қоршаған ортаға эсері туралы болжам теріске шығарылды. Ал бүл бағытта ешбір зерттеулер мақсаткерлікпен жүргізілген жоқ. Тек облыстағы жекелеген салалардың ведомстволық бақылауы мен шешімдері кейбір мэліметтер береді.

Тамақ өнімдерінен, ашық су қоймаларынан, малдардың сүйектерінен қорғасын —210 табылды, ол уран —238 ыдырауынан пайда болған изотоп. Ал Семей облысында уран кенінің жоқ, екені белгілі, ендеше оның ядролық жарылыстардан тарауы эбден мүмкін.

1989 жылғы зерттеулердің мэліметтері бойьшша ү_сақ малдардың сүйегіндегі қорғасын —210 мөлшерден ондаған есе көп. Етті пісірген кезде 10 проценті сорпаға шығады, денсаулыққа зияны аз емес.

Шаруашылықтардың байырғы өрістерінде жайылып жүрген жэне полигонға таяу жерлерден су ішетін малдың еті мен сүтіндегі радионуклидтердің барлығы мөлшерден ондаған есе асып түседі.

Жер астындағы дүмпулерді алайық. Жер астындағы ядролық жарылыстан туған сейсмикалық қозғалыс күші зарядтьщ қуатына жэне сынақ алаңының геологиялық жағдайына байланысты.

Невада полигонында жер қабаттары туфтар деп аталатын қуыстары көп жыныстардан түрады. Олар жарылыс толқындарының сейсмикалық энергиясын сіңіріп алады да, жердің сілкінуі онша қатты болмайды.

Семей полигонының алаңдары гранит деп аталатын тектес жақпартастардан түрады. Граниттің сейсмикалық тербелістерді сіңіру қасиеті төмен. Сондықтан мүндағы жерасты жарылыстары айтарлықтаай төрбелістер туғызады. Қашықтықтары мен қуаттары бірдей жарылыстардың Невада полигонындағы сейсмикалық тербеліс күші Семейден 3—4 есе төмен.

Жер астындағы эрбір жарылыс, олардың саны аз емес —343, жердің қыртысын қозғалысқа түсіреді.

Ғасырлар бойы терең тыныштықта, бейне бір ү-йқыда жатқан жер қабаттары жер асты ядролық күшті жарылыстардан қозғалысқа келіп, олардың ежелгі (аналық) қүрылыстары бүзылады.

Сондықтан да жер астындағы ядролық қуатты жарылыстарға таулар да төзе алмайды.

Міне, сондықтан жер астындағы судың табиғи ағыны зақымданып, бағыты өзгеріп кетеді, немесе қүрып қалады.

Полигонға іргелес аудандардың шаруашылықтарында осындай суы тартылған құдықтар эрбір жарылыс сайын пайда болып отырады. Соңғы жылдары поселкелер мен малды сумен қамтамасыз етіп түрған 700 қүбырлы құ_дық істен шығып қалды.

АДАМ АҒЗАСЫНА РАДИАЦИЯНЫҢ КЕРІ ӘСЕРІ.

Адам ағзасы ұшан-теңіз клеткалардан (улпалардан) түрады. Мөлшермен ол 100

триллионға тең. Адам дегеніміз, айтарлықтай жоғары дамыған сезімтал механизм. Бірақ, өкінішке қарай, ол сәуле эсеріне ұшырағанын білмей қалады. Барлық клеткалар жэне тері радиация энер-гиясын еш ауырсынбай сіңіре береді. Осы кезде ағзаның иондануы басталады. Тағы бір теріс эсер — атомдардың қозуы. Клеткалар мен тері заттарының қозған атомдары аса жоғары химиялық белсенділікке ие. Содан барып қалыпты, сау ағзаға тән емес жаңа химиялық қоспалар қү-рылады, олар клеткалар мен терідегі алмасуға қажет күрделі биохимиялық процестердің бұзылуына апарып соғады.

Бір сөзбен айтқанда, радиация туғызған физикалық процестер — иондану жэне атомдардың қозуы ағзаның өмірлік маңызды функцияларына тікелей бүзушылық эсерін тигізеді жэне адамның түрлі мүшелерінің жүйелерін істен шығарады.

Адам ағзасының клеткалары эдетте түрлі ауруларды туғызатын сыртқы жэне ішкі бөгде заттарды жуытпай кері тебу қасиетіне ие. Сөйтіп ол иммундың қорғаныс жүйесін қүрайды.

Адамның аса шапшаң көбейетін клеткалардан түратын иммундық жүйесі жүздеген ғасырлар бойына жасалып, қалыптасты. Ол маңызды міндет атқарады — қоршаған ортаның тікелей эсерінен ағзаның тэуелсіздігін қамтамасыз етеді, яғни адам денесі ішінде қажетті жағдай-лар туғызу жолымен ағзаның қоршаған орта эсерлеріне төтеп беруіне жетіседі. Бір сөзбен айтқанда, иммундық жүйе адамды сан қилы аурулардан табандылықпен қорғайды.

Алайда табиғаттың осы құдіреті Семей аймағында оншалықты түрақты болмай шықты.

Неліктен, не болып жатыр?

Жоғарыда айтқанымыздай, радиация клеткаларды, ең бірінші кезекте иммундық жүйенің клеткаларын жаралайды.

Рас, иммундың жуйе клеткаларының бір бөлігі өз бетімен дербес құриды, бүл — олардың генетикалық табиғатына тэн қүбылыс. Өйткені, олар аса шапшаң көбейетін клеткалар жэрдемімен қайта қалпына келеді. Әйтседе радиация эсерімен иммундық клеткалардың өлуі ондаған жэне жүздеген есе шапшаңдайды — осының салдарынан ағзаны иммундың қорғау элсірейді, иммундық тапшылың жағдайы дамиды. Яғни адамның табиғи қуаты азаяды. Ақыры адам түрлі аурулар алдында элсіз немесе қор-ғаныссыз куйге үшырайды.

Бэрінен де жүқпалы ауруларға қарсы түратын иммундың жүйе осалдық жасайды. Ағзаның шын мэнісінде барлық жұдпалы ауруларға қарсылық көрсетуі кемиді. Қатерлі ісіктерге қарсы иммундык, жүйенің бөлінуі едэуір уақыт өткен соң — сэуле алғанына 5 жылдан 40 жылға дейін жэне одан да көп уақыттан соң білінеді.

Жоғарыда айтылғандай, табиғат бұзылған иммундың жүйені қалпына келтіру үшін ағзаға қажетті уақыт беріп қамқорлық жасайды. Соған сэйкес бүлінбеген клеткалар бүлінгендерін алмастыра алады. Алайда сэуле эсеріне қайта у_шыраған шақта сол сау клеткалардың өздері бүлінуі мүмкін. Мұлдай жағдайда ағзаның қалпына келуі тежеледі, немесе ұзақ жылдарға созылады. Радиация адам ағзасының басты қаруы — иммундық жүйені құрту, элсірету барлық ауруларға данғыл жол ашып береді. Сөйтіп,еэуле эсеріне ұшыраған адамдар иммундық жүйенің тап-шылығына душар болады. Радиологиялық диспансердің деректеріне қарағанда полигонға жапсарлас аудандарда тұратын халықтың 70—80 проценті иммундық тапшылық зардабын тартуда. Бақылау топтарында бүл көрсеткіш 5—10 процент аралығында.

Адам ағзасының әрбір мүшесінің өз клеткалары болады жэне олардың әр-қайсысы өз бойында хромосомдар деп аталатын тұ_қым қуалау (генетикалық) механизмін сақтайды. Әр клетка хромосомдарының өзіндік кескін-кейпі болады. Яғни адамның эр мүшесі тек өзіне ғана тэн хромосомаларға ие.

Түқым қуалау механизмі — сонау палеозой дэуірінен бері көп мыңдаған жылдар ішінде өмір сүрген ұрпақтардың, өмірлік тэжірибесінің жемісі. Осы ғажайып клеткалар бізді барлық тіршілік қүбылыстарынан бүкіл ағзаның аса күрделі жүйелерін кешенді эрекет істеуге жүмылдыру арқылы аман сақтап келеді.

Адамның туқым қуалау механизмі шын мэнінде үлағасыр зор жүмыс жасайды. Олар — аталық және аналық клеткаларда орналасқан аса күрделі молекулалар, түқымдық белгілерді сақтаушылар жаңа тіршілік иесіне қүрылымдарды, барлық бағдар мен ақпаратты, өзінен бүрын барлық ұрпақтың жадындағыларды мүра етіп береді. Мысалға бір улттың немесе тайпаның бір топ адамын алайық. Олардың бэріне сырт ұқсастық тэн. Егер жеке отбасына келсек, одан да көп үқсастық көрінеді. Балалар ата-анасына, ал кейде бабаларына айнақатесіз үқсайды. Мүның бэрі — түдым қуалау механизмінің жемісі. Осы ғажайып механизм осылайша тынымсыз жу_мыс істейді. Оған ешқандай альтернатива жоқ.

Дегенмен табиғат, осындай қайталанбас механизмді жасай отырып, неліктен екені белгісіз, оны толық аяқтамаган. Оған күйрете соққы беру үшін көп нэрсе қажет емес. Мысалы, радиациялың эсердің көзге көрінбейтн жэне жанға батпайтын қас қағым сэті ғана түқым қуалау механизміне ондаған тіпті жүздеген жылдарға жететін ауыр соққы береді.

Иондаушы радиация эсерінен түқымдық белгілерді сақтаушы хромосомдар қайтып қалпына келмейтін жағдайға душар болады, яғни хромосомдық аппарат істен шығады. Бүл өзгеріс радиадиялың сэуле алған адамда ү_рпақтан-у_рпаққа — баланың баласына көшеді. Содан барып нэрестелер сан түрлі кемістермен, кемтарлықпен өмірге келеді.

Иондаушы радиацияның тіпті болымсыз өте кішкене мөлшерінің адам ағзасы клеткаларына генетикалың ауыр бүлдірулер тигізетіні анықталды. Мүндай жағдайда сау клеткалардың биолоиялық заңды көбеюі орнына сэуле алған клеткалардың қалай болса солай жэне басқа хротикалық мутация деп аталады. Басқа, кері қасиетке ие мосомдық сапада көбеюі өрістейді. Бүл процесс — сома болған клеткалар өздерінің бұл қасиеттерін дүниеге келетін нэрестеге береді, сөйтіп түрлі патологияны (түрдің, кескін — кейіптің басқаша өзгеруін) туғызады.

Радиация эсерінен пайда болған соматикалық мутациялар беймэлім ұзақ мерзімге болашақ үрпақтарға беріледі жэне табиғи жағдайда осы үласпалы дертті жою мүмкін емес дейді Семей аймағы практикасына сүйенген ғалымдар.

Жапон ғалымдары соңғы жылдарда соматикалық мутациялар санының сэуле алу мөлшеріне тікелей сэйкес келетінін анықтады. Мэселен, 15—20 бэр сэуле алу 10 бәр мөлшерінде алғандарыдан 3—4 есе көп соматикалық мутациялар туғызаты көрінеді. Ал Семей облысының полигон төңірегіндегі түрғындары 150—250 бэр жэне одан да жоғары сэуле алды.

Бүгінгі таңда радиациялың сэуле алған кезде адамның генетикалық аппаратында нақтылы қандай өзгерістер пайда болатыны толық айқындалған жоқ. Ғалымдардың болжамы бойынша Семей полигоны эсерін тигізген аймақта барлық түқым қуалау ақаулары болашақта, үрпақ алмасқан кезде неғүрлым толық көрінбек.

Қазірдің өзінде осы аудандарда туа біткен кемтарлық дүниеге келген эрбір мың нэрестенің 48-інде кездесіп отыр. Бул орта есеппен республика бойынша алғандағыдан 6 есе көп, ал полигоннан ондаған шақырым орналасқан ауылдарда бүл көрсеткіш бұдан да жоғары. Оның қаншалықты екенін нақтылы айту мүмкін емес, өйткені ақаулы туған нэрестелер моральдық-этникалық көзқарас турнысынан тіркелмейді. Тек Қайнар селосында соңғы бес жылда кемтар 20 нэрестенің туғаны анықталып отыр. 4 мың адам тұратын село ушін бүл өте көп емес пе?

Қайнар қасіретінің ең ауыр көрінісі — адам ағзасында өте қатерлі ісіктердің пайда болуы (рак ауруы). Әдетте, эр сэтте миллиондаран клеткалардың бірі өзгеріп, басқаша айтқанда қатерлі ісікке айналып, тоқтаусыз өсу қабілетіне ие болып жатады. Әдетте мүндай клеткалар сау иммундық жүйе қызметі арқасында дереу жойылады. Ал иммундық жүйенің өзі радиация әсерінен дэрменсіз күйге түскен жағдайда рак клеткаларының саны айтарлықтай көбейіп, қатерлі ісіктер жиілейді. Семей алшағы тұ_рғындарына тэн қүбылыс осындай. 

Қорытынды

Қорыта келе, радиация адам өміріне аса кджетті имундық жүйемен түдым сақтау механизмі, адам ағзасында қатерлі ісіктердің пайда болуына жэне психикалық аурулардың өріс алуына жол ашады. Сөйтіп, адам тірек ететін инегізгі өзектерді істен шығаруы баршамызға мэлім.

Семей ядролық полигонында жэне басқадай да күшті радиация алған адамдардың көпшілігі о дүниелік больш кетті. Сондықтан да біз бүгін қазір өмір сүріп жүрген адамдар, олардың ұрпақтары, тұқымдық клеткаларына атомдардың ақпарат салынған болашақ буындардың у_рпақтары туралы сөз озғап, мэселе кэтеруге тиіспіз.

Радиация алған қазіргі ересек тү_рғындардың денсаулығынан айьфлығынан талассыз мәселе. Ендігі денсаулықты қалпына келтіру бағдарламасы балалар мен эйелдерге, яғни Қазақстанның болашағына қарай ойысып, қызмет етуіміз қажет. Өйткені тұрғындардың нақ рсы категориясының денсаулығы элеуметтік — қоғамдық дамудың өлшемі — «барометрі» болып табылады. Олай болса, Қазақстанда радиациядан зардап шеккендерді элеуметтэк жағынан қорғау туралы бағдарламаны қабылдап жэне медициналық қызмет көрсету деңгейін одан эрі қулдыратпай, көтеруміз қажет! Ол олай ма, Үкімет Қаулысымен ядролық сынақтардың қу_рбандарын сауықтыру жөнінде Ұлттық Қор құрып,оған халықаралық мэртебе беру қажет. Бірақ өкінішке орай Үкімет мүлдай үсыныстарды қаблдамады. Сылтауы белгілі — қаржы жоқ.

Мынадай бір Қытай мэтелі бар: «Көңілің бұрылса, шешілмейтін нэрсе жоқ». Олай болса, бүл мэселе қолға алынады деген сенім артудамыз.

Пайдаланған әдебиеттер: